JessaLinea nr 25

WARME ZORG Ouderkindsuites en co-sleepers Verhalen uit het hart 25 jaar cardiochirurgie Thuisherstel Hoe kan het beter?

MEDISCH INFORMATIEBLAD JESSA ZIEKENHUIS NR. 25 JUNI 2017

JessaLinea

2 INHOUD

COLOFON

6

JessaLinea nr. 25 - juni 2017

25 JAAR CARDIOCHIRURGIE De dienst cardiochirurgie van het Jessa Ziekenhuis viert dit jaar zijn 25ste verjaardag. Een relaas van 25 hectische en wonderbaarlijke jaren, die het pad hebben geëffend voor een mooie toekomst. “Dit is mijn levenswerk”, getuigt dr. Urbain Mees, die op vrijdag 3 april 1992 de allereerste openhartoperatie in Limburg uitvoerde en vandaag zijn flink gegroeide afdeling met trots leidt. “Ik heb vier kinderen. De dienst cardiochirurgie is mijn vijfde kind.”

Verantwoordelijke uitgever: vzw Jessa Ziekenhuis, Salvatorstraat 20, 3500 Hasselt Hoofd- en eindredactie: dienst communicatie Jessa Ziekenhuis, Salvatorstraat 20, 3500 Hasselt tel. 011 33 53 50, jessalinea@jessazh.be Vormgeving: marjanwuyts Grafische Vormgeving Drukwerk: Drukkerij Haletra www.jessazh.be info@jessazh.be www.facebook.com/jessaziekenhuis www.twitter.com/jessaziekenhuis

Thuisbehandeling met intraveneuze antibiotica

10

Jessa & Wetenschap in de kijker

12

Materniteit Jessa pakt uit met co-sleepers

15

Ouderkindsuites op afdeling neonatologie

16

Infosessies gewrichtsprothesen: op weg naar een nieuwe knie

18

3 INHOUD

IMMUNOTHERAPIE BIJ LONGKANKER

21 32

Longkanker eist wereldwijd meer dan 1,5 miljoen overlijdens per jaar, bijna evenveel als borst-, prostaat- en darmkanker samen. Bovendien neemt de prevalentie van longkanker toe, met ondertussen ongeveer twee miljoen diagnoses per jaar. Het spreekt voor zich dat er een grote nood is aan doeltreffende preventieve en therapeutische opties ‌ zoals immunotherapie.

Dankzij de multidisciplinaire benadering van de ziekte, de expertise van topchirurgen Joep Knol en Bert Houben en het pionierswerk met de TaTMEtechniek, mag het Jessa Ziekenhuis zich vandaag bij de topcentra rekenen voor de behandeling van endeldarm- of rectumkanker.

EEN GROTE STAP VOORUIT IN DE BEHANDELING VAN RECTUMKANKER

Revalidatie: conditieprogramma Parkinson

24

Kind & Gezin in Herk-de-Stad

30

Geriatrisch dagziekenhuis uitgebreid

36

Aanpak pijn na dagchirurgie

38

Samen aan de autodialyse

40

Medische statistiek

42

8 vragen over Zika

44

PARTNER VAN VIRGA JESSEFEESTEN

M

MOBIEL LAB OP BEZOEK

et gepaste trots mogen we

Opmerkelijk bezoek in het Jessa Ziekenhuis, enkele weken geleden: het Mobile

aankondigen dat het Jessa

Surgical Skills Lab, een volledig uitgerust mobiel lab waar orthopedische opera-

Ziekenhuis hoofdpartner is van de zeven-

ties kunnen worden getoond, in het kader van “surgeon to surgeon teaching”. Het

jaarlijkse Virga Jessefeesten, die dit jaar

laboratorium op wielen van medisch producent Arthrex was naar Hasselt gehaald

plaatsvinden tussen 5 en 20 augustus.

door het team van enkel- en voetchirurg dr. Anny Steenwerckx van het Jessa

Ons ziekenhuis staat in voor de medische

Ziekenhuis. “Een mooie gelegenheid om samen met collega’s bepaalde nieuwe

bijstand, organiseert diverse netwerk-

chirurgische technieken te bespreken én meteen ook uit te voeren. Met enkele

events en krijgt een prominente plaats

nuttige tips en tricks erbovenop. Ik ben blij dat we dit initiatief hebben genomen,

tijdens de belangrijkste feestelijkheden.

omdat het altijd waardevol is om kennis te kunnen delen met collega’s. Ook met

Wat mag je verder verwachten? De offi-

collega’s van andere ziekenhuizen. We hebben voetchirurgen uit heel Limburg

ciële website van de Virga Jessefeesten

ontvangen in het mobiel lab.”

warmt je alvast op: “Woningen zijn bebloemd en straten versierd, koren laten het beste van zich horen en de Dolende Man vindt iedere avond de weg naar huis, de beiaard klinkt en het orgel blaast, toeristen haasten zich naar de tribunes, een bedevaarder brandt nog snel een kaarsje bij de Virga Jesse, de Langeman kijkt streng en oordeelt dat de erwtensoep smaakt, in een tuintje ontmoeten buren elkaar om de laatste afspraken te maken, kinderen verwonderen zich, ouders genieten, en oma is er ook bij, oude bekenden beslissen een terrasje te doen, op straat groeit een onverwacht gesprek.” www.virgajessefeesten.be

Upgrade medisch dossier Binnen het Jessa Ziekenhuis wordt momenteel gewerkt aan een upgrade van het medisch dossier. Deze upgrade krijgt de naam GEMS, voluit Globaal Elektronisch Medisch Systeem. De specialismen cardiologie, cardiochirurgie en vaatheelkunde starten eind juli met GEMS, nadien volgen ook andere specialismen. Meer informatie en uitleg over eventuele verschillen voor u als huisarts, komen in de volgende editie van JessaLinea aan bod. Mocht u eventuele ongemakken ondervinden, gelieve dit te melden via ict.helpdesk@ jessazh.be of 011 33 66 33.

4 KORT NIEUWS

5 COLUMN

DAG

Collega’s

HOEFDIER MET HORENS

V

oor u ligt weer een dik nummer van JessaLinea. Het is een wat feestelijk nummer. Een zilveren bruiloft voor cardiochirurgie. Opnieuw een award

voor onze klinische farmacie. Promotieonderzoek dat de verbeterpunten bij dagchirurgie blootlegt. De opening van ons nieuwe geriatrisch dagziekenhuis, om er maar enkele te noemen.

Evident houden we u ook op de hoogte van innovaties zoals onder meer immunotherapie, co-sleepers, thuishospitalisatie en nieuwe revalidatieprogramma’s.

Dat zijn stappen vooruit voor uw patiënt. Jessa & Wetenschap begint op kruissnelheid te komen. Onderzoek en opleiding behoren meer dan ook tot de missie van een groot ziekenhuis. In de toekomstige klinische ziekenhuisnetwerken wil Jessa samen met haar partners vele referentiefuncties waarmaken. Het wordt trouwens alsmaar duidelijker dat de eerstelijnszones daarin ook een belangrijke stem zullen hebben.

Op de meeste klinische diensten bruist het van bedrijvigheid, maar ook in de back office roert er wat. Jessa was meer dan een decennium geleden een van de eerste ziekenhuizen die voluit koos voor één ziekenhuisbreed elektronisch patiëntendossier. Dat opende de weg naar het Jessa zorgverlenersportaal, dat intensief gebruikt wordt door onze vele verwijzers. We stellen verheugd vast dat nu ook andere ziekenhuizen er anno 2017 voor gekozen hebben om de papieren dossiers binnenkort achterwege te laten. Zoals in de meeste huisartsenpraktijken is een goed EMD een onmisbaar werkinstrument.

De komende jaren gaan we er samen met onze partnerziekenhuizen voor zorgen dat die EPD’s overheen de ziekenhuizen met elkaar kunnen praten. In tussentijd

PROF. DR. DIRK RAMAEKERS:

OP DE MEESTE KLINISCHE DIENSTEN BRUIST HET VAN BEDRIJVIGHEID,

voeren we de komende maanden een upgrade van ons bestaand EPD door met de codenaam Gems. En voor u zich op Google beroept om te zoeken wat die afkorting betekent: de ICT-dienst van Jessa kiest voor elk project een gepaste dierennaam. Het zal dus een applicatie zijn die stevig op haar poten staat met hopelijk geen al te scherpe horens. Naar alle waarschijnlijkheid zal u als huisarts niets merken van de upgrade. Mocht u op het zorgverlenersportaal toch iets onorthodox opmerken, aarzel dan niet om het onmiddellijk te melden.

MAAR OOK IN DE BACK

In augustus is het weer zo ver. Dan vinden de zevenjaarlijkse Virga Jesse feesten

OFFICE ROERT ER WAT.

plaats om en rond de campus in de Hasseltse binnenstad. Los van uw persoonlijke overtuiging is deze traditie - waar vele vrijwilligers telkens hard aan werken - de moeite om zien. Als u in de buurt bent, spring dan zeker even binnen. Dan heffen we samen het glas op nog eens vele jaren aangename samenwerking.

DR. URBAIN MEES

VERHALEN VANUIT HET HART

25 JAAR CARDIOCHIRURGIE

D

e dienst cardiochirurgie van het Jessa Ziekenhuis viert dit jaar

“Eén operatie en ik werd al meteen

zijn 25ste verjaardag. Een relaas van 25 hectische en won-

geschorst.” Urbain Mees kijkt met een

derbaarlijke jaren, die het pad hebben geëffend voor een mooie toekomst. “Dit is mijn levenswerk”, getuigt dr. Urbain Mees, die op vrijdag 3 april 1992 de allereerste openhartoperatie in Limburg uitvoerde en

smalende blik terug op de behoorlijk hobbelige start van de dienst hartchirurgie van het Jessa Ziekenhuis. “De eerste openhartoperatie in Limburg was groot

vandaag zijn flink gegroeide afdeling met gepaste trots leidt. “Ik heb

nieuws. De voltallige pers stond aan onze

vier kinderen. De dienst cardiochirurgie is mijn vijfde kind.”

deur. Het Belang van Limburg bracht het verhaal op de voorpagina. Alleen waren er strikte orders vanuit de Orde van Geneesheren gestuurd dat ik niet met mijn foto in de krant mocht komen.

Daar waren ook duidelijke afspraken over gemaakt met de kranten. Maar wat zag ik tot mijn grote verbazing toen ik Het Belang van Limburg opensloeg: een grote foto waarop ik breed stond te stralen,

6 CARDIOCHIRURGIE

IN JESSA nonchalant leunend op het echotoestel!

grote bos bloemen”, herinnert Mees zich.

patiënten stierven voor ze konden worden

Bleek dat de eindredacteur van de krant

Haar woorden van dank, opgetekend in de

geopereerd. Er gingen steeds meer stem-

op het laatste moment had beslist om

krant, waren hartverwarmend: “Ik dank u

men op om ook in andere ziekenhuizen

de eerder gekozen foto te vervangen,

en het hele team voor wat ge voor mij hebt

een dienst hartchirurgie op te starten. Wij

zonder overleg met de journalist. De Orde

gedaan en voor de 999 patiënten die hier

waren voorlopers. Heel wat andere zieken-

was resoluut: geschorst! De hoofdredac-

na mij zijn binnengekomen. Ik hoop dat ze

huizen hebben ons voorbeeld gevolgd.”

teur van Het Belang van Limburg heeft

allemaal even fit en gezond zijn als ik.” Haar

toen naar de Orde gebeld om zijn excuses

persoonlijke boodschap aan dr. Mees: “Gij,

“Ik was een jong veulen”, mijmert Mees.

aan te bieden. De dag erna mocht ik

gij zijt er een uit duizend.”

“Ik werkte aan de KU Leuven aan mijn thesis, toen ik werd gebeld door Philippe

terug aan het werk.”

3 april 1992. Een dag die Urbain Mees zich

Timmermans en Rob Geukens met de

De allereerste patiënte van dr. Mees in

tot het einde van zijn dagen zal herinneren.

vraag of ik interesse had om naar Hasselt

Hasselt, Lea Leemans, keerde vier jaar na

“Hartchirurgie werd destijds enkel uitge-

te verhuizen. Dat was in februari 1991.

haar operatie terug naar het Jessa Zie-

voerd in de universitaire ziekenhuizen, het

Ik was staflid in Leuven en had eerder

kenhuis voor een bezoek naar aanleiding

Middelheim in Antwerpen, het Sint-Janszie-

een academische carrière voor mezelf

van de 1000ste hartoperatie in het toen-

kenhuis in Brugge en het OLV Ziekenhuis

uitgestippeld. Het is enigszins anders

malige Virga Jesseziekenhuis. “Met een

Aalst. Er waren echter lange wachtlijsten,

gelopen.” Al was Mees niet bepaald onder

7 CARDIOCHIRURGIE

de indruk toen hij in Hasselt arriveerde.

dagen vakantie gehad. Ik woonde zowat

Er volgden gelukkig nog vele mooie en

“Ik wist dat de dienst hartchirurgie nog in

in het ziekenhuis. Op een avond kreeg ik

memorabele momenten. In 1997 werd

ontwikkeling was, maar wat ik zag beviel

telefoon van mijn echtgenote: onze zoon

in het Jessa Ziekenhuis voor het eerst

me allerminst. Ik dacht: het Gravensteen

heeft koorts, kan je naar huis komen?

een hartpatiënt geopereerd met behulp

in Gent is oud, maar deze infrastructuur

Voor ik mijn jas aan had, werd ik opgeroe-

van een laser, die nieuwe bloedvaten in

is nog een stuk ouder. Gelukkig is er toen

pen voor een dringende operatie. Toen

de hartspier deed ontstaan. Toen een

snel een nieuw operatiezaalcomplex ge-

ik uiteindelijk thuis aankwam, rond 23

primeur voor België. In 2004 volgde nog

bouwd, met alle moderne voorzieningen,

uur, lag mijn zoon al in bed. Midden in de

een primeur: de eerste hartoperatie met

zodat we in april 1992 toch van start

nacht moest ik terug naar het ziekenhuis,

stamceltransplantatie. “Die techniek

konden gaan.”

opnieuw een dringende operatie uitvoe-

werd toen enkel in de Verenigde Staten

ren. Tegen dat ik klaar was, moest ik aan

en Canada toegepast. Vandaag gebruiken

“We”, zegt hij. Maar hij bedoelt eigenlijk:

mijn consultaties beginnen. En wie zat er

we alweer andere en nog meer geavan-

“ik”. Van 1992 tot 1997 bestuurde Urbain

in de wachtkamer: mijn vrouw met mijn

ceerde technieken, maar die primeurs

Mees de dienst hartchirurgie nagenoeg

zieke zoon op haar schoot.” Slik. “Toen

staan wel symbool voor onze innovatieve

in zijn eentje. “Ik was altijd van wacht,

voelde ik me nog zo groot (houdt duim en

geest. We zijn constant op zoek naar

vakantie zat er niet in. Echt waar, ik

wijsvinger bijna tegen elkaar).”

vernieuwing. Stilstaan is achteruitgaan.”

heb in die eerste vijf jaar slechts enkele

8 CARDIOCHIRURGIE

De dienst hartchirurgie is in de voorbije

“We zetten sterk in op patiëntervaring.

personen met een medische behoefte,

25 jaar uitgebouwd tot een solide team

We stellen onszelf de vraag: hoe zouden

maar ook als mensen met gevoelens,

van 60 medewerkers. Goed voor 500 tot

wij behandeld en verzorgd willen worden

angsten en nood aan aandacht.”

600 operaties per jaar. Met toppers als

als we in dit ziekenhuis liggen? Stel dat

dr. Marc Hendrikx en dr. Alaaddin Yilmaz

er morgen bij jou een gezwel wordt vast-

lijkt de toekomst verzekerd. Wil Urbain

gesteld. Of dat je een telefoontje krijgt

Mees daar zelf nog iets aan toevoegen?

met de boodschap dat je echtgenote een

Jazeker! “Patient experience! Ik geloof

zwaar auto-ongeval heeft gehad. Zorg

rotsvast in het belang van menselijke

verlenen vanuit het besef dat het ook jou

zorg. Warme zorg. Daar maken we het

kan overkomen, je inleven in hoe de pati-

verschil mee met andere ziekenhuizen.

ënt zijn verblijf in het ziekenhuis ervaart

Het gaat niet enkel om volume, het gaat

en proberen aan te voelen wat hij nodig

vooral om value. Weet je, de gezond-

heeft: dat is voor ons betrokken zorg. We

heidszorg is het enige dienstenbedrijf

zijn allemaal geneeskunde of verpleeg-

waarvan de klant er niet voor kiest om

kunde gaan studeren omdat we mensen

klant te worden. Daar moeten we ons

willen helpen. Het spreekt voor zich dat

altijd bewust van blijven.”

we patiënten niet enkel beschouwen als

9 CARDIOCHIRURGIE

CARDIOCHIRURGIE: AANTAL INGREPEN IN HET OK 2012 468

2013 560

2014 576

2015 639

2016 686

MEER INFORMATIE urbain.mees@jessazh.be - tel 011 33 71 02

10 THUISBEHANDELING INTRAVENEUZE ANTIBIOTICA

JESSA-PROJECT

CHARLOTTE BAECKE EN DR. PETER MESSIAEN

DE HUISARTS EN DE SPECIALIST IN HET ZIEKENHUIS VOLGEN DE PATIËNT THUIS NAUWGEZET OP

11 THUISBEHANDELING INTRAVENEUZE ANTIBIOTICA

THUISHOSPITALISATIE OFFICIEEL ERKEND

Antibioticakuur

AAN HUIS

H

et project “Thuisbehandeling met intra-

patiënten en betrokken zorgverleners voor alle medische handelin-

veneuze antibiotica” van het Jessa Zie-

gen. Ook de noodzakelijke handelingen in geval van noodsituaties

kenhuis is het enige Limburgse pilootproject rond

zijn duidelijk beschreven. Daarnaast beschikken alle zorgverleners

thuishospitalisatie dat steun krijgt van minister van Sociale Zaken en Volksgezondheid Maggie De

over een digitaal platform om gegevens over de behandeling uit te wisselen.”

Block. Aan de hand van in totaal twaalf goedge-

De start van de therapie gebeurt in het ziekenhuis. Als de patiënt

keurde pilootprojecten wil De Block ideeën rond

goed reageert op de ingestelde therapie, wordt de verdere zorg

een nieuwe ziekenhuisfinanciering in België uit-

thuis georganiseerd. Hiervoor wordt samengewerkt met de huis-

testen in de praktijk.

artsenkringen in de omgeving, de thuisverpleegkundigen van het Wit-Gele-Kruis Limburg en de logistieke partner Remedus.

Volgens minister van Sociale Zaken en Volksgezondheid Maggie De Block houdt thuishospitalisatie verschillende voordelen in voor de

Dankzij het project “Thuisbehandeling met intraveneuze antibioti-

patiënt: zij of hij krijgt zorg op maat van de behandelende arts en

ca” krijgen patiënten die langdurig – voor een periode tot vijf à zes

een multidisciplinair team in de eigen vertrouwde en comfortabele

weken – in het Jessa Ziekenhuis moeten verblijven voor intrave-

thuisomgeving. De patiënt krijgt ook elke dag emotionele steun

neuze antibioticatherapieën, de mogelijkheid om deze behandeling

van het thuishospitalisatieteam. Familie en vrienden kunnen meer

thuis te volgen. Concreet gaat het om patiënten met chronische

tijd doorbrengen met haar of hem, aangezien ze zich niet naar het

prostaatontsteking, bot- en gewrichtsinfecties, spondylodiscitis,

ziekenhuis moeten verplaatsen en geen rekening moeten houden

hartklepinfecties, neurosyfilis of neuroborreliose. “We verwachten

met bezoekuren.

dat in een eerste fase ongeveer 50 patiënten op jaarbasis gebruik zullen kunnen maken van de thuisbehandeling”, verklaart Dr. Rein-

De Block heeft in april 2015 haar plan van aanpak voor de hervor-

oud Cartuyvels, klinisch bioloog microbiologie en voorzitter van

ming van het ziekenhuislandschap en de ziekenhuisfinanciering

de antibiotherapiebeleidsgroep van het Jessa Ziekenhuis. “Later

voorgesteld. Het doel is om de zorgkwaliteit voor de patiënt te

kunnen de indicaties uitgebreid worden en komt een groter aantal

verbeteren en de beschikbare middelen efficiënter in de zetten,

patiënten in aanmerking.”

met de gewijzigde behoeften van de patiënt als uitgangspunt.

De therapie moet thuis in een veilige omgeving – even veilig als in het ziekenhuis – worden toegediend. Patiënten zullen goed geïnformeerd worden over het verloop van de behandeling. Dr. Peter Messiaen, infectioloog van het Jessa Ziekenhuis: “De huisarts en de specialist in het ziekenhuis volgen de patiënt nauwgezet op.

Er zijn duidelijke en schriftelijke procedures opgesteld voor de

MEER INFORMATIE reinoud.cartuyvels@jessazh.be - tel 011 33 82 41 peter.messiaen@jessazh.be - tel 011 30 84 85 charlotte.baecke@jessazh.be - tel 011 30 94 83

BEKROONDE APP VOOR HIV-PATIËNTEN

JESSA & WETENSCHAP

IN DE KIJKER H

LORE HOLMSTOCK

et platform Jessa & Wetenschap

Het Jessa Ziekenhuis heeft met het project “Patient Empower-

biedt een structureel kader om, al

ment bij hiv-positieve patiënten” de Baxter Belgian Award – Clinical Pharmacy 2017 gewonnen. De tweejaarlijkse trofee,

dan niet samen met externe partners, alle we-

goed voor een geldprijs van 25.000 euro, heeft tot doel om de

tenschappelijke activiteiten binnen het Jessa

ontwikkeling van de klinische farmacie in België te stimuleren

Ziekenhuis te bundelen. Jessa & Wetenschap

en ondersteunen. Het bekroonde project van ziekenhuis-

begeleidt ongeveer 200 wetenschappelijke

apotheker in opleiding LORE HOLMSTOCK omvat een app die

studies per jaar, in alle mogelijke medische

patiënten met chronische aandoeningen – meer specifiek pati-

domeinen. Het platform wordt bestuurd door

ënten onder behandeling met hiv-remmers – toelaat om actieve partner te worden in hun therapie.

dr. Ingrid Arijs (projectcoördinator Limburg Clinical Research Program), Sandra Meijer

Het “Patient Empowerment”-project kadert in het strategisch

(Onderzoek, Ontwikkeling en Innovatie, Jessa

Jessa-project “de derde gezondheidszorgrevolutie” en streeft

Ziekenhuis), Thijs Nelis (stafmedewerker me-

ernaar om een actieve samenwerking tussen patiënt en

dische directie Jessa Ziekenhuis) en prof. dr.

zorgverlener op te zetten. Lore Holmstock: “Bij de chronische behandeling van hiv is het belangrijk om de medicatie stipt

Dirk Ramaekers (medisch directeur Jessa Zie-

en correct in te nemen. Om de ondersteuning van patiënten

kenhuis).

te optimaliseren, is dit project samen met de Jessa-dienst

MEER INFORMATIE ingrid.arijs@jessazh.be - tel 011 33 82 65 sandra.meijer@jessazh.be - tel 011 33 51 32

12 JESSA & WETENSCHAP

Infectieziekten & Immuniteit gestart. We analyseren

professionals, een actieve rol opnemen in de organisatie

data over onder andere therapietrouw, patiënttevre-

van hun zorg.

denheid, kennis van de patiënt over zijn aandoening, interventies en aanbevelingen van zowel de apothe-

De app bevat de volgende functies: een klinische hulplijn en

ker als de internist-infectioloog en de hiv-verpleeg-

communicatiemiddel tussen patiënt, verpleegkundige, arts

kundige. We willen zo ook de bijdrage van de klinisch

en apotheker ; een medicatieherinnering voor en registratie

apotheker bij het opstellen, evalueren en bijsturen

van het innemen van antiretrovirale medicatie ; een herin-

van de therapie in kaart brengen.”

nering voor geplande consultaties in het ziekenhuis ; een overzichtelijk medicatie-schema ; een informatiebrochure

Voor de ontwikkeling van de app is het Jessa Zieken-

over aids en hiv ; medicatiefiches voor antiretrovirale me-

huis een samenwerking aangegaan met Cubigo, een

dicatie die de patiënt inneemt ; een zorgschriftje voor het

online zorgplatform met toepassingen die mensen

noteren van belangrijke zaken en vragen over nevenwer-

ondersteunen om zo lang mogelijk gezond en

kingen die de patiënt wilt bespreken met zijn zorgverlener

zelfstandig te blijven. Zo kunnen gebruikers vanuit

tijdens de raadpleging ; gezondheidslinks naar betrouwbare

één omgeving, zelf of met de hulp van familie en

informatie, wacht- en noodnummers, …

INTERNATIONALE ONDERSCHEIDING VOOR “LOW LEVEL” LASERTHERAPIE JOLIEN ROBIJNS, derdejaars doctoraatsstudente Biomedische

Borstkankerpatiënten die radiotherapie ondergaan worden

Wetenschappen aan de UHasselt, heeft op een prestigieus

vaak getroffen door radiodermatitis of een pijnlijke ontste-

congres in het Amerikaanse San Diego de award voor de beste

king van de huid. Robijns: “Er zijn verschillende gradaties in

presentatie van de European Society for Laser Dermatology

huidreacties na bestraling. Bij de eerste graad wordt de huid

gewonnen voor haar onderzoek in het Jessa Ziekenhuis naar de

rood en geïrriteerd, bij de tweede beginnen de wonden uit

positieve effecten van “low level” lasertherapie voor de behan-

te barsten en in de derde graad zijn die uitbarstingen het

deling van huidreacties die ontstaan tijdens de bestraling van

ergst. De lage energielaser stimuleert het herstel van de

borstkankerpatiënten. “Na behandeling met een laser met lage

huid en helpt de wonden genezen.”

energie hebben vrouwen minder last van uitslag en brandwonSamen met oncoloog Jeroen Mebis van het Jessa Ziekenhuis

den ten gevolge van bestraling.”

heeft Robijns 115 borstkankerpatiënten onderzocht, meer bepaald vrouwen die een borstsparende operatie ondergingen. Bedoeling is om af te klokken op 120. “Het onderzoek is nog volop aan de gang, maar de voorlopige resultaten bevestigen onze hypothese. Ik hoop dat deze therapie dankzij ons onderzoek wordt opgewaardeerd tot standaardbehandeling. De reacties van de patiënten zelf zijn alvast zeer positief.”

Het onderzoek van Robijns maakt deel uit van het Limburg Clinical Research Program, is opgenomen in het Jessa & Wetenschapsplatform en heeft financiële steun genoten van

JOLIEN ROBIJNS

het Limburgs Kankerfonds en de Italiaanse fabrikant van het lasertoestel (ASA srl).

13 JESSA & WETENSCHAP

VERSTANDIG OMSPRINGEN MET ANTIBIOTICA DR. EVERT BATEN, vierdejaars assistent urologie aan

In zijn doctoraat gaat Evert Baten na of patiënten met

KU Leuven, heeft de Elautprijs 2017 gewonnen voor

een goedaardige vergroting van de prostaat voorafgaand

zijn studie over de wenselijkheid van het toedienen

aan een TURP-ingreep beter geen antibiotica krijgen.

van antibiotica voorafgaand aan een transurethrale

“Tot op heden worden antibiotica toegediend, om de kans

resectie van de prostaat (TURP), uitgevoerd in het Jessa

op infecties achteraf te verkleinen. Het probleem is dat

Ziekenhuis. De Elautprijs is een van de belangrijkste

die aanbeveling steunt op verouderde studies, gepubli-

onderscheidingen in België voor onderzoek binnen de

ceerd in de periode 2002-2005. Sindsdien is vastgesteld

urologie.

dat antibiotica vaak ten onrechte wordt voorgeschreven en dat heel wat patiënten een hoge mate van resistentie tegen antibiotica vertonen. Ook hebben al deze antibiotica een hoge kostprijs, wat in tijden van besparingen zwaar doorweegt. Enkel wanneer de patiënt op voorhand een blaassonde heeft of er etter in de urine wordt aangetroffen, bevelen we antibiotica aan.”

Het beperkt gebruik van prophylactische antibiotica bij TURP wordt al jaren in het Jessa Ziekenhuis toegepast, met erg weinig infecties tot gevolg. Baten: “De studie bij ruim 500 patiënten waarmee we de Elautprijs gewonnen hebben (en die ook geselecteerd is voor het Amerikaanse en Europese Urologie-congres), bevestigde ons klinisch

DR. EVERT BATEN

buikgevoel. Wij zouden echter graag nog een stapje verder willen gaan en met vijf centra – Jessa Ziekenhuis (Hasselt), UZ Leuven, AZ Vesalius (Tongeren), SintFranciscus (Heusen-Zolder) en het Sint-Trudoziekenhuis Een transurethrale resectie van de prostaat (TURP),

(Sint-Truiden) – een studie opstarten, die meer patiën-

waarbij de prostaat als het ware wordt uitgeschraapt,

ten omvat en methodologisch nog sterker in elkaar zit.

is een van de meest uitgevoerde chirurgische ingre-

Zo gaan we de geteste patiënten randomiseren, wat

pen binnen de urologie. Bij ongeveer 60 procent van

betekent dat de ene helft wel en de andere helft geen

de mannen boven de 60 jaar wordt een goedaardige

antibiotica toegediend krijgt voor de operatie, waardoor

vergroting van de prostaat vastgesteld, bij de 70-plus-

we een goede vergelijking tussen de twee groepen kun-

sers loopt dat cijfer op tot 70 procent. Als gevolg van

nen maken. Uit onze power analysis blijkt dat we zowat

deze prostaatvergroting kunnen patiënten moeilijker

800 patiënten nodig hebben, een cijfer dat we over een

plassen, hebben ze een zwakkere straal, druppelen ze

periode van 2,5 jaar kunnen halen.”

gemakkelijk na en dienen ze vaak ’s nachts op te staan.

Evert Baten: “We kunnen een TURP-operatie plastisch

Dit doctoraatsonderzoek maakt deel uit van het Limburg

voorstellen door de prostaat te vergelijken met een ap-

Clinical Research Program (LCRP). Promotor van de

pel. We schrapen dan langs de plasbuis het klokhuis en

doctoraatsstudie is prof. dr. Koenraad Van Renterghem,

een deel van het vruchtvlees van de appel (prostaat) uit

diensthoofd urologie van het Jessa Ziekenhuis. Co-

en laten de rest van het vruchtvlees en de appelschil

promotoren zijn prof. dr. Frank Van der Aa (UZ Leuven)

(prostaatkapsel) zitten. Dit is het grote verschil met een

en dr. Ingrid Arijs, projectcoördinator van LCRP. Het Jessa

prostaatoperatie voor kanker, waarbij we het kapsel

Ziekenhuis, een van de urologiecentra met de meeste

mee wegnemen, waardoor er achteraf een kans op

TURP-ingrepen in België, vormt de ideale uitvalsbasis

(tijdelijke) incontinentie en impotentie bestaat.”

voor het onderzoek.

14 JESSA & WETENSCHAP

15 RUBRIEK

Dichter bij je baby JESSA PAKT UIT MET CO-SLEEPERS

H

et Jessa Ziekenhuis heeft zes zogenaamde

het juiste type. De dienst Preventiebeleid van het Jessa Ziekenhuis

co-sleepers in gebruik genomen, babybed-

heeft de bedjes uitvoerig getest op hun veiligheid. We onderwerpen

jes die met één kant open tegen de zijkant van het

ze bovendien elk jaar opnieuw aan een controle. Ook de aanbevolen richtlijnen inzake veiligheid van Kind & Gezin worden gerespecteerd.”

bed van de moeder kunnen worden geplaatst. Het gaat om een primeur in Limburg. “De co-sleeper

Sabrina Robben, in het Jessa Ziekenhuis via een keizersnede bevallen

helpt jonge moeders om een fysieke en emotionele

van Enrica, is alvast blij dat ze op elk moment van de dag haar baby

band met hun baby op te bouwen. Na een keizer-

kan aanraken. “Lichamelijk contact maakt Enrica rustig. Ik moet ge-

snede kun je niet zomaar uit bed om je huilende

woon mijn hand naar haar uitsteken als ze begint te huilen. Zowel mijn dochter als ikzelf slapen ‘s nachts beter, doordat ik niet moet opstaan

baby op te pakken.”

om haar te sussen of voeding te geven.”

Het Jessa Ziekenhuis haalt als eerste ziekenhuis in Limburg co-sleep-

De eerste dagen na de geboorte zijn cruciaal voor het hech-

ers in huis. “We willen het goede voorbeeld geven”, aldus kliniekhoofd

tingsproces tussen de moeder en haar baby. Maar wat als je na

materniteit dr. Annick Schreurs. “Hopelijk volgen andere ziekenhuizen

een keizersnede enkele dagen aan je bed gekluisterd bent? Een

ons initiatief.” In eerste instantie worden de co-sleepers ingezet in zie-

co-sleeper biedt een handige én veilige oplossing, aldus Liesbeth

kenhuiskamers van moeders die een keizersnede hebben gehad. “We

Wuyts, hoofdvroedvrouw van de afdeling materniteit van het Jessa

gaan dit jaar verder uitbreiden, om zo op termijn alle kamers van de

Ziekenhuis. “De baby mee in bed nemen is niet zonder gevaar. Want

kraamafdeling van co-sleepers te kunnen voorzien.” Tot slot: Sabrina

val je in slaap, dan kan het zomaar gebeuren dat je baby uit bed tui-

Robben heeft laten weten dat ze overweegt om een co-sleeper aan te

melt. Dankzij een co-sleeper heb je je baby altijd binnen handbereik,

schaffen voor thuisgebruik.

zonder dat je zelf uit bed moet. Je kunt veilig samen slapen.”

MEER INFORMATIE

De meeste co-sleepers die in de reguliere handel te verkrijgen zijn, voldoen niet aan de strenge veiligheidseisen van het Jessa Zieken-

liesbeth.wuyts@jessazh.be - tel 011 33 93 21

huis. Liesbeth Wuyts: “We hebben enige tijd moeten zoeken naar

annick.schreurs@jessazh.be - tel 011 33 55 77

15 MATERNITEIT

16 NEONATOLOGIE

Primeur in Vlaanderen

500STE BABY IN

OUDERKINDSUITE H

et

Jessa

heeft

Ziekenhuis

onlangs

de

500ste premature baby ver-

welkomd in zijn “ouderkindsuites”. Die bijzondere eenheid op de afdeling neonatologie geeft jonge moeders en vaders de mogelijkheid om 24 uur per dag samen door te brengen met hun vroegtijdig geboren baby, terwijl het verpleegkundig personeel hen bijstaat met raad en daad. “We willen dit historisch moment

niet

onopgemerkt

voorbij laten gaan.”

17 NEONATOLOGIE

“Ik kan mijn geluk niet op”, vertelt

neonatologie van het Jessa Ziekenhuis.

kersverse moeder Kristien Greif. “Fleur,

“In de neonatale zorgen tekent zich een

onze dochter, is een maand te vroeg

duidelijke trend af naar ontwikkelings-

geboren. Daarom moet ze nog een tijdje

gerichte zorg. In plaats van jonge ouders

in het ziekenhuis blijven voor verzorging,

de zorgen voor hun baby te ontnemen,

terwijl ik na de bevalling normaal gezien

leren we hen de teugels zelf in handen te

naar huis had moeten terugkeren. Nu ik

nemen. Als verpleegkundigen staan wij

enkele dagen in de ouderkindsuite van

aan de zijlijn.”

het Jessa Ziekenhuis kan verblijven, hoef ik Fleur niet achter te laten. Ondertussen

De gemiddelde ligduur in een ouder-

leer ik zorg dragen voor haar: hoe moet

kindsuite bedraagt vijf dagen. Wanneer

ik haar vasthouden zonder de bedrading

beslissen de artsen en verplegers van

en haar sonde af te rukken, hoe geef ik

het Jessa Ziekenhuis dat moeder en baby

borstvoeding, hoe herken ik alarmsig-

naar huis mogen? Dr. Marc Raes: “Het

nalen? Allemaal dingen die ik nooit heb

kind beslist zelf wanneer het klaar is om

geleerd en waar ik me niet op heb kun-

te vertrekken. Zodra het vlot voeding

nen voorbereiden. In de beschermende

opneemt en kan drinken, op gewicht komt

omgeving van de afdeling neonatologie

en reageert op omgevingsprikkels, kunnen

voel ik me elke dag zekerder van mezelf

we de baby overlaten aan zijn ouders. In

in het bijzijn van mijn dochter.”

onze ouderkindsuites bespoedigen we dat proces: tal van studies hebben aange-

Kristien Greif en Fleur zijn de 500ste

toond dat premature baby’s die verzorgd

jonge moeder met baby in een ouder-

worden door hun ouders sneller naar huis

kindsuite van het Jessa Ziekenhuis. De

kunnen en bovendien minder vatbaar zijn

speciale eenheid, een primeur in Vlaan-

voor infecties.”

deren, werd drie jaar geleden bij wijze van experiment in gebruik genomen.

De bewezen voordelen van de ouder-

Zowel ouders als verplegend perso-

kindsuites en de positieve ervaringen

neel tonen zich unaniem enthousiast.

van Kristien Greif en anderen missen hun

Kinderarts Marc Raes, verbonden aan het

effect niet: steeds meer prille ouders met

Jessa Ziekenhuis, legt uit: “Elk kind, ook

een premature baby willen gebruikmaken

een prematuur geboren kind, heeft het

van de bijzondere dienstverlening van

recht om door zijn eigen ouders verzorgd

het Jessa Ziekenhuis. Véronique Chef:

te worden. Dat heeft niets dan voordelen

“De vraag is groter dan het aanbod. We

voor de ontwikkeling van het kind. Fysiek

beschikken vandaag over twee kamers die

contact tussen ouders en kind vanaf de

speciaal zijn ingericht om moeders met

geboorte bevordert ook het hechtings-

premature baby’s onder te brengen. Het

proces. Die cruciale hechting ontbreekt

zou mooi zijn als we op termijn kunnen

vaak bij baby’s die de eerste dagen of

uitbreiden.”

weken van hun leven gescheiden worden van hun ouders.”

Het Jessa Ziekenhuis haalde de inspiratie voor zijn ouderkindsuites in Zweden en het Nederlandse Nijmegen. “Daar spreekt men over couveusesuites”, aldus Veronique Chef, het hoofd van de afdeling

MEER INFORMATIE veronique.chef@jessazh.be - tel 011 33 93 01 marc.raes@jessazh.be - tel 011 30 98 68

18 ORTHOPEDIE

INFOSESSIE GEWRICHTSPROTHESEN

De weg naar een nieuwe knie A

ls je in afwachting

Dinsdag, 10 uur, raadszaal campus Salva-

knie, vooral als het kraakbeen zodanig

bent van een kniepro-

tor. Een vol huis. Zowat 35 patiënten die

is afgesleten dat het onderliggende bot

binnen afzienbare tijd naar het zieken-

bloot komt te liggen. “Een knieprothese

huis moeten voor een knieprothese, ko-

vervangt in feite het afgesleten kraak-

men luisteren naar de deskundige uitleg

been en de menisci”, legt dr. Jan Mal-

van de kinesitherapeut, ergotherapeut en

corps, orthopedisch chirurg van het Jessa

de tweewekelijkse infoses-

hoofdverpleegkundige van de dienst or-

Ziekenhuis, uit. “Aan het uiteinde van

sies over knieprothesen op

thopedie, alsook naar een vertegenwoor-

het bovenbeen wordt een kap geplaatst

de campus Salvator van het

diger van de fabrikant van de prothesen.

en op het onderbeen komt een nieuwe

Ze krijgen ruimschoots de tijd om vragen

bovenkant, met daarop een kunststof-

te stellen. Anderhalf uur later stappen ze

component (schokbreker). De vorm van

opgelucht en gerustgesteld buiten. “Geen

de nieuwste prothesen komt dicht in de

reden om bang te zijn, het valt allemaal

buurt van de normale anatomie. Om de

best mee.”

prothesen te plaatsen, kunnen coupe-

these, zit je met tal van grote en kleine vragen. Die worden allemaal beantwoord tijdens

Jessa Ziekenhuis. Drie keer per maand is er een vergelijkbare infovoormiddag over heupprothesen.

Een

groot

succes: “95 procent van onze patiënten wonen die sessies bij.”

blokken op maat gemaakt worden. De Eén op de drie mensen boven de 65 krijgt

hele ingreep neemt ongeveer een uur

artrose. Dit kan leiden tot chronische

tijd in beslag.”

invaliderende pijn ter hoogte van de

VEEL GESTELDE VRAGEN VAN PATIËNTEN WORDT DE EIGEN KNIE

HOE LANG GAAT EEN PROTHESE MEE?

HOEVEEL KOST

WEGGENOMEN?

In normale omstandigheden – dit wil zeggen: als de prothese niet loskomt – 20 tot 25 jaar.

Dat is beduidend langer dan de vorige generatie prothesen. Dankzij deze verlenging van de levensduur, kunnen patiënten op steeds jongere leeftijd – vanaf 40 – een prothese krijgen.

EEN PROTHESE?

Neen, enkel de uiteinden van het boven- en onderbeen worden aangepast, zodat de kap op het bovenbeen en het plateau op het onderbeen kunnen geplaatst worden.

Zowat € 2750. Wie geen hospitalisatieverzekering heeft, moet 300 euro uit eigen zak betalen.

19 ORTHOPEDIE

GEEN REDEN OM BANG TE ZIJN, HET VALT ALLEMAAL BEST MEE.

DR. JAN MALCORPS

UIT WELK MATERIAAL WORDT

HOE LANG DUURT HET VOORALEER IK VLOT

KAN IK MET EEN PROTHESE ZONDER

EEN PROTHESE GEMAAKT?

OP EEN PROTHESE KAN STAAN?

PROBLEMEN DOOR DE METAAL-

Uit femur (boven), titanium (onder) en polyethyleen.

Deze stoffen lokken geen allergische reacties bij de patiënten uit.

De eerste stappen voelen vreemd aan, maar dankzij aangepaste oefeningen ben je er snel aan gewoon. Het is normaal dat de knie tot enkele maanden na de ingreep dik en warm aanvoelt. Als er wondproblemen optreden, gelieve dan je huisarts te raadplegen. Belangrijk: de huisarts mag geen vocht wegnemen, dit is enkel voorbehouden aan de chirurg.

DETECTOR IN DE LUCHTHAVEN?

Je krijgt een kaartje van het ziekenhuis waarop staat dat je een prothese hebt gekregen.

20 ORTHOPEDIE

Klaar voor de ingreep? Voorafgaand

chebeurt. Hoofdverpleegkundige Danny

aan de opname in het ziekenhuis moet de

Senden: “Na deze douchebeurt mag je

patiënt eerst de preoperatieve vragenlijs-

het bed niet meer verlaten. Op voor-

ten (eventueel samen met de huisarts)

schrift van de anesthesist krijg je een

invullen en het document ondertekenen

kalmeertabletje. Na de ingreep verblijf

waarin staat dat hij op de hoogte is

je kortstondig in de ontwaakruimte.” De

van mogelijke complicaties (“informed

anesthesist beslist wanneer de patiënt

consent”). Ook mee te nemen naar het

terug naar de kamer kan. Dit is ongeveer

ziekenhuis: de bloedgroepkaart, een lijst

vier à vijf uur na het wegbrengen naar

van medicatie die thuis wordt ingenomen

de operatiezaal. Er wordt een infuus,

en de medicatie zelf in originele verpak-

blaassonde, pijnpomp en eventueel

king.

redon geplaatst, die de volgende twee dagen weer worden verwijderd. Daarna

Wat gebeurt er op de dag van op-

start ook meteen de revalidatie.

name? Eerst vindt een intakegesprek plaats en wordt er bloed afgenomen, de

De revalidatie gebeurt de eerste dagen

patiënt krijgt steunkousen aangemeten,

na de ingreep in de kamer van de

een eerste bloedverdunnend spuitje

patiënt, daarna in groep in de oefenzaal.

wordt toegediend, er volgt een uitleg

Onze eerste doelstelling is om de knie

over de pijnscore en het programma

tot 90° of meer te kunnen plooien en

eindigt met een preoperatieve wasbeurt

de patiënt zelfredzaam te maken. Dit

met een ontsmettende zeep. De dag van

gebeurt multidisciplinair, ergo en kine

de operatie begint met een tweede dou-

samen.

RICHTLIJNEN EN ADVIES VOOR PATIËNTEN: - Breng gemakkelijk zittende kledij mee naar het ziekenhuis om de oefeningen uit te voeren.

- Breng krukken mee.

- Zorg ervoor dat je vaste schoenen (de hiel omsloten en de zool niet glad) bij hebt.

- Koop zeker geen nieuwe schoenen voor het revalidatietraject: je voeten zullen na de ingreep een beetje opgezwollen zijn, dus kies je beter voor goed ingelopen schoenen.

- Daal nooit achteruit de trap af, want dat is levensgevaarlijk (zeker als je ook nog eens pantoffels aan hebt).

- Ons advies: wacht vier tot zes weken na de ingreep om achter het stuur van de wagen te kruipen. Voor uitsluitsel neem je best contact op met je verzekeringsmakelaar.

- Neem de eerste weken na de ingreep geen bad. Douchen mag wel.

www.nieuweknie.be – www.nieuweheup.be

MEER INFORMATIE danny.senden@jessazh.be - tel 011 33 90 51 - jan.malcorps@jessazh.be - tel 013 55 17 11

21 ONCOLOGIE

Van hoop naar realiteit Immunotherapie bij longkanker

L 1,5

ongkanker eist wereldwijd

meer

dan

miljoen

overlijdens

per jaar, bijna evenveel als borst-, prostaat- en darmkanker samen. Bovendien neemt de prevalentie van longkanker toe, met ondertussen ongeveer twee miljoen diagnoses per jaar.

Het spreekt voor zich dat er een grote nood is aan doeltreffende preventieve en therapeutische opties ‌ DR. KRISTOF CUPPENS EN DR. KARIN PAT

zoals immunotherapie.

22 ONCOLOGIE

IMMUNOTHERAPIE BIJ LONGKANKER

Het immuunsysteem speelt een sleutelrol in het ontstaan van

PD-L1 mechanisme. Tijdens vergelijkende studies is een beduidend

kanker. Een defect of onderdrukt immuunsysteem leidt tot een

hogere responskans op nivolumab vastgesteld dan op docetaxel, de

hogere kans op het ontwikkelen van een kwaadaardige tumor.

klassieke tweedelijns chemotherapie. Ook opmerkelijk: patiënten

Uit verschillende observaties blijkt ook dat een efficiënt werkend

in behandeling met nivolumab hebben een hogere overlevingskans

immuunsysteem een gunstige invloed heeft op het ziekteverloop

van twee jaar.. Voor het eerst is er een behandeling voor long-

van verschillende kankers. Kankers – longkanker in het bijzonder –

kankerpatiënten die tot een langdurige ziektecontrole leidt met

hebben verschillende manieren gevonden om zich van het gezonde

behoud van levenskwaliteit. Een grote stap vooruit, maar helaas

immuunsysteem te onttrekken, zoals “camouflagetechnieken” of

nog niet voor alle patiënten, aangezien de responskans gemiddeld

overmatige productie van eiwitten die het immuunsysteem onder-

20 procent bedraagt. Er zijn dus nieuwe strategieën nodig om deze

drukken.

therapie tot een succes te maken. Deze behandeling is sedert begin 2016 – ook in het Jessa Ziekenhuis – beschikbaar in een medisch noodprogramma en wordt sinds begin 2017 terugbetaald.

Kankerimmunotherapie is iedere interventie in het immuunsysteem met als doel kanker te behandelen. In de literatuur wordt vaak gesproken over de term “immune oncology (IO)”. Er kunnen grosso modo drie verschillende vormen van IO onderscheiden worden. De eerste vorm is de antigen-specifieke IO of (tumor-)vaccinatietherapie, die tot op heden teleurstellende resultaten vertoont in de behandeling van longkanker. Een tweede strategie, de toediening van

NIVOLUMAB (BLAUWE LIJN) VERSUS DOCETAXEL (RODE LIJN) IN 2E LIJN BIJ PATIËNTEN MET GEVORDERD SPINOCELLULAIR LONGKANKER.

antilichamen gericht tegen specifieke antigenen (“doelwitten”) op de tumor, vormt nog onderwerp van klinische studies. De antigenonspecifieke IO, de derde strategie, blokkeert of activeert cruciale sleutelmechanismen in de immuunrespons om ons immuunsysteem te stimuleren en een afweerreactie tegen de kanker op gang te

De twee meest bekende doelwitten zijn de controlemechanismen PD-L1 en CTLA-4, zogenaamde “immune checkpoints”. Beide hebben tot doel om overdreven immuunreacties tegen te gaan.

OS (%)

brengen.

1-yr OS = 42%

Tumoren weten deze “immune checkpoints” echter overmatig te

Nivolumab Dacetaxel

18%

stimuleren, waardoor er geen efficiënte immuunreactie tot stand

2-yr OS = 23%

1-yr OS = 24%

15%

kan komen en immuuncellen onmiddellijk uitgeschakeld worden als 2-yr OS = 8%

ze in de buurt van de kanker komen. Sinds kort zijn er producten die handig op deze “immune checkpoints” inspelen en de immuunreactie als het ware optimaliseren. Dankzij het succes van deze producten worden terugbetalingsdossiers aan een nooit eerder geziene snelheid door de overheid positief afgehandeld.

De eerste klinische toepassing van IO was de behandeling van gevorderde of uitgezaaide niet-kleincellige longkanker met nivolumab, een “immune checkpoint inhibitor” die inwerkt op het

0

3

6

9

12

15

18

21

Tijd (maanden)

24

27

30

33

36

39

23 ONCOLOGIE

VOOR HET EERST IS ER EEN BEHANDELING VOOR LONGKANKERPATIËNTEN DIE TOT EEN LANGDURIGE ZIEKTECONTROLE LEIDT MET BEHOUD VAN LEVENSKWALITEIT

Kan deze behandeling ook een plaats krijgen in de eerste lijn, ter

De nevenwerkingen van chemotherapie hebben vaak een

vervanging van de klassieke chemotherapie met al zijn gekende

belangrijke impact op de levenskwaliteit van patiënten. De kans

nevenwerkingen? De resultaten van de Keynote 24-studie,

op (ernstige) nevenwerkingen bij een behandeling met “immune

waarbij een groep patiënten werd behandeld met pembrolizu-

checkpoint inhibitoren” is beduidend kleiner, maar voorzichtig-

mab, een “immune checkpoint inhibitor” die inwerkt op het PD-

heid is geboden: nevenwerkingen zijn vaak zeer onvoorspelbaar.

L1 mechanisme, zijn alvast zeer veelbelovend. We dienen wel te

Daarom moeten behandelende artsen altijd waakzaam zijn voor

nuanceren dat niet alle patiënten met uitgezaaide longkanker

immunotherapie-gerelateerde nevenwerkingen die tot stand

in aanmerking komen voor deze behandeling. Enkel patiënten

komen door overstimulatie van het immuunsysteem en waarbij

met niet-kleincellige longtumoren waarbij een overmatige

verschillende orgaansystemen kunnen ontsteken (zoals lever-,

eiwitexpressie (het aangrijpingspunt van de behandeling: PD-L1)

darm- en longontsteking). Immunotherapie is een veelbelovende

komen in aanmerking voor deze behandeling. Op basis van deze

nieuwe evolutie in de behandeling van patiënten met longkanker.

resultaten is begin 2017 een eerstelijns medisch noodprogram-

In enkele jaren tijd is IO geëvolueerd van een wetenschappelijke

ma opgezet, waar ook het Jessa Ziekenhuis aan deelneemt en is

hoop naar een studiehype tot een realiteit voor de patiënten.

terugbetaling voorzien vanaf mei 2017.

PEMBROLIZUMAB (PAARSE LIJN) VERSUS PLATINUM DOUBLET CHEMOTHERAPIE (BLAUWE LIJN) IN 1E LIJN BIJ PATIËNTEN MET GEVORDERD NIET-KLEINCELLIG LONGKANKER (MET > 50% PD-L1 EXPRESSIE).

Dr. Kristof Cuppens en dr. Karin Pat leggen zich binnen de associatie longartsen toe op de

100

behandeling van patiënten met

80% 72%

90

OS (%)

longkanker. Beiden hebben

70% 54%

80

tijdens hun residentschap aan

70

het UZ Leuven deelgenomen

60

aan de eerste vaccinatie- en

50

immunotherapiestudies.

40

Dr. Cuppens heeft aan diverse

30

Checkmate en Keynote studies

20

meegewerkt tijdens een fellow-

10

ship aan het Nederlands Kanker Instituut in Amsterdam.

0 0

3

6

9

12

15

18

21

Tijd (maanden)

MEER INFORMATIE kristof.cuppens@jessazh.be - tel 011 30 98 84 karin.pat@jessazh.be - tel 011 30 98 86

24 REVALIDATIE

BETER BEWEGEN met

PARKINSON BEWEGING IS EEN BUFFER OM DE ACHTERUITGANG VAN DE MOTORIEK TEGEN TE GAAN.

H

et Jessa-revalidatiecentrum in Herk-de-Stad heeft een vooruitstrevend conditieprogramma op poten

gezet voor de behandeling van parkinsonpatiënten. En dat programma gooit hoge ogen, tot ver buiten de provinciegrenzen. “Aan bestaande bewegingspakketten geen gebrek, maar we bleven toch wat op onze honger zitten.”

25 RUBRIEK

26 REVALIDATIE

CONDITIEPROGRAMMA PARKINSON Bewegen is belangrijk voor patiënten met de ziekte van Parkinson. Ook patiënten bij wie de ziekte zich in het beginstadium bevindt. Speciaal voor die laatste groep heeft het Jessa-revalidatiecentrum een nieuw en vernieuwend conditieprogramma ontwikkeld. “Parkinsonpatiënten in het beginstadium van de ziekte vallen vaak uit de boot omdat ze volgens hun behandelende arts nog op eigen kracht kunnen functioneren”, stelt dr.

Veronik Slachmuylders, revalidatiearts van het Jessa Ziekenhuis. “Nochtans kunnen die patiënten groot voordeel halen uit beweging en oefeningen.

Beweging is als het ware een buffer om de achteruitgang van de motoriek tegen te gaan. Ook het afvlakken van de gezichtsmimiek, een frequente klacht bij parkinson, kan worden afgeremd met behulp van logopedie. Een gouden regel: je kan er niet vroeg genoeg mee beginnen. Met ons conditieprogramma slagen we er niet enkel in om symptomen af te remmen, maar ook om bepaalde handelingen bij patiënten terug te verbeteren.”

De deelnemende patiënten zijn doorverwezen door hun neuroloog, de Parkinsonliga of de huisarts. “Al stellen we vast dat sommige huisartsen nog niet weten dat logopedie ook bij beginnende parkinson een grote meerwaarde heeft”, aldus Jessa-logopediste Louisette Raymakers. “Die boodschap is dus nog niet doorgedrongen. Goed om te vermelden is dat we steeds in contact blijven met de doorverwijzende arts. Na de intake sturen we hem of haar een verslag over de patiënt.”

Het conditieprogramma, opgestart in februari, is uniek in België. Veronik Slachmuylders: “Aan bewegingsprogramma’s geen gebrek. Ons team heeft tal van cursussen en opleidingen gevolgd voor een optimale behandeling van parkinsonpatiënten, maar toch bleven we wat op onze honger zitten.

Daarom zijn we zelf aan het werk gegaan. Op basis van onze inzichten en onze ervaringen op het terrein, hebben we een eigen conditieprogramma op poten gezet, dat betere resultaten garandeert dan andere programma’s.”

Het nieuws verspreidt zich intussen als een vuurtje, getuigen de Jessakinesisten Liselot Thijs, Lien Billiet en Maarten Bossuyt: “We krijgen patiënten binnen uit heel Vlaanderen. Allemaal dankzij mond-aan-mondreclame.

Dat is het beste bewijs dat we met ons programma tegemoet komen aan een reële nood.”

Het conditieprogramma van het revalidatiecentrum in Herk-de-Stad wordt uitgevoerd door een team van kinesisten, ergotherapeuten en logopedisten. “We gaan aan het werk met groepen van vier tot acht patiënten”, vullen ergotherapeuten Michelle Poncelet en Sanne Bogaerts aan. “Ze krijgen ongeveer 25 oefeningen voorgeschoteld. We proberen hen te motiveren om hun grenzen te verleggen.” Het nieuwe programma vormt een waardevolle aanvulling op het bestaande revalidatiepakket in Herk-de-Stad.

Maarten Bossuyt: “Via groepstherapie en individuele therapie proberen we

27 REVALIDATIE

het evenwicht, de motoriek en cognitieve capaciteiten van de patiënt te verbeteren. De individuele therapie is er voor patiënten die niet in aanmerking komen voor groepstherapie, omdat ze te zwak zijn en een groot risico lopen op een val.”

Aan het einde van hun revalidatie op de Jessa-campus in Herk-deStad, krijgen parkinsonpatiënten duidelijke instructies mee voor het onderhouden van hun conditie. “Ons thuisoefenprogramma omvat tips en oefeningen voor elke dag”, aldus Lien Billiet en Liselot Thys. Een voorbeeld: “Steun tegen een muur of tafel. Zet één voet vooruit en één voet achteruit. Breng het lichaamsgewicht op de voorste voet. Om de kuiten van het achterste been te stretchen, houdt u het achterste been gestrekt. Zorg ervoor dat de hiel op de grond blijft en dat de tenen naar voren wijzen. Herhaal die oefening door de benen van positie te wisselen.” Patiënten krijgen ook de uitdrukkelijke raad om dagelijks een kwartier tot een half uur te fietsen (op een hometrainer) en regelmatig te wandelen (bij voorkeur op een vlakke ondergrond).

Er wordt ook een beroep gedaan op de medewerking van de familieleden en/of kennissen van de patiënt. Bossuyt: “De rol van de familie en omgeving is van cruciaal belang in het dagelijks leven van de patiënt.

We raden hen aan om de patiënt zo goed mogelijk te ondersteunen om alles zelf te doen. We streven ernaar dat een persoon met Parkinson zo lang mogelijk zijn zelfstandigheid behoudt.”

Exact 200 jaar geleden beschreef de Engelse arts James Parkinson als eerste een ongeneeslijke ziekte waarbij zenuwcellen in de hersenen aangetast worden en uiteindelijk afsterven. Sindsdien is er veel vooruitgang geboekt in de diagnose en behandeling van de ziekte. Een vroege diagnose laat toe om snel te beginnen met bewegingsprogramma’s, maar ook om andere symptomen beter te bestrijden. Xavier Huybrechts, diensthoofd revalidatie en fysische geneeskunde van het Jessa Ziekenhuis: “Nietmotorische symptomen zoals depressie en constipatie treden doorgaans veel vroeger op. Alleen worden ze zelden meteen geïdentificeerd als symptomen van Parkinson, zeker bij jonge mensen.”

MEER INFORMATIE maarten.bossuyt@jessazh.be - tel 013 55 06 00 veronik.slachmuylders@jessazh.be - tel 013 55 08 07

28 NIEUWS

DR. NELE SCHALCK GERIATRIE

DR. LIESBET LAMMERTIJN HEMATOLOGIE

Dr. Nele Schalck studeerde geneeskun-

Dr. Liesbet Lammertijn studeerde ge-

de aan de UHasselt en de KU Leuven. Ze

neeskunde aan de KULAK en KU Leuven.

behaalde haar diploma van arts in 2010.

Ze promoveerde in 2006. Nadien spe-

Aansluitend specialiseerde ze zich in de

cialiseerde ze zich verder in de interne

interne geneeskunde, waarbij ze stage

geneeskunde en de hematologie in de

liep in het Jessa ziekenhuis en het UZ

ziekenhuizen van Sint-Niklaas, Roeselare

Leuven. Zij behaalde haar erkenning in de

en Leuven. Ze rondde deze opleiding af in

geriatrie in 2016 na verdere subspeciali-

2012.

satie in het UZ Leuven onder leiding van prof. dr. Flamaing.

In 2012 ging ze aan de slag als staflid hematologie en adjunct-diensthoofd in

Sinds januari 2017 maakt dr. Schalck deel

CHR Citadelle in Luik. In 2015 startte ze

uit van het team van geriaters van het

de steriele eenheid Hematologie op in AZ

Jessa Ziekenhuis.

Sint-Dimpna in Geel. Ze werkte op dat moment ook als consulent in het UZA. In januari 2017 heeft dr. Lammertijn het team van hematologen van het Jessa Ziekenhuis vervoegd. Ze legt zich toe op de behandeling van acute leukemie en op stamceltransplantatie, naast de algemene hematologie.

29 NIEUWS

NIEUWE

artsen

DR. SEBASTIEN GOETHALS OFTALMOLOGIE

DR. HASSANIN JALIL ANESTHESIE

DR. STEVEN HEEMSKERK SPOEDGEVALLEN

Dr. Sebastien Goethals behaalde in

Dr. Hassanin Jalil studeerde genees-

Dr. Steven Heemskerk studeerde ini-

1999 zijn artsendiploma aan de KU Leu-

kunde aan de Universiteit van Bagdad en

tieel biomedische wetenschappen aan

ven. Vervolgens begon hij zijn opleiding

de KU Leuven. Hij voltooide zijn algemene

de UHasselt en behaalde een master in

oogheelkunde aan de KU Leuven onder

opleiding in 2008 aan de KU Leuven. Ver-

de moleculaire biologie in 2004. Nadien

de leiding van prof. dr. Lieve Dralands. Het

volgens was hij werkzaam als spoedarts

studeerde hij geneeskunde aan de KU

laatste jaar volbracht hij in Engeland, aan

in het Algemeen Stedelijk Ziekenhuis in

Leuven, waar hij promoveerde in 2010.

het West England Eye Unit in Exeter, on-

Aalst. Nadien specialiseerde hij zich in de

Vervolgens specialiseerde hij zich in de

der leiding van Mr John Jacob.

anesthesie, alsook in de intensieve ge-

Urgentiegeneeskunde met rotaties in het

neeskunde. Hij genoot zijn opleiding on-

UZ Leuven, ZOL en het Jessa Ziekenhuis.

In 2003 startte hij in het ziekenhuis St-

der meer aan de KU Leuven, het Jessa Zie-

Elisabeth in Ukkel en in de privépraktijk

kenhuis en het ZOL. In 2016 behaalde hij

Hij slaagde in 2016 voor het EBEEM

van zijn vader in Overijse. Daarnaast is

zijn erkenning als anesthesist-intensivist.

examen (European board examination

hij sinds 2003 consulent medische re-

Aansluitend volgde hij nog een subspe-

in Emergency Medicine). Tijdens zijn op-

tina aan de KU Leuven. In 2011 werd hij

cialisatie in de locoregionale anesthesie

leiding kreeg hij specifieke training in

diensthoofd in Ukkel.

onder leiding van prof. Hadjic in het ZOL.

rampenmanagement, FAST echografie en

Sinds 1 januari 2017 is hij werkzaam in

Sinds 1 februari 2017 versterkt dr. Jalil

interesses in de opvang van poly-trauma-

het Jessa Ziekenhuis en in het oogcen-

als anesthesist-intensivist het anesthe-

patiënten op spoedgevallen.

trum in Hasselt (samen met collega’s dr.

sieteam van het Jessa Ziekenhuis. Hij legt

Bruno Smeets en dr. Marie-Claire Linsen).

zich toe op alle domeinen van de anesthe-

Sinds 17 april is dr. Heemskerk actief als

Hij blijft consulent medische retina in Leu-

sie en de intensieve zorgen, met speciale

urgentiearts op de spoedgevallen van het

ven.

interesse voor de locoregionale anesthe-

Jessa Ziekenhuis, zowel voor interne op-

sie, waarbij het comfort, de pijnbestrijding

vang als voor de MUG-interventies.

advanced life support. Verder liggen zijn

In het Jessa Ziekenhuis legt hij zich toe

en de snellere revalidatie van de patiënt

op de algemene oftalmologie, met bijzon-

centraal staan. Daarnaast is dr. Jalil actief

dere interesse voor de medische retina

lid van het Vlaams Kruis in Limburg.

(leeftijdsgebonden

maculadegeneratie,

diabetische retinopathie, retinale occlusies, uveitis, …) en cataractheelkunde.

VOOR VEEL LIMBURGERS IS ST.-URSULA MAKKELIJKER BEREIKBAAR DAN SALVATOR EN VIRGA JESSA

30 KIND & GEZIN

Welkom Kind & Gezin

Strategisch partnership St.-Ursula

K

ind & Gezin heeft zopas zijn intrek genomen

De komst van Kind & Gezin naar het Medisch Centrum

in enkele lokalen van campus St.-Ursula in

Herk-de-Stad stond in de sterren geschreven. Er moesten

Herk-de-Stad, onderdeel van het Jessa Ziekenhuis.

alleen enkele praktische hindernissen overwonnen wor-

Een aanwinst voor ons ziekenhuis én een droom-

den. Claes: “De vraag is voor het eerst gesteld in 2014, toen we bezoek kregen van de burgemeester van Herk-

oplossing voor onze nieuwe gast. “Dit is een van

de-Stad. Kind & Gezin was gevestigd in een gebouw van

onze vijf mooiste locaties in Vlaanderen”, aldus

de stad, maar moest uitwijken. De burgemeester vroeg of

diensthoofd Björn Slegers van Kind en Preventie

wij plaats hadden. Op dat moment konden we echter niet

Limburg.

voldoen aan de wensen van Kind & Gezin.”

Kind & Gezin ondersteunt jonge ouders in de zorg voor hun

Medio 2016 kreeg St.-Ursula een erkenning als niet-chi-

kind. Is het dan niet vreemd om een consultatiebureau te

rurgisch dagziekenhuis. Dat veranderde het een en ander,

openen in een revalidatiecentrum? Luc Claes, zorgmanager

weet medisch manager Patrik Peene. “Na de beslissing

op de campus St.-Ursula in Herk-de-Stad, vindt alvast van

om één vleugel om te vormen tot dagziekenhuis, hebben

niet. “We vormen een goede match met Kind & Gezin. Som-

we de invulling van het hele centrum herbekeken. Dat

mige mensen denken dat wij enkel een revalidatiecentrum

gaf ons, letterlijk en figuurlijk, ruimte om Kind & Gezin

zijn, maar we doen veel meer. Jessa-artsen uit de meest

onderdak te bieden. Precies zoals gevraagd: één centrale

diverse specialismen houden een deel van hun consultaties

wachtzaal, met daarrond een aantal consultatieruimtes,

in Herk-de-Stad. We hebben genoeg plaats voor nog bij-

volledig afgesloten van andere diensten.” Bij de officiële

komende consultaties. De aanwezigheid van Kind & Gezin

opening noemde diensthoofd Björn Slegers van Kind en

versterkt onze positie en zal nog meer artsen overhalen

Preventie Limburg het nieuwe consultatiebureau “een van

om hier consultaties te organiseren.”

onze vijf mooiste locaties in Vlaanderen”. Iedereen blij!

Welke troeven kan St.-Ursula nog voorleggen? Claes: “We bevinden ons vlakbij Hasselt, maar voor veel Limburgers is onze campus toch een stuk makkelijker bereikbaar dan campussen Salvator en Virga Jessa. Niet enkel omwille van de fysieke afstand, maar ook omdat wij meer dan voldoende parkeergelegenheid hebben en onze patiënten nooit meer dan 50 meter moeten stappen tot aan de ingang.”

31 KIND & GEZIN

MEER INFORMATIE KIND & GEZIN, CAMPUS ST.-URSULA HERK-DE-STAD:

dinsdagnamiddag, donderdagavond en de eerste en derde woensdag van de maand, Diestsesteenweg 8, 3540 Herk-de-Stad luc.claes@jessazh.be - tel 011 33 51 82

32 ONCOLOGIE

V.L.N.R.: MARC AERTS, LIEVE CAPPELLE, DAAN WALGRAEVE, JAN BROECKX EN JOEP KNOL

33 ONCOLOGIE

EEN GROTE STAP VOORUIT ‌ in de behandeling van

RECTUMKANKER D

ankzij de multidisciplinaire benadering van de

ziekte, de expertise van topchirurgen Joep Knol en Bert Houben en het pionierswerk met de TaTME-techniek, mag het Jessa Ziekenhuis zich vandaag bij de topcentra rekenen voor de behandeling van endeldarm- of rectumkanker.

34 ONCOLOGIE

RECTUMKANKER

IK OVERDRIJF NIET ALS IK ZEG DAT WE PIONIERSWERK HEBBEN VERRICHT.

De cijfers spreken voor zich: patiënten die van 2012 tot 2016 in

Het Jessa Ziekenhuis heeft sinds 2013 ruim 100 endeldarm-kan-

het Jessa Ziekenhuis chirurgisch zijn behandeld voor rectumkanker,

kerpatiënten geopereerd via de TaTME-techniek. “Daarmee beho-

noteren een sterftepercentage na 30 dagen van 0 procent. Het

ren we tot de meest ervaren centra in de wereld. We waren trou-

sterftepercentage na 90 dagen bedraagt 0,4 procent. Dat komt

wens wereldwijd een van de eerste vijftien centra die met deze

neer op één overlijden op 253 patiënten na 90 dagen. Daarmee

behandeling zijn gestart”, stelt dr. Joep Knol, een van dé interna-

doet het Jessa Ziekenhuis het ronduit uitmuntend in de behande-

tionale TaTME-experts. Knol maakt sinds 2011 deel uit van het

ling van endeldarmkanker. “We hebben de voorbije jaren fors geïn-

team van het Jessa Ziekenhuis. “Ik overdrijf niet als ik zeg dat we

vesteerd in de uitbreiding en de professionalisering van ons team”,

pionierswerk hebben verricht. De resultaten waren meteen goed:

vertelt dr. Daan Walgraeve, diensthoofd gastro-enterologie. “We

dankzij de toepassing van de TaTME-techniek slaagden we erin

hebben ook grote vooruitgang geboekt doordat we gekozen heb-

om de sluitspier van onze patiënten vaker te vrijwaren. Vooral bij

ben voor een multidisciplinaire benadering van de ziekte, waarbij

jonge patiënten maakte dat een wereld van verschil: ze behielden

radiotherapeuten, oncologen en toegewijde chirurgen nauw met

dikwijls hun seksuele functies en de controle over hun stoelgang.

elkaar samenwerken. Bovendien is de functie van verpleegkundig

Hoewel ik deze techniek alleen ben gestart, voeren we ze nu met

coördinator Marc Aerts uiterst waardevol in het begeleiden van de

twee chirurgen en een volledig gespecialiseerd team uit. Het lijkt

patiënt in het hele zorgproces. Marc staat onder andere garant voor

een kwestie van tijd vooraleer deze techniek, in gespecialiseerde

het snel plannen van onderzoeken in het kader van de staging van

centra, de nieuwe standaard wordt.”

de rectumtumor.”

TaTME

Digitale app

Minstens even belangrijk is het pionierswerk van het Jessa Zieken-

Naast zijn werk in het Jessa Ziekenhuis, reist dr. Knol de wereld

huis in TaTME (Transanale Totale Mesorectale Excisie), een nieuwe

rond – van Scandinavië tot Zuid-Afrika – om chirurgen in grote centra

en baanbrekende techniek waarbij niet enkel wordt geopereerd

stapsgewijs op te leiden in de TaTME-techniek. Hij is ook mede-

langs de buik (transabdominaal), maar ook langs de anus (transa-

oprichter van de iLappSurgery Foundation, die zich richt op digitale

naal). Concreet wordt de endeldarm met de tumor samen met het

teaching van laparoscopische technieken. Onder andere met de

omliggend vet (mesorectum) met daarin de lymfeklieren verwij-

hulp van het Jessa Ziekenhuis heeft de iLappSurgery Foundation

derd. Het perfect wegnemen van rectum en mesorectum is cruciaal

onlangs een digitale app ontwikkeld om chirurgen beter voor te

voor een optimaal resultaat en daardoor een langere overleving.

bereiden op een veilige start van de TaTME-techniek. Na het down-

Het vrijmaken van de endeldarm zonder de omliggende zenuwen

loaden van de app is er natuurlijk nog bijkomende praktische trai-

te beschadigen, is een bijzonder delicate handeling, mede door het

ning nodig. “Het is best uitzonderlijk dat een belangrijke medische

gebrek aan ruimte laag in het bekken (bij mannen nog meer dan

ontwikkeling wereldkundig wordt gemaakt onder de vorm van een

bij vrouwen) (Fig. 1). Het vrijmaken van het onderste gedeelte van

app. Ik denk dat we de eersten zijn die, dankzij de samenwerking

het rectum lijkt daarom, in getrainde handen, beter transanaal te

van een groep experts, zo diep ingaan op een chirurgische tech-

gebeuren.

niek”, aldus dr. Knol.

35 ONCOLOGIE

Fig. 1

De TaTME-app kende een vliegende start: binnen enkele weken hadden meer dan 200 chirurgen over de hele wereld het digitale hulpmiddel gedownload, intussen zijn er bijna 1500 gebruikers.

Hoewel de TaTME-app specifiek voor chirurgen is ontwikkeld, heeft de Foundation intussen een tweede app ter beschikking gesteld die iedereen kan downloaden en die een heel specifieke inkijk geeft in twee technische stappen van de TaTME. De videobeelden

Fig. 2

zijn ingekleurd en starten als de app een tekening met VIP-logo (Video In Picture) herkent. De “iLapp VIP”-app is gratis verkrijgbaar in Google Store en Apple Play Store (Fig. 2 = QR-code). Scan, na het downloaden van de app, de twee volgende illustraties om te zien wat er gebeurt! (Fig. 3 en 4)

Knappe inhaalbeweging De afdeling Digestieve Oncologie van de dienst maag-, darm- en leverziekten en abdominale chirurgie van het Jessa Ziekenhuis heeft de voorbije jaren een knappe inhaalbeweging gemaakt in de be-

Fig. 3

handeling van endeldarmkanker. In de periode 2009-2011 hinkte Jessa in vergelijking met andere grote ziekenhuizen in Vlaanderen hier nog enigszins achterop, vandaag is dat helemaal anders. Al moeten ook de cijfers uit het verleden genuanceerd worden, meent dr. Daan Walgraeve. “Het ging om zulke kleine aantallen van behandelingen, dat één sterftegeval meer of minder de statistiek meteen naar boven of naar beneden kon doen schieten. Bovendien moet in rekening worden gebracht dat veel van de zwaarste gevallen van endeldarmkanker werden en worden doorgestuurd naar ons ziekenhuis, omdat we een grote expertise in dit medisch werkgebied hebben. En bij die zwaarste gevallen is de kans op postoperatieve mortaliteit nu eenmaal het grootst. Het is trouwens zo dat we een zeer goede samenwerking hebben opgezet met onze netwerkzie-

Fig. 4

kenhuizen in Heusden-Zolder en Tongeren, waarbij we de moeilijke gevallen proberen te centraliseren.”

MEER INFORMATIE joep.knol@jessazh.be - tel 011 33 75 14 daan.walgraeve@jessazh.be - tel 011 28 97 30

36 RUBRIEK

HET NIEUWE “OUD WORDEN” GERIATRISCH DAGZIEKENHUIS UITGEBREID EN GEMODERNISEERD

37 GERIATRIE

H

et geriatrisch dagziekenhuis van het Jessa Ziekenhuis is begin 2017 verhuisd naar een andere locatie op campus Salvator, fors uitge-

breid en voorzien van alle moderne comfort en infrastructuur. “Onze dienst geriatrie beschikt nu over 161 geriatrie- en 20 psychogeriatrie-bedden, ons dagziekenhuis heeft ruimte voor 16 patiënten”, aldus medisch diensthoofd Charlotte De Clercq. “Het afgelopen jaar hebben we 1686 dagopnames en 449 opnames voor hospitalisatie geteld, dit jaar worden het er zeker nog meer. We behoren tot de grootste geriatrische dagcentra in Vlaanderen.”

Meer kamers, meer comfort … Maar ook en vooral: meer ruimte voor diagnostische programma’s en ambulante revalidatie. Het vernieuwde geriatrisch dagziekenhuis van het Jessa Ziekenhuis zet een nieuwe norm in Vlaanderen. “We kunnen patiënten in de best mogelijke omstandigheden en met de best mogelijke voorzieningen ontvangen”, vertelt Charlotte De Clercq, medisch diensthoofd geriatrie van het Jessa Ziekenhuis. “En belangrijk: we kunnen patiënten op dagelijkse basis opnemen zonder dat ze eerst via spoed moeten gaan. Elke dag is er een geriater van wacht aanwezig. Als een huisarts niet meteen de vinger kan leggen op een acute noodsituatie bij een patiënt, bieden wij een vangnet aan.”

“De uitbreiding van het dagziekenhuis creëert ook de mogelijkheid om combinaties van onderzoeken op één dag te plannen. Dit heeft het grote voordeel dat de oudere patiënt ’s avonds terug in zijn vertrouwde omgeving (thuis of in het woon- en zorgcentrum) kan overnachten, waarbij het risico op acute verwardheid ten gevolge van hospitalisatie kan vermeden worden. Het dagziekenhuis geriatrie biedt ook de mogelijkheid aan de patiënt om bij afwezigheid van een mantelzorger toch begeleiding te krijgen bij het ondergaan van onderzoeken door de verpleegkundige van het dagziekenhuis.”

Het aanbod van het geriatrisch dagziekenhuis: - Diagnostisch programma: een multidisciplinaire geriatrische evaluatie van de medische problemen en de cognitieve, psychische en functionele mogelijkheden van de patiënt ; een pre-operatief assessment ; consulten voor internistische problemen met differentiaal diagnostiek ; vallen en ganginstabiliteit ; aanpak van voedingsproblemen zoals slikstoornissen en malnutritie ; geheugenonderzoek ; onderzoek van rijvaardigheid, nazicht van de medicatie bij polyfarmacie (in samenwerking met een klinisch farmaceut) - Therapeutisch programma: bloedtransfusies ; toedienen van bifosfonaten ; wondkliniek …

- Revalidatieprogramma – in nauwe samenwerking met de diensten fysische geneeskunde, kinesitherapie en ergotherapie: - Ergotherapeutische behandeling onder de vorm van ADL (Activiteiten Dagelijks Leven) en ergo-advies aan de hand van concrete tips over hoe de zelfstandigheid thuis te behouden - Kinesitherapie: gangrevalidatie, electrotherapie en behoud van beweeglijkheid - Logopedie: screening, communicatie (taal-, spraak- en stemstoornissen) en revalidatie van de kauw- en slikfunctie.

Het doel van deze multidisciplinaire behandeling is om de geriatrische patiënt zo lang mogelijk zelfstandig thuis te laten functioneren.

MEER INFORMATIE charlotte.declercq@jessazh.be - tel 011 33 78 00

38 PIJNMEDICATIE

Thuisherstel:

Jessa-doctoraat over

L

iefst 83 procent van de patiënten is vier dagen na een ingreep in het dagziekenhuis

nog steeds niet goed hersteld. Een derde laat na om thuis zijn pijnstillers volgens voorschrift in te nemen. Anesthesioloog Björn Stessel van het Jessa Ziekenhuis, die meer dan 1000 patiënten volgde tijdens hun herstel, heeft een voorspelmodel ont-

wikkeld voor het risico op pijn én werkt aan betere pijnmedicatie.

BJÖRN STESSEL:

VEEL PATIËNTEN GAAN ERVAN UIT DAT ZE EEN DAG NA HUN INGREEP TOPFIT ZIJN, MAAR DAT BLIJKT TEGEN TE VALLEN

39 PIJNMEDICATIE

hoe kan het beter?

pijn na dagchirurgie Steeds meer chirurgische ingrepen worden uitgevoerd in het

ingrepen het grootste risico op matige tot hevige pijn inhou-

dagziekenhuis, mede onder druk van het Riziv, dat de uitgaven

den. “Dat laat ons toe om patiënten gerichter op te volgen,

voor de gezondheidszorg onder controle moet houden. Het voor-

bijvoorbeeld door meer contactmomenten in te plannen. Ik pleit

deel van dagchirurgie is dat patiënten in hun eigen vertrouwde

sowieso voor een meer uitgebreide postoperatieve follow-up.

thuisomgeving kunnen herstellen. Alleen verloopt dat herstel niet

In de Scandinavische landen is die follow-up standaard. Pati-

zo voorspoedig als gedacht. Dat blijkt uit een grootschalig onder-

ënten voelen zich meer op hun gemak als ze weten dat de arts

zoek van anesthesioloog Björn Stessel van het Jessa Ziekenhuis

hen nauwlettend opvolgt. Die gemoedsrust verzacht de pijn.”

en het Maastricht UMC+. De resultaten zijn onthutsend …

Stessel onderzoekt ook hoe de pijnmedicatie zelf beter kan.

Meer dan 55 procent van de patiënten ervaart vier dagen na hun

“De combinatie van paracetamol en ontstekingsremmers, van-

dagbehandeling nog steeds matige of hevige pijn. Amper 17

daag de norm, blijkt niet ideaal. Onder andere door het gebruik

procent is goed hersteld. De resultaten verschillen – niet geheel

van metamizol, een pijnstiller uit de oude doos, hopen we de

onlogisch – naargelang het type operatie. Na het verwijderen van

pijn van patiënten te kunnen reduceren. (Metamizol is gekend

de galblaas voelt geen enkele patiënt zich vier dagen later terug

onder namen als Algozone, Algocalmin, Analgin, Dipirona,

de oude. Ook na een schouderoperatie of een relatief eenvoudige

Novalgin, Neo-Melubrina en Optalgin.) Heel wat patiënten die

ingreep zoals het verwijderen van schroeven en plaatjes zitten

na dagchirurgie pijn hebben, stappen naar hun huisarts. Ook zij

veel patiënten thuis met pijn. Een kijkoperatie in de keel of de

zullen baat hebben bij betere medicatie, dat spreekt voor zich.”

baarmoeder brengt dan weer wel snel herstel.

Een deel van het probleem is dat zowat een derde van de gevolgde patiënten volledig of gedeeltelijk nalaat om zijn pijnstillende medicatie te nemen. “Veel patiënten gaan er na een dagbehandeling van uit dat ze een dag later terug topfit zijn, maar dat blijkt tegen te vallen”, aldus dr. Björn Stessel. “De resultaten van ons onderzoek tonen hoe dan ook aan dat er nood is aan een betere

PIJN | PIJNCENTRUM 2013

2014

2015

2016

ANESTHESIOLOGIE 3.725

4.040

3.715

3.932

983

NEUROCHIRURGIE

5.067

5.769

6.324

6.562

1.796

TOTAAL

8.792

9.809 10.039 10.494

2.779

opvolging van patiënten en een betere pijnmedicatie.”

En daar wordt werk van gemaakt. Op basis van zijn onderzoek heeft Stessel een model ontwikkeld om te voorspellen welke

MEER INFORMATIE bjorn.stessel@jessazh.be - tel 011 33 98 56

2017(Q1)

SAMEN aan de H

et Jessa Ziekenhuis (campus Salvator), het Sint-Franciskusziekenhuis in Heusden-Zolder en het AZ Vesalius Tongeren behandelen drie keer per week 90 nierpatiënten in de plaatselijke autodialyse-afdeling. “We werkten al samen toen er nog geen sprake was van de vorming van het huidig netwerk van ziekenhuizen.”

De dienst nierziekten van het Jessa Ziekenhuis is de drijvende kracht achter dit Limburgs samenwerkingsverband. “De autodialyse-afdelingen in deze verschillende ziekenhuizen worden bemand met Jessa-medewerkers, die hun opleiding in centrumdialyse op campus Virga Jesse hebben gekregen. Ook het materiaal voor de dialyse en de medicatie die gebruikt wordt, zijn afkomstig van het Jessa Ziekenhuis”, verduidelijkt dr. Koenraad Stas, diensthoofd nefrologie. “Dat maakt dat mijn collega-nefrologen en ikzelf enkele keren per week de ronde van Limburg doen. In AZ Vesalius verzorgen we onze autodialysepatiënten samen met de nefrologen van het SintTrudoziekenhuis.” En dat verloopt voorspoedig: “In de voorbije drie jaar hebben we onze dialysecapaciteit in elk van deze afdelingen fors moeten uitbreiden.”

Het aanbod van autodialyses is gecreëerd om patiënten die minder medische zorg nodig hebben, in groep te behandelen. Tot zowat 20 jaar geleden voerden patiënten een groot deel van de dialyse zelf uit. Omwille van de toenemende leeftijd en co-morbiditeit van de dialysepatiënt is dit in veel gevallen niet meer mogelijk. Voor wie wel nog zelf de hemodialysebehandeling kan en wil uitvoeren, is in april 2017 thuishemodialyse opgestart.

In 2002 werd de autodialyse van het Jessa Ziekenhuis verhuisd van de Stadsomvaart 13 naar de campus Salvator, in 2005 openden de autodialyse van Sint-Franciskus in Heusden en van AZ Vesalius in Tongeren de deuren. “We proberen patiënten in onze autodialyse-afdelingen in een aangename omgeving te ontvangen”, aldus dr. Stas. “In Tongeren hebben ze een mooi uitzicht op een vallei, in Heusden hebben we een muur laten beschilderen in Magritte-stijl. Die elementen creëren sfeer en rust.”

De belangrijkste oorzaken van nierinsufficiëntie zijn diabetes type 2 en hart- en vaatziekten. Twee aandoeningen die vaak gelinkt zijn aan overgewicht. Tijd om aan de alarmbel te trekken, vindt dr. Stas. “Meer dan de helft van onze nierpatiënten lijdt aan overgewicht. Er is een verband tussen een hoge BMI en nierfalen. Tijdens ons meest recente symposium hebben we daar speciale aandacht voor gevraagd. We richten onze boodschap zowel aan de patiënt, die hier dikwijls zelf iets aan kan doen, als aan de huisarts, die de patiënt hier in kan ondersteunen.”

Overgewicht is meestal omkeerbaar, een nierziekte niet. Stas: “Klopt, maar een gezonde levensstijl kan het verloop van een nierziekte wel sterk vertragen. We stimuleren onze dialysepatiënten om gezond te eten en sinds kort nemen we ze om de twee weken mee voor een wandeling, onder begeleiding van enthousiaste dialyseverpleegkundigen.”

MEER INFORMATIE koenraad.stas@jessazh.be - tel 011 30 97 23

40 NEFROLOGIE

autodialyse

41 NEFROLOGIE

42 JESSA & WETENSCHAP

God zit in de

GETALLEN

Vier stellingen over statistiek in medische studies

H

et platform Jessa & Wetenschap, dat alle medische wetenschappelijke studies binnen het Jessa Ziekenhuis een optimale biotoop probeert te bieden, investeert in de expertise en analyse van medi-

sche statistiek. “Kennis van medische statistiek is cruciaal bij het opzetten en doorgronden van toegepast klinisch onderzoek. Het doorgronden van een medisch onderzoeksrapport is als het pellen van een ajuin: je moet tot de kern doordringen om de essentie op te pikken.”

STELLING 1 DE KWALITEIT VAN EEN STUDIE HANGT NIET ENKEL AF VAN DE ONDERZOEKSVRAAG, MAAR OOK VAN DE JUISTE STATISTISCHE TOETS.

STELLING 2 EEN ONDERZOEKSVRAAG KAN PAS WORDEN BEANTWOORD ALS ER VOLDOENDE PATIËNTEN OF DEELNEMERS IN HET ONDERZOEK BETROKKEN ZIJN … MAAR LIEFST NIET TE VEEL PATIËNTEN OF DEELNEMERS.

PASCAL VRANCKX (cardioloog Jessa Ziekenhuis): “Alles begint met: wat wil je meten? Scoort een behandeling beter dan een placebo of een andere behandeling, maken we winst of dreigt er schade, en in welke mate? Om daar uitsluitsel over te krijgen, moet je heel nauwkeurig de onderzoeksvraag opschrijven én moet je een significant aantal patiënten of deelnemers testen. Maar wat is significant?”

ARIJS: “In theorie bestaat er niet zoiets als “te veel” onderzoeksdata, maar je moet natuurlijk ook naar de kost en de efficiëntie van een studie kijken.”

INGRID ARIJS (Jessa & Wetenschap): “Dat laatste is

van cruciaal belang. De zogenaamde “sample size” berekening is voor een stuk gebaseerd op reeds gepubliceerde studies, maar vergt hoe dan ook een grondige kennis van statistiek.”

VRANCKX: “We kunnen er echter niet omheen: de kostprijs loopt snel

gigantisch op, tot miljoenen euro’s. Maar ook de balans tussen schade en winst speelt. Zodra je een duidelijk antwoord op je onderzoeksvraag hebt, is het niet meer te verantwoorden nog meer patiënten bloot te stellen aan de “minder gunstige” behandeling. Vandaar dat je bij het opzetten van een klinische studie precies moet kunnen bepalen hoeveel patiënten of deelnemers je exact nodig denkt te hebben. Zoals Ingrid aangaf is dit gebaseerd op statistische aannames.”

43 JESSA & WETENSCHAP

STELLING 3 ER GEBEURT EVENVEEL ONDERZOEK NAAR MEDISCHE STATISTIEK ALS NAAR GENEESKUNDE ZELF.

STELLING 4 WAT VEEL ARTSEN NIET WETEN, IS DAT EEN VAN DE MEEST TOONAANGEVENDE INSTITUTEN VOOR BIOMEDISCHE STATISTIEK IN EUROPA ZICH NAAST DE DEUR BEVINDT: CENSTAT (CENTER FOR STATISTICS), ONDERDEEL VAN I-BIOSTAT, EEN SPIN-OFF VAN DE UHASSELT.

VRANCKX: “Biomedische statistiek is

ARIJS: “Het Jessa Ziekenhuis heeft een structurele samenwerking afgesloten met CenStat voor de verwerking van gegevens die we uit onze studies puren.”

door zijn complexiteit een vak apart.

De inzet is ook groot: zonder de juiste statistische toets kun je geen sluitende conclusies trekken uit een medische studie.”

ARIJS: “In dit tijdperk van big data wordt het belang van medische statistiek alleen maar groter. Bijvoorbeeld: de volledige genetische samenstelling van een organisme is intussen beschikbaar. Een massa aan data, maar hoe kunnen we die massa behappen?”

LIESBETH BRUCKERS EN DIRK VALKENBORG (CenStat): “We bieden onder andere ondersteu-

ning aan jonge onderzoekers die aan hun doctoraat werken. Concreet gaat dat om zowat vijftien projecten per jaar. De technieken om data te verzamelen, evolueren constant.

Professionele hulp op dat specifieke terrein is dan ook onmisbaar. We pleiten er zelfs voor om vanaf het prille begin van een onderzoek een statisticus in te schakelen. Ik citeer in dit verband graag Ronald Fisher: “To consult the statistician after an experiment is finished is often merely to ask him to conduct a post mortem examination. He can perhaps say what the experiment died of.”

MEER INFORMATIE pascal.vranckx@jessazh.be - tel 011 33 70 81 - ingrid.arijs@jessazh.be - tel 011 33 82 65

44 INFECTIOLOGIE

BEN JE BESCHERMD

Z

ika, wat is het en wat doe je er tegen? Met de zomervakantie

in aantocht krijgen huisartsen steeds meer vragen over de tropische virus-

ziekte. We zetten de meest voorkomende vragen en antwoorden op een rijtje.

45 INFECTIOLOGIE

TEGEN ZIKA? WAT IS ZIKA?

steld, wordt aangeraden dat zwangere

worden gekeken of er sprake is geweest

Zika is een ziekte die wordt veroorzaakt

vrouwen zich maximaal beschermen te-

van een infectie. Als deze test negatief

door het zikavirus, dat voornamelijk wordt

gen muggen die overdag actief zijn (be-

is, dan is er geen risico voor een zwanger-

verspreid door de steek van een geïnfec-

dekkende kledij, muggenwerende mid-

schap.

teerde mug. De ziekte gaat doorgaans ge-

delen, verblijven in een omgeving met

paard met milde symptomen die twee tot

airconditioning).

zeven dagen na de infectie optreden en hoogstens een week aanhouden. Zwan-

IS HET VEILIG VOOR BABY’S OF KINDEREN OM NAAR EEN GEBIED MET ZIKA TE REIZEN?

hersenafwijking (psychomotorische ont-

WAT MOETEN ZWANGERE VROUWEN DIE RECENT EEN ZIKA-GEBIED HEBBEN BEZOCHT, DOEN?

wikkelingsstoornissen, microcefalie).

Ze moeten hun huisarts raadplegen, zelfs

volwassenen: wie naar een gebied met

als ze zich niet ziek voelen.

Zika reist, moet zich beschermen tegen

gere vrouwen die een infectie met het zikavirus opdoen, lopen echter het risico dat hun baby geboren wordt met een ernstige

Het reisadvies van de CDC (Centers for Disease Control and Prevention) geldt zowel voor baby’s en kinderen als voor

muggenbeten, tijdens de reis én tot drie

WAT ZIJN DE MEEST VOORKOMEDE SYMPTOMEN VAN ZIKA?

weken na terugkeer. De meeste kinderen die besmet zijn met het zikavirus, verto-

wrichts- en spierpijn en rode ogen. Slechts

LOOPT MIJN TOEKOMSTIGE ZWANGERSCHAP GEVAAR ALS IK BESMET BEN MET HET ZIKA-VIRUS?

één op de vijf besmette mensen wordt ziek.

Er is er geen enkel bewijs dat een vrouw

Vermoeidheid, koorts, huiduitslag, ge-

nen lichte of helemaal geen symptomen.

zwangerschap Zika-gerelateerde compli-

WAT MOET IK DOEN ALS IK ZIEK BEN ALS GEVOLG VAN EEN ZIKA-INFECTIE?

IN WELKE LANDEN KOMT ZIKA VOOR?

caties kan oplopen. Zoals ook geldt voor

Raadpleeg je huisarts. Er bestaat geen

andere vergelijkbare infecties, is het waar-

specifiek medicijn voor Zika, maar je kunt

In 2015 brak een epidemie uit in Zuid-

schijnlijk zo dat een persoon na het herstel

de symptomen wel behandelen. Bescherm

Amerika, Centraal-Amerika, de Caraïben

van een Zika-infectie beschermd is tegen

mensen om je heen door het nemen van

en enkele eilanden in de Stille Oceaan.

een eventuele toekomstige besmetting.

maatregelen om muggenbeten te voorko-

De epidemie heeft zich vervolgens uitge-

Vrouwen die een Zika-gebied hebben be-

men. Omdat het zikavirus tijdens de eer-

breid naar de Verenigde Staten (Florida

zocht, moeten minstens tot acht weken

ste week na infectie in het bloed zit en kan

en Texas). Momenteel komt het virus ook

na de reis (of na het uitbreken van symp-

worden overgedragen door muggenbeten,

voor in enkele (voornamelijk Zuid-Oost-)

tomen) wachten om zwanger te geraken.

is het belangrijk om je goed te bescher-

Aziatische landen.

Als hun partner een Zika-gebied heeft

men tegen muggenbeten. Voorkom ook

bezocht, wordt aangeraden om ten minste

seksuele overdracht van het virus.

die van Zika hersteld is, tijdens haar latere

tot zes maanden na de reis te wachten. De

MOGEN ZWANGERE VROUWEN REIZEN NAAR GEBIEDEN WAAR ZIKA IS GESIGNALEERD?

wachttijd is langer voor mannen omdat het

Neen. Als de reis niet kan worden uitge-

weken na terugkeer met een bloedtest

Bron: www.cdc.gov en www.itg.be

zikavirus langer aanwezig blijft in sperma dan in andere lichaamsvloeistoffen.

Bij een zwangerschapswens kan vanaf 3

MEER INFORMATIE peter.messiaen@jessazh.be - tel 011 33 82 65 jeroen.vanderhilst@jessazh.be - tel 011 30 94 86

SINDY VRACHTEN

Een herinneringsdoos vol troost

H

oe kunnen we de onbeschrijfbare gevoe-

“We krijgen in ons ziekenhuis ongeveer 30 doodgeboortes per

lens van de ouders van een doodgeboren

jaar te verwerken”, vertelt Sindy Vrachten, hoofdvroedvrouw van

baby toch een klein beetje verzachten? Hopelijk

de dienst materniteit van het Jessa Ziekenhuis. “Enkele van onze vroedvrouwen hebben een werkgroep opgericht die tal van initia-

door hen een persoonlijke herinneringsdoos van

tieven neemt om het leed van de getroffen ouders te verzachten.

hun baby’tje aan te bieden. Het Jessa Ziekenhuis

De samenwerking met het Berrefonds past hier perfect in en zorgt

is het eerste ziekenhuis in Limburg dat een samen-

ervoor dat we ook op moeilijke momenten een beetje warmte

werking aangaat met de Vlaamse vzw Berrefonds,

kunnen bieden”.

die dergelijke herinneringsdozen maakt voor ou-

Het Jessa Ziekenhuis biedt sinds kort ook de diensten van Boven

ders die hun kindje verliezen tijdens de zwanger-

de Wolken aan. Dit is een vereniging van een 50-tal professionele,

schap of kort na de geboorte.

vrijwillige, fotografen die op vraag van ouders intimistische foto’s maken van hun doodgeboren baby’s, in de hoop de ouders een bijzondere blijvende herinnering aan te bieden. Deze fotoreportage is volledig kosteloos en wordt gemaakt naar de wensen van de ouders.

De vzw Berrefonds is opgericht door Christine en haar echtgenoot Wouter. In 2007 hebben zij afscheid moeten nemen van hun zoontje Berre. Door deze persoonlijke ervaring en uit gesprekken met andere lotgenoten hebben ze geleerd hoe belangrijk tastbare herinneringen kunnen zijn in een rouwproces. Zo ontstond het idee om een herinneringsdoos te maken, gevuld met tastbare herinneringen voor de ouders. Een hand- en/of voetafdruk in verf of gips, een haarlokje, dekentje, kledingstukje, mutsje, sokjes,

MEER INFORMATIE

knuffeltje, gedicht, kaars, foto, … De kledingstukken in de doos worden allemaal door vrijwilligers gemaakt. Zo kan iedereen die

sindy.vrachten@jessazh.be - 011 33 93 11

zich geroepen voelt zijn eigen steentje bijdragen.

www.berrefonds.be - www.bovendewolken.be

46 MATERNITEIT

47 VERBUM

VERBUM Gepubliceerd in Transpl Infect Dis. 2017 Apr;19(2). doi: 10.1111/tid.12651. Epub 2017

Vlahović-Palčevski V, Zarb P.

Feb 15.

(1) Centre Hospitalier Universitaire de Nancy, Service de Maladies Infectieuses et Tropica-

THE ROLE OF CD4 CELL COUNT AS DISCRIMINATORY MEASURE TO

les, Hôpital de Brabois, Vandoeuvre-Lès-Nancy, France. Electronic address: celine.pulcini@

GUIDE CHEMOPROPHYLAXIS AGAINST PNEUMOCYSTIS JIROVECII

univ-lorraine.fr. (2) Centre Hospitalier Universitaire de Nancy, Service de Maladies Infecti-

PNEUMONIA IN HUMAN IMMUNODEFICIENCY VIRUS-NEGATIVE

euses et Tropicales, Hôpital de Brabois, Vandoeuvre-Lès-Nancy, France.

IMMUNOCOMPROMISED PATIENTS: A SYSTEMATIC REVIEW.

Messiaen P1,2, Cuyx S1, Dejagere T3, van der Hilst J1,2 (1) Department of Infectious Diseases and Immunity, Jessa Hospital, Hasselt, Belgium.

(2) Biomedical Research Institute BIOMED, Hasselt University, Hasselt, Belgium. (3) De-

Gepubliceerd in Euro Surveill. 2016 Sep 15;21(37). doi: 10.2807/1560-7917.

partment of Nephrology, Jessa Hospital, Hasselt, Belgium.

ES.2016.21.37.30341.

ABSTRACT

OUTBREAK OF TRICHINELLOSIS RELATED TO EATING IMPORTED

BACKGROUND:

In recent years, the incidence of Pneumocystis jirovecii

WILD BOAR MEAT, BELGIUM, 2014.

pneumonia (PJP) has increased in immunocompromised patients with-

Messiaen P1, Forier A, Vanderschueren S, Theunissen C, Nijs J, Van Es-

out human immunodeficiency virus (HIV) infection. Chemoprophylaxis

broeck M, Bottieau E, De Schrijver K, Gyssens IC, Cartuyvels R, Dorny P,

with trimethoprim-sulfamethoxazole (TMP-SMX) is highly effective

van der Hilst J, Blockmans D.

in preventing PJP in both HIV-positive and -seronegative patients. In

(1) Department of Infectious Diseases and Immunity, Jessa Hospital, Hasselt, Belgium.

HIV-positive patients, the risk of PJP is strongly correlated with de-

ABSTRACT Trichinellosis is a rare parasitic zoonosis caused by Trichinel-

creased CD4 cell count. The role of CD4 cell count in the pathogenesis

la following ingestion of raw or undercooked meat containing Trich-

of PJP in non-HIV immunocompromised patients is less well studied.

inella larvae. In the past five years, there has been a sharp decrease

For most immunosuppressive conditions, no clear guidelines indicate

in human trichinellosis incidence rates in the European Union due to

whether to start TMP-SMX.

better practices in rearing domestic animals and control measures in

METHOD: We

conducted a systematic literature review with the aim to

slaughterhouses. In November 2014, a large outbreak of trichinello-

provide a comprehensive overview on the role of CD4 cell counts in

sis occurred in Belgium, related to the consumption of imported wild

managing the risk of PJP in HIV-seronegative patients.

boar meat. After a swift local public health response, 16 cases were

Of the 63 individual studies retrieved, 14 studies report on

identified and diagnosed with trichinellosis. Of the 16 cases, six were

CD4 cell counts in a variety of immunosuppressive conditions. CD4 cell

female. The diagnosis was confirmed by serology or the presence of

count were <200/μL in 73.1% of the patients.

larvae in the patients’ muscle biopsies by histology and/or PCR. The

RESULTS:

CD4 cell count <200/μL is a sensitive biomarker to iden-

ensuing investigation traced the wild boar meat back to Spain. Several

tify non-HIV immunocompromised patients who are at risk for PJP.

batches of imported wild boar meat were recalled but tested nega-

Measuring CD4 cell counts could help clinicians identify patients who

tive. The public health investigation allowed us to identify clustered

may benefit from TMP-SMX prophylaxis.

undiagnosed cases. Early warning alerts and a coordinated response

CONCLUSION:

KEYWORDS:

PJP ; Pneumocystis ; CD4 cell count; TMP-SMX; non-HIV

remain indispensable at a European level.

KEYWORDS:

Anti-parasitic treatment; Early warning system; Outbreak

management; Trichinellosis Gepubliceerd in Clin Microbiol Infect. 2016 Nov 23. pii: S1198-743X(16)30569-9. doi: 10.1016/j.cmi.2016.11.013.

AMOXICILLIN DOSING RECOMMENDATIONS ARE VERY DIFFERENT

Gepubliceerd in BMJ Case Rep. 2016 May 11;2016. pii: bcr2016215599. doi: 10.1136/

IN EUROPEAN COUNTRIES: A CROSS-SECTIONAL SURVEY.

bcr-2016-215599.

Pulcini C 1; ESGAP AMOXDOSE working group2.

SYSTEMIC BCG INFECTION IN A PATIENT WITH PANCYTOPAENIA

Collaborators (18): Beovic B, Cavalié P, Deptula A, Dyar O, Gyssens I,

AND FEVER 9 YEARS AFTER INTRAVESICAL BCG ADMINISTRATI-

Kern W, Knepper V, Kofteridis D, Hanberger H, Huttner B, Messiaen P,

ON FOR BLADDER CANCER.

Pagani L, Pano Pardo J, Pulcini C, Rodriguez-Bano J, Skov Simonsen G,

Westhovens IM1, Vanden Abeele ME1, Messiaen PE2, van der Hilst JCh3.

48 VERBUM

We systematically searched PubMed, Web of Science, and

(1) Department of Geriatrics, Jessa Ziekenhuis, Hasselt, Belgium. (2) Department of Infec-

METHODS:

tious Diseases and Immunity, Jessa Ziekenhuis, Hasselt, Belgium BIOMED Research Insti-

Scopus for reports of anti-IL-1 treatment in FMF patients.

tute, Universiteit Hasselt, Hasselt, Belgium. (3) BIOMED Research Institute, Universiteit

RESULTS:

were identified and included in the data analysis.

Hasselt, Hasselt, Belgium Jessa Ziekenhuis, Hasselt, Belgium.

ABSTRACT

Out of 284 potentially relevant articles, 27 eligible reports

BCG is an attenuated live strain of Mycobacterium bovis

CONCLUSION:

A complete response to therapy without a single attack

that is used as an intravesical immunotherapy for superficial bladder

during treatment was reported in 76.5% of patients on anakinra treat-

cancer. Although generally well tolerated, BCG instillation can lead

ment and in 67.5% of patients during canakinumab treatment. In pa-

to systemic diseases. We present a case of a 75-year-old man who

tients with established type AA amyloidosis, anti-IL-1 treatment can

was treated for recurrent localised transitional cell carcinoma (TCC) of

reverse proteinuria. Anti-IL-1 therapy seems to be a safe and effective

the bladder with intravesical instillation of BCG in 2006. His medical

alternative for patients with FMF who do not respond to or cannot

history included Parkinson’s disease. The patient reported worsen-

tolerate colchicine.

ing of Parkinson symptoms in the preceding month. In addition, he

KEYWORDS: amyloidosis; colchicine; familial Mediterranean fever; inter-

had progressive pancytopaenia and a bone marrow biopsy showed

leukin-1

a granulomatous inflammatory infiltrate. Cultures from bone marrow aspiration grew M. bovis He was successfully treated with tuberculostatic drugs and made a full recovery. In addition, there was partial amelioration of the Parkinson symptoms. This case shows that physi-

Gepubliceerd in Neth J Med. 2016 Feb;74(2):96-7.

cians should be aware that BCG instillation for TCC can cause systemic

A 47-YEAR-OLD WOMAN WITH FEVER AND PERIORBITAL OEDE-

disease even years after treatment.

MA. TRICHINELLOSIS.

Messiaen PE1, Peeters K, van Esbroeck MJ, Bijnens EJ, Wouters KK, Gyssens IC, van der Hilst JC. (1) Department of Infectious Diseases and Immunity, Jessa Hospital, Hasselt, Belgium.

Gepubliceerd in Biologics. 2016 Apr 4;10:75-80. doi: 10.2147/BTT.S102954. eCollection 2016.

EFFICACY OF ANTI-IL-1 TREATMENT IN FAMILIAL MEDITERRANEAN FEVER: A SYSTEMATIC REVIEW OF THE LITERATURE.

Gepubliceerd in J Antimicrob Chemother. 2015 Dec;70(12):3311-6. doi: 10.1093/jac/

van der Hilst JCh , Moutschen M , Messiaen PE , Lauwerys BR , Van-

dkv250. Epub 2015 Aug 31.

derschueren S4.

HIV-1 RNA AND HIV-1 DNA PERSISTENCE DURING SUPPRESSIVE

Author information

ART WITH PI-BASED OR NEVIRAPINE-BASED REGIMENS.

(1) Department of Infectious diseases and Immunity, Jessa Hospital, Hasselt, Belgium;

Kiselinova M1, Geretti AM2, Malatinkova E1, Vervisch K1, Beloukas A2,

1

2

1

3

Biomedical Research Institute, University of Hasselt, Hasselt, Belgium. (2) Department

Messiaen P3, Bonczkowski P1, Trypsteen W1, Callens S4, Verhofstede

of Immunity and Infectious Diseases, University Hospital of Liège, Liège, Belgium. (3)

C5, De Spiegelaere W1, Vandekerckhove L6.

Service de Rhumatologie, Cliniques Universitaires Saint-Luc, Brussels, Belgium; Institut

(1) HIV Translational Research Unit (HTRU), Department of Internal Medicine, Ghent

de Recherche Expérimentale et Clinique, Université catholique de Louvain, Brussels, Bel-

University and Ghent University Hospital, Ghent, Belgium. (2) Department of Clinical

gium. (4) KU Leuven, Laboratory of Clinical Infectious and Inflammatory Disorders, Univer-

Infection, Microbiology and Immunology (CIMI), Institute of Infection and Global Health

sity Hospitals Leuven, Leuven, Belgium.

(IGH), University of Liverpool, Liverpool, UK. (3) Department of Infectious Diseases and

ABSTRACT

Immunity, Jessa Hospital, Hasselt, Belgium. (4) Department of Internal Medicine and Infec-

In 5%-10% of patients with familial Mediterranean fe-

tious Diseases, Ghent University Hospital, Ghent, Belgium. (5) AIDS Reference Laboratory,

ver (FMF), colchicine is not effective in preventing inflammatory at-

Department of Clinical Chemistry, Microbiology and Immunology, Ghent University, Ghent,

tacks. Another 5%-10% of patients are intolerant to effective doses

Belgium. (6) HIV Translational Research Unit (HTRU), Department of Internal Medicine,

of colchicine and experience serious side effects. Treatment with anti-

Ghent University and Ghent University Hospital, Ghent, Belgium Department of Internal

interleukin-1 (IL-1) drugs may be an alternative for these patients,

Medicine and Infectious Diseases, Ghent University Hospital, Ghent, Belgium linos.vande-

although it is not reimbursed for this indication in many countries.

kerckhove@ugent.be.

INTRODUCTION:

49 VERBUM

ABSTRACT

Translational Research Unit, Department of Internal Medicine, Faculty of Medicine and

OBJECTIVES:

Whether ART regimens differ in their propensity to allow

Health Sciences, Ghent University and Ghent University Hospital, Ghent, Belgium Linos.

persistent HIV-1 detection remains unclear. To investigate this, we

Vandekerckhove@ugent.be.

performed a cross-sectional study to characterize HIV-1 persistence

ABSTRACT

in peripheral blood during suppressive therapy with NRTIs plus a PI

considered markers for ongoing viral replication. Two sample process-

or nevirapine.

ing procedures were compared to accurately quantify 2-LTR in pa-

Episomal HIV-1 two-long terminal repeat (2-LTR) circles are

Residual plasma HIV-1 RNA was quantified by real-time

tients by using droplet digital PCR (ddPCR). Here, we show that plas-

PCR. Cell-associated proviral total HIV-1 DNA, unspliced and multiply

mid isolation with a spiked non-HIV plasmid for normalization enables

spliced HIV-1 RNA and 2-long terminal repeat (2-LTR) circles were

more accurate 2-LTR quantification than genomic DNA isolation.

METHODS:

quantified by digital PCR. RESULTS:

Comparing PI with nevirapine recipients, residual plas-

ma HIV-1 RNA detection rates were 47/80 (58.8%) versus 37/81 (45.7%), with median (IQR) levels of 4 (3-8) versus 4 (3-7) copies/

Gepubliceerd in Infectieziektenbulletin, VIB 2016-3

mL (P = 0.207); detection was less likely with longer duration of sup-

HTTPS://WWW.ZORG-EN-GEZONDHEID.BE/VLAAMSINFECTIE-

pressive ART (P = 0.020), independently of treatment. HIV-1 DNA was

ZIEKTEBULLETIN

detected in all patients, with median levels of 2.3 (IQR 2.0-2.7) versus

TRICHINELLOSE UITBRAAK IN LIMBURG / ANTWERPEN 2014

2.5 (IQR 2.1-2.7) log10 copies/10(6) PBMCs, respectively; HIV-1 DNA

Forier A, Messiaen P, Van Esbroeck M, De Schrijver K.

levels were associated with pre-ART viral load (P = 0.004) and with residual HIV-1 RNA (P = 0.034), unspliced HIV-1 RNA (P = 0.001) and 2-LTR circles (P = 0.005), independently of treatment.

CONCLUSIONS:

No significant differences were revealed in levels of re-

Gepubliceerd in Tijdschrift voor Geneeskunde, 2016, vol 72, 13, 782-786

sidual plasma HIV-1 RNA, total HIV-1 DNA or intracellular markers of

EEN 57-JARIGE PATIËNT MET KOORTS, FOCAAL ERYTHEEM EN

ongoing virus replication (unspliced and multiply spliced HIV-1 RNA

EEN PROGRESSIEVE PIJNLIJKE PARESE VAN DE ONDERSTE LEDE-

and 2-LTR circles) between treatment groups.

MATEN

© The Author 2015. Published by Oxford University Press on behalf

P.Messiaen, JP.Cambier, J.van der Hilst

of the British Society for Antimicrobial Chemotherapy. All rights reserved. For Permissions, please e-mail: journals.permissions@oup. com.

Gepubliceerd in Tijdschrift voor Geneeskunde, 2016, vol 72, 1, 36-40

PERSISTERENDE ARTRALGIE NA VERBLIJF IN BOLIVIË: DE GROTE CHIKUNGUNYAVIRUSEPIDEMIE OP HET WESTELIJK HALFROND Gepubliceerd in J Clin Microbiol. 2015 Feb;53(2):699-701. doi: 10.1128/JCM.03087-14.

P. E. Messiaen, I. C. Gyssens, J.C.H. van der Hilst

Epub 2014 Dec 10.

ACCURATE QUANTIFICATION OF EPISOMAL HIV-1 TWO-LONG TERMINAL REPEAT CIRCLES BY USE OF OPTIMIZED DNA ISOLATION AND DROPLET DIGITAL PCR.

Gepubliceerd in J Int AIDS Soc. 2016 Oct 23;19(Suppl 7):10.7448. doi: 10.7448/

Malatinkova E1, Kiselinova M1, Bonczkowski P1, Trypsteen W1,

IAS.19.8.21487

Messiaen P , Vermeire J , Verhasselt B , Vervisch K , Vandekerckhove

PREVALENCE OF DRUG-DRUG INTERACTIONS INVOLVING ANTIRE-

L3, De Spiegelaere W1.

TROVIRAL TREATMENT: IMPACT OF THE INTEGRASE INHIBITOR

(1) HIV Translational Research Unit, Department of Internal Medicine, Faculty of Medicine

CLASS

and Health Sciences, Ghent University and Ghent University Hospital, Ghent, Belgium. (2)

Messiaen P, Baecke C, van der Hilst J.

1

2

2

1

Department of Clinical Chemistry, Microbiology and Immunology, Faculty of Medicine and Health Sciences, Ghent University and Ghent University Hospital, Ghent, Belgium. (3) HIV

50 VERBUM

Gepubliceerd

in

Am

J

Phys

Med

Rehabil.

2017

Jan

27.

doi:

10.1097/

Hansen D1,2, Dendale P1,2, Coninx K3, Vanhees L4, Piepoli MF5, Niebauer

PHM.0000000000000703.

J6, Cornelissen V7, Pedretti R8, Geurts E3, Ruiz GR3, Corrà U9, Schmid

MUSCLE STRENGTH, BUT NOT MUSCLE OXIDATIVE CAPACITY,

JP10,11, Greco E12, Davos CH13, Edelmann F14,15, Abreu A16, Rauch B17,

VARIES BETWEEN THE MORNING AND THE AFTERNOON IN PA-

Ambrosetti M18, Braga SS8, Barna O19, Beckers P20, Bussotti M21, Fagard

TIENTS WITH MULTIPLE SCLEROSIS: A PILOT STUDY.

R22, Faggiano P23, Garcia-Porrero E24, Kouidi E25, Lamotte M26, Neun-

Wens I , Hansen D.

häuserer D6,27, Reibis R28, Spruit MA2,29,30, Stettler C31, Takken T32, To-

(1) From the Hasselt University, Faculty of Medicine and Life Sciences, REVAL-Rehabili-

noli C33, Vigorito C34, Völler H35,36, Doherty P37.

tation Research Centre, Diepenbeek (IW, DH); and Heart Centre Hasselt, Jessa Hospital,

(1) Heart Centre Hasselt, Jessa Hospital, Belgium. (2) BIOMED-REVAL-Rehabilitation Re-

Hasselt (DH), Belgium.

search Centre, Hasselt University, Belgium. (3) Expertise Centre for Digital Media, Hasselt

ABSTRACT Despite frequent muscle strength or muscle oxidative capac-

University, Belgium. (4) Department of Rehabilitation Sciences, University Leuven, Bel-

ity (based on exercise-onset oxygen uptake [VO2] kinetics) assess-

gium. (5) Heart Failure Unit, Guglielmo da Saliceto Hospital, Italy. (6) Institute of Sports

ments in patients with multiple sclerosis, the impact of time of day

Medicine, Prevention and Rehabilitation, Paracelsus Medical University Salzburg, Austria.

on these parameters is often not taken into account. Based on obser-

(7) Research Group of Cardiovascular Rehabilitation, KU Leuven, Belgium. (8) Department

vations in healthy subjects, it remains to be studied whether muscle

of Medicine and Cardiorespiratory Rehabilitation, Istituti Clinici Scientifici Maugeri, Italy.

strength, and/or exercise-onset VO2 kinetics, varies between the

(9) Cardiologic Rehabilitation Department, Istituti Clinici Scientifici Salvatore Maugeri,

morning and the afternoon in patients with multiple sclerosis. In this

Italy. (10) Cardiology Clinic, Tiefenau Hospital, Switzerland. (11) University of Bern, Swit-

prospective observational pilot study, walking capacity, exercise-onset

zerland. (12) Fuscaldo (CS), Italy. (13) Cardiovascular Research Laboratory, Academy of

VO2 kinetics, isometric knee extension/flexion strength (dynamom-

Athens, Greece. (14) Department of Internal Medicine with Cardiology, Charité-Universi-

etry), and self-reported fatigue were measured in 11 patients with

taetsmedizin Berlin, Germany. (15) Department of Cardiology and Pneumology, Univer-

multiple sclerosis (age, 51.8 ± 9.3 yrs; body mass index, 24.7 ± 5.1

sity of Göttingen, Germany. (16) Cardiology Department, Hospital Santa Marta, Portugal.

kg/m; Expanded Disability Status Scale, 3.5 ± 1.4; 3 men) in the morn-

(17) Institut für Herzinfarktforschung Ludwigshafen, Germany. (18) Cardiovascular Re-

ing and 5 hrs later (afternoon). In the afternoon, self-reported fatigue

habilitation Unit, Le Terrazze Clinic, Italy. (19) Family Medicine Department, National O.O.

(1.9 ± 0.9 cm) and muscle strength (knee extension peak torque at 45

Bogomolets Medical University, Ukraine. (20) Antwerp University Hospital, Department of

degrees, 84 ± 26 Nm) were significantly different (P < 0.05), than in

Cardiology, Belgium. (21) Unit of Cardiorespiratory Rehabilitation, Istituti Clinici Maugeri,

the morning (self-reported fatigue, 1.2 ± 0.9 cm; knee extension peak

Italy. (22) Hypertension and Cardiovascular Rehabilitation Unit, KU Leuven University,

torque at 45 degrees, 93 ± 32 Nm), but walking capacity and exercise-

Belgium. (23) Cardiology Department, Spedali Civili, Italy. (24) Cardiology Service, Com-

onset VO2 kinetics were similar at these two time points (P > 0.05).

plejo Hospitalario Universitario de León, Spain. (25) Laboratory of Sports Medicine, Aris-

Consistent with observations in healthy subjects, muscle strength var-

totle University of Thessaloniki, Greece. (26) CUB Erasme Hospital, Belgium. (27) Sport

ies between the morning and the afternoon in patients with multiple

and Exercise Medicine Division, University of Padova, Italy. (28) Cardiological Outpatient

sclerosis, under the conditions of the present study. These findings

Clinics, Park Sanssouci, Germany. (29) Department of Research and Education, CIRO+, the

suggest that muscle strength assessments should be conducted at

Netherlands. (30) Department of Respiratory Medicine, Maastricht University Medical

similar or nearly similar times of the day to minimize diurnal variation

Centre, NUTRIM School of Nutrition and Translational Research in Metabolism, Maastricht,

in these measures and hence insure correct interpretation.

the Netherlands. (31) Division of Endocrinology, Diabetes and Clinical Nutrition, Uni-

1

versity Hospital/Inselspital, Switzerland. (32) Division of Pediatrics, Child Development & Exercise Center, Wilhelmina Children’s Hospital, the Netherlands. (33) Department of Gepubliceerd

in

Eur

J

Prev

Cardiol.

2017

Jan

1:2047487317702042.

doi:

10.1177/2047487317702042.

Rehabilitation Science and Physiotherapy, Ghent University, Belgium. (34) Internal Medicine and Cardiac Rehabilitation, University of Naples Federico II, Italy. (35) Department of

THE EUROPEAN ASSOCIATION OF PREVENTIVE CARDIOLOGY

Cardiology, Klinik am See, Germany. (36) Center of Rehabilitation Research, University of

EXERCISE PRESCRIPTION IN EVERYDAY PRACTICE AND REHABI-

Potsdam, Germany. (37) Department of Health Sciences, University of York, UK.

LITATIVE TRAINING (EXPERT) TOOL: A DIGITAL TRAINING AND

ABSTRACT

DECISION SUPPORT SYSTEM FOR OPTIMIZED EXERCISE PRES-

by current guidelines on prevention of cardiovascular disease, but its

CRIPTION IN CARDIOVASCULAR DISEASE. CONCEPT, DEFINITIONS

implementation is still poor. Many clinicians experience difficulties in

AND CONSTRUCTION METHODOLOGY.

prescribing exercise in the presence of different concomitant cardiovas-

Background Exercise rehabilitation is highly recommended

51 VERBUM

cular diseases and risk factors within the same patient. It was aimed

(6) Institute for Molecular Cardiovascular Research, RWTH Aachen, Germany.

to develop a digital training and decision support system for exercise

ABSTRACT

prescription in cardiovascular disease patients in clinical practice: the

ated with the development of AT inflammation, resulting in metabolic

European Association of Preventive Cardiology Exercise Prescription

dysfunction. Circulating immune cell patterns may reflect immune cell

in Everyday Practice and Rehabilitative Training (EXPERT) tool. Meth-

accumulation in expanding AT. However, data linking human leuko-

ods EXPERT working group members were requested to define (a)

cytes in blood and AT is lacking. We investigated whether blood im-

diagnostic criteria for specific cardiovascular diseases, cardiovascular

mune cell populations are associated with their counterparts in sub-

disease risk factors, and other chronic non-cardiovascular conditions,

cutaneous (scAT) or visceral AT (vAT). Flow cytometry was performed

(b) primary goals of exercise intervention, (c) disease-specific prescrip-

on blood, scAT and vAT from 16 lean and 29 obese men. Circulating

tion of exercise training (intensity, frequency, volume, type, session

natural killer (NK)-cells, classical monocytes and nonclassical mono-

and programme duration), and (d) exercise training safety advices.

cytes were higher in obese individuals. vAT, but not scAT, of obese indi-

The impact of exercise tolerance, common cardiovascular medications

viduals contained more inflammatory CD11c+ â&#x20AC;&#x153;M1â&#x20AC;? macrophages and

and adverse events during exercise testing were further taken into

NK cells compared to lean individuals. Blood classical monocytes were

account for optimized exercise prescription. Results Exercise training

associated with CD11c+ macrophages in vAT but not scAT. This asso-

recommendations and safety advices were formulated for 10 cardio-

ciation was unrelated to expression of the adhesion molecules CD11b

vascular diseases, five cardiovascular disease risk factors (type 1 and

and CD11c or of the chemokine receptor CX3CR1 on these monocytes.

2 diabetes, obesity, hypertension, hypercholesterolaemia), and three

Other AT immune cells were not associated with their respective coun-

common chronic non-cardiovascular conditions (lung and renal failure

terparts in blood. Finally, CD11c+ macrophages and CD4+ T-cells in

and sarcopaenia), but also accounted for baseline exercise tolerance,

vAT were associated with their counterparts in scAT. In conclusion,

common cardiovascular medications and occurrence of adverse events

blood classical monocytes reflect CD11c+ macrophages in vAT.

Immune cell accumulation in adipose tissue (AT) is associ-

during exercise testing. An algorithm, supported by an interactive tool, was constructed based on these data. This training and decision support system automatically provides an exercise prescription according to the variables provided. Conclusion This digital training and decision

Gepubliceerd in boek Nutrition and Lifestyle in Neurological Autoimmune Diseases: Mul-

support system may contribute in overcoming barriers in exercise im-

tiple sclerosis

plementation in common cardiovascular diseases.

CHAPTER 17 - LOOKING BEYOND NEUROLOGICAL IMPAIRMENT

KEYWORDS:

Cardiovascular disease; exercise training; rehabilitation;

training and decision support system

IN PATIENTS WITH MULTIPLE SCLEROSIS DURING EXERCISE INTERVENTION: EVIDENCE FOR MUSCULAR CARDIAC, PULMONARY, AND METABOLIC DYSFUNCTION RELATED TO EXERCISE INTOLERANCE AND PROGNOSIS

I. Wens1, D. Hansen1,2 Gepublicerd in Sci Rep. 2017 Feb 15;7:42665. doi: 10.1038/srep42665.

(1) Hasselt University, Diepenbeek, Belgium. (2) Jessa Hospital, Hasselt, Belgium

CIRCULATING CLASSICAL MONOCYTES ARE ASSOCIATED WITH

ABSTRACT

CD11C+ MACROPHAGES IN HUMAN VISCERAL ADIPOSE TISSUE

Introduction

167

Wouters K1,2, Gaens K1,2, Bijnen M1,2, Verboven K3,4, Jocken J3, Wetzels

Muscle Dysfunction in MS

168

S1,2, Wijnands E1,5, Hansen D4, van Greevenbroek M1,2, Duijvestijn A1,2,

Pulmonary Dysfunction in MS

169

Biessen EA1,5,6, Blaak EE3, Stehouwer CD1,2, Schalkwijk CG1,2.

Cardiac Dysfunction in MS

170

(1) Cardiovascular Research Institute Maastricht (CARIM), Maastricht University Medical

Metabolic Dysfunction in MS

171

Centre (MUMC), Maastricht, The Netherlands. (2) Department of Internal Medicine, MUMC,

Are the Observed Muscular, Pulmonary, Cardiac,

Maastricht, The Netherlands. (3) Department of Human Biology, NUTRIM School for Nu-

and Metabolic Abnormalities (During Exercise)

trition and Translational Research in Metabolism, MUMC, Maastricht, Netherlands. (4)

Simply Due to Physical Inactivity in MS?

Hasselt University, Biomedical Research Institute, REVAL-Rehabilitation Research Center,

Conclusion 173

Diepenbeek, Belgium. (5) Department of Pathology, MUMC, Maastricht, The Netherlands.

References 173

172

SYMPOSIA

2017

SYMPOSIUM KIND & JEUGD DATUM: zaterdag 23 september 2017 LOCATIE: Jessa Ziekenhuis, aula campus Salvator, Hasselt SYMPOSIUM TWEEDE PEDIATRISCH PIJNSYMPOSIUM DATUM: zaterdag 21 oktober 2017 LOCATIE: Jessa Ziekenhuis, aula campus Salvator, Hasselt SYMPOSIUM LIVE SURGERY UROLOGIE DATUM: zaterdag 25 november 2017 LOCATIE: Jessa Ziekenhuis, aula campus Salvator, Hasselt

Dit is een voorlopige lijst van symposia. Voor een up-to-date overzicht kan u terecht op www.jessazh.be/symposia.