SEVIR - umiejetnosci niezbedne do partycypacji seniorów ( polish) by Maria

Umiej�tno�ci niezb�dne do partycypacji Poradnik do kszta�cenia szkol�cych seniorów do aktywno�ci obywatelskiej

PRACA ZBIOROWA

Europejski Projekt SEVIR (Senior Volunteers in Interest Representations Wolontariat seniorów w reprezentowaniu interesu: europejski projekt szkoleniowy) Umowa nr 229992 - CP – 1_ 2006 - 1 - DE – Grundtvig-G1

Kraków 2008

SPIS TRE�CI Wst�p 1. Wprowadzenie 2. Punkt wyj�cia ogólnoeuropejskie trendy spo�eczne 2.1 Seniorzy i ich cenny wk�ad w �ycie spo�eczne zmiana nastawienia i podej�cia do ludzi starszych w Europie 2.2 Seniorzy pomi�dzy partycypacj� a wykluczeniem 2.3 Partycypacja seniorów aktywna postawa obywatelska jako wa�ny wk�ad w proces demokratyzacji 2.4 Partycypacja seniorów aktywna postawa obywatelska jako uznanie ich kompetencji 2.5 Aktywna postawa obywatelska seniorów jako jako�� ycia nieoceniona warto�� dla krajów europejskich 3. Program edukacyjny ramy ogólnoeuropejskie 3.1 Wnioski z analizy wymaga�, jakie musi spe�nia� trening i wsparcie 3.2 Kluczowe koncepcje metod dydaktycznych 3.3 Spis kompetencji - trenowane umiej�tno�ci 3.4 Struktury dydaktyczne 3.5 Narz�dzia 4. Realizacja w ró�nych krajach, curricula narodowe 4.1 Bu�garia 4.2 Niemcy 4.3 W�ochy 4.4 Polska 4.5 Wielka Brytania 4.6 Synteza i wnioski z porównania specyfiki ró�nych krajów, konsekwencje dla poziomu ogólnoeuropejskiego 5. Wskazówki i wytyczne dla opracowuj�cych programy edukacyjne dla seniorów anga�uj�cych si� w aktywno�� obywatelsk� w krajach europejskich 6. Literatura 7. Adresy

229992-CP-1_2006-1-DE-Grundtvig-G11

Przedmowa do wydania polskiego Wst�p 1. Wprowadzenie 2. Punkt wyj�cia ogólnoeuropejskie trendy spo�eczne 2.1 Seniorzy i ich cenny wk�ad w �ycie spo�eczne zmiana nastawienia i podej�cia do ludzi starszych w Europie 2.2 Seniorzy pomi�dzy partycypacj� a wykluczeniem 2.3 Znaczenie i pluralizacja dobrowolnego zaanga�owania si� 2.4 Partycypacja seniorów aktywna postawa obywatelska jako wa�ny wk�ad w proces demokratyzacji 2.5 Partycypacja seniorów aktywna postawa obywatelska jako uznanie ich kompetencji 2.6 Aktywna postawa obywatelska seniorów jako jako�� ycia nieoceniona warto�� dla krajów europejskich 3. Obywatelskie zaanga�owanie seniorów jako reprezentacja interesów ich �rodowiska 3.1 Warto�ci wiod�ce dla partycypacji obywateli w politycznym procesie decyzyjnym 3.2 Podstawowe informacje na temat obywatelskiego zaanga�owania seniorów reprezentuj�cych interesy swego �rodowiska 3.3 Status quo istotne ró�nice pomi�dzy ró�nymi krajami europejskimi 3.4 Czynniki hamuj�ce i u�atwiaj�ce zaanga�owanie seniora-wolontariusza dzia�aj�cego w �yciu publicznym w interesie w�asnego �rodowiska 3.5 Czynniki wp�ywaj�ce pozytywnie na stymulacj� i wsparcie politycznej i spo�ecznej partycypacji seniorów w �yciu publicznym 3.6 Zaanga�owanie seniorów w �ycie wspólnoty i spo�eczno�ci lokalnej strategie, �rodki 3.7 Narz�dzia 4. Do�wiadczenia w krajach obj�tych programem 4.1 Bu�garia: kroki niezb�dne do realizacji oczekiwa� seniorów w systemie politycznym 4.2 Niemcy: rady seniorów i nowe modele partycypacji 4.3 W�ochy: przyk�ady dobrych praktyk w polityce lokalnej dotycz�ce seniorów 4.4 Polska: mo�liwo�ci partycypacji seniorów w �yciu politycznym 4.5 Wielka Brytania 4.6 Synteza i wnioski z porównania specyfiki ró�nych krajów, konsekwencje dla poziomu ogólnoeuropejskiego 5. Wskazówki i wytyczne dla opracowuj�cych programy edukacyjne dla seniorów anga�uj�cych si� w aktywno�� obywatelsk� w krajach europejskich �

229992-CP-1_2006-1-DE-Grundtvig-G12

PRZEDMOWA DO WYDANIA POLSKIEGO Problem profesjonalnego stymulowania aktywno ci obywatelskiej seniorów stał si przedmiotem wspólnego Projektu pod nazw SEVIR (Senior Volunteers in Interest Representations – Wolontariat seniorów w reprezentowaniu interesu), przeprowadzonego w latach 2007-2009 w sze ciu krajach europejskich (Niemcy – koordynator, Bułgaria, Polska, Szwajcaria, Wielka Brytania, Włochy) w ramach programu Unii Europejskiej Sokrates-Grundtvig (Umowa nr 229992 - CP – 1_ 2006 - 1 - DE – Grundtvig-G1). Ze strony polskiej Projekt realizowany był w partnerstwie Wojewódzka Biblioteka Publiczna w Krakowie (WBPK) – Towarzystwo PolskoNiemieckie w Krakowie (TPNK), które prowadzi program „Szkoła @ktywnego Seniora” (S@S). Innymi partnerami były: uniwersytet (University of Lancaster, Wielka Brytania), instytucje edukacyjne i eksperckie oraz organizacje pozarz dowe. Jednym z najwa niejszych efektów Programu SEVIR s ramowe europejskie poradniki dla: (1) osób szkol cych seniorów do aktywno ci obywatelskiej; (2) seniorów-wolontariuszy gotowych do podj cia si misji reprezentowania interesu swojej grupy społecznej wobec władz, rodowiska lokalnego czy mediów. Opracowane zostały programy, według których przeprowadzono pilota owe szkolenia. Struktura programów była ujednolicona we wszystkich krajach uczestnicz cych w Projekcie, ale sposób realizacji uwzgl dniał specyfik danego kraju. Przejawiało si to mo liwo ci ró nego rozło enia akcentów na poszczególne elementy szkole . Poradniki, opracowane w ramach Projektu SEVIR, wydane w postaci dysków CD, s publicznie dost pne. Przy korzystaniu z nich prosimy o zachowanie powszechnie obowi zuj cych zasad dotycz cych praw autorskich, w tym o powoływanie si na Poradniki jako materiały ródłowe. Obaj polscy uczestnicy Projektu s gotowi do konsultacji czy do podj cia współpracy z chc cymi prowadzi podobny typ działalno ci.

Anna Wi niewska

Jerzy Jedli ski

WBPK – Dyrektor

TPNK - Prezes

Wst�p Okres nast�puj�cy po zako�czeniu aktywno�ci zawodowej, rozumiany jako królestwo mo�liwo�ci", nios�cy ze sob� szanse pó�nej wolno�ci (s�owa wiede�skiego gerontologa Leopolda Rosenmayra), jest etapem �ycia doskonale nadaj�cym si� do osi�gania osobistych korzy�ci i zysków, ju� po zako�czeniu ogranicze� i zobowi�za� p�yn�cych z �ycia zawodowego. Aktywna postawa obywatelska przybieraj�ca form� udzia�u seniorów w �yciu publicznym doskonale nadaje si� do nadania znaczenia swojemu �yciu. Interesy i potrzeby seniorów nie znajduj� wystarczaj�cego zrozumienia w ramach politycznego procesu decyzyjnego. Takie wnioski p�yn� z do�wiadcze� ludzi starszych w wielu krajach europejskich. Jest to do�� zaskakuj�ce, szczególnie je�li pod uwag� we�mie si� zmiany demograficzne polegaj�ce na zwi�kszeniu udzia�u procentowego seniorów w ca�ym spo�ecze�stwie. Potrzeby seniorów nie maj� wysokiego priorytetu u decydentów, którzy s� raczej gotowi przypisywa� wi�ksze znaczenie ró�nym potrzebom innych grup spo�ecznych, organizacji lobbingowych i grup nacisku. W niniejszym podr�czniku chcemy przedstawi� przyczyny takiej sytuacji. Aktywna postawa obywatelska ju� teraz istnieje krajach europejskich: seniorzy anga�uj� si� w reprezentowanie interesów w�asnego �rodowiska. Mo�na zaobserwowa� olbrzymi potencja� gotowo�ci do zaanga�owania si� w �ycie publiczne, na scenie politycznej (w tym sensie polityka oznacza wspólny interes), do mówienia o potrzebach ludzi starszych. Nawet je�li jedynie mniejszo�� seniorów jest aktywna, dla powstania �ywej demokracji kwestia, czy jest ich wystarczaj�co wielu, ma ogromne znaczenie. Ich dzia�ania przyczyniaj� si� do wspó��ycia we wspólnotach i spo�eczno�ciach lokalnych. W celu zagwarantowania adekwatnej uwagi decydentów w tej trudnej sytuacji, aktywni starsi ludzie potrzebuj� specjalnych warunków do dzia�ania. Zostan� one opisane w niniejszej ksi��ce. Si�a i s�abo��, szanse i zagro�enia, jakie niesie ze sob� obywatelskie zaanga�owanie si� seniorów, rzucaj� �wiat�o na posta� demokracji w krajach cz�onkowskich Unii Europejskiej. Na pierwszy rzut oka twierdzenie takie wydaje si� dziwne, bo kraje te s� stabilnymi demokracjami. A jednak wspó�udzia� obywateli w tworzeniu polityki nie jest spraw� oczywist�. W tej sytuacji pojawiaj� si� próby wzmocnienia suwerenno�ci narodu rozumianego jako podstawa demokracji oraz podkre�lenia roli obywatela. System reprezentacji powinien zosta� uzupe�niony przez elementy demokracji bezpo�redniej, partycypacji politycznej obywateli wyst�puj�cych w roli ekspertów. Usi�owania maj�ce na celu wzmocnienie reprezentacji interesów seniorów w �yciu publicznym s� cz��ci�

ruchu na rzecz rozwoju demokracji bezpo�redniej i wi�kszej odpowiedzialno�ci obywateli za wspólne dobro. Grupy odbiorców i odniesione przez nie korzy�ci Niniejszy podr�cznik przedstawia pomys�y do wykorzystania w ró�nych grupach docelowych. Jest kierowany do ekspertów w zakresie edukacji doros�ych, do ludzi starszych zainteresowanych aktywn� postaw� obywatelsk�, do osób odpowiedzialnych w organizacjach zajmuj�cych si� seniorami, do decydentów politycznych zajmuj�cych si� seniorami w samorz�dach, ministerstwach regionalnych i narodowych oraz w partiach politycznych. Osoby zajmuj�ce si� edukacj� doros�ych zyskaj� informacje dotycz�ce obszarów zaanga�owania seniorów reprezentuj�cych swoje �rodowisko. Pozwol� one rozpozna� cele nauki ludzi aktywnych na tym obszarze (seniorów, pracowników samorz�du itp.). Osoby starsze zyskaj� ogólny pogl�d na ró�ne mo�liwo�ci, które niesie ze sob� aktywna postawa obywatelska. Organizacje reprezentuj�ce seniorów zyskaj� wsparcie pozwalaj�ce w przysz�o�ci na udzia� uczestników szkolenia w dzia�aniach spo�ecze�stwa obywatelskiego. Decydenci polityczni i urz�dnicy samorz�dowi zyskaj� sugestie, jakie zmiany u�atwi� integracj� aktywnych obywatelsko osób starszych oraz jak zlikwidowa� przeszkody stoj�ce na drodze tego procesu. �

1. Wprowadzenie Punkt wyj�cia Osoby starsze stanowi� coraz liczniejsz� grup� w ca�ym spo�ecze�stwie. �rednia d�ugo�� ycia ro�nie. Ta tendencja demograficzna jest dla Unii Europejskiej i jej cz�onków zarówno wyzwaniem, jak i szans�, w obydwu znaczeniach: ilo�ciowym i jako�ciowym. Mi�dzy rokiem 1960 a 2004 procentowy udzia� osób starszych (powy�ej 65 roku �ycia) w spo�ecze�stwach 25 krajów Unii Europejskiej wzrós� z 10% do niemal 17%. Wszystko wskazuje na to, �e ta tendencja utrzyma si� w kolejnym stuleciu. ... Szacuje si�, �e odsetek ludzi powy�ej 65 roku �ycia w ca�ym spo�ecze�stwie b�dzie rós� a� do 2050 roku. W 25 krajach UE wzro�nie on z 16% w 2004 do 30% w 2050 roku . (Komisja Europejska 2006, s. 58) W swym komunikacie Ku Europie dla wszystkich niezale�nie od wieku; promocja dobrobytu i solidarno�ci mi�dzypokoleniowej (COM(1999)221 wersja ostateczna), Komisja stwierdzi�a, �e rozmiar zmian demograficznych u progu XXI wieku stawia Uni� Europejsk� przed konieczno�ci� zmian anachronicznych form relacji z lud�mi starszymi, a jednocze�nie daje jej szans� na przemodelowanie ich. Zarówno na rynku pracy, jak i po przej�ciu na emerytur�, ludzie znajduj�cy si� w drugiej po�owie swojego �ycia powinni dosta� szans� na �atwiejszy udzia� w �yciu spo�ecze�stwa i przyczynianie si� do jego wzrostu. Ich niewykorzystane mo�liwo�ci to przyk�ad niewystarczaj�cego rozpoznania i uaktywnienia istniej�cych zasobów, zdarzaj�cego si� dotychczas cz�sto. (Komisja Europejska 2006, s. 58). Oczekiwanie stworzenia takich szans dotyczy ca�ej Europy, a jednak nadal nie s� one powszechne. Reakcj� Unii Europejskiej na zmiany demograficzne wyra�a has�o aktywnego starzenia si� oczekuje si�, �e kolejne pokolenia seniorów b�d� aktywniejsze, zdrowsze i zamo�niejsze ni� dotychczasowi emeryci. Umiej�tno�ci, które zdobyli w trakcie �ycia, maj� przynie�� po�ytek równie� spo�ecze�stwu. Jedn� z mo�liwo�ci ich przekazania jest dobrowolne zaanga�owanie si� Na poziomie europejskim tendencja demograficzna jest powi�zana z perspektywami ekonomicznymi. Obawy dotycz�ce ekonomicznej przysz�o�ci Europy wi�� si� z

narastaj�cym problemem szybkiego starzenia si� jej spo�ecze�stw. (Komisja Europejska 2006, s. 7). Jak zauwa�a Zielona Ksi�ga Komisji Europejskiej Wobec zmian demograficznych: nowa solidarno�� mi�dzy pokoleniami', nowa równowaga mi�dzy pokoleniami inwestuj�ca w m�odych, wspieraj�ca w wi�kszym stopniu rodziny oraz zach�caj�ca starszych do kontynuowania aktywno�ci, mo�e w szczególny sposób przyczyni� si� do zwi�kszenia spójno�ci spo�ecznej, wzmocnienia ufno�ci wobec przysz�o�ci i przyspieszenia rozwoju ekonomicznego Europy. (Komisja Europejska 2006, s. 7). I tutaj do seniorów kieruje si� pro�b� o kontynuacj� aktywno�ci i wzi�cie udzia�u w budowaniu przysz�o�ci Europy, zamiast wycofania si� i oddania relaksowi. Wa�n� cz��ci� aktywno�ci seniorów jest ich czynna postawa obywatelska. Jej elementem jest reprezentacja spo�eczno�ci seniorów. Z tego punktu widzenia nie mo�na zlekcewa�y� znaczenia dobrowolnego zaanga�owania si� jako przyczynienia si� do rozwoju Europy. Wed�ug Karty osób starszych EURAG opublikowanej w 2005 roku osoby starsze maj� nie tylko prawa, ale i obowi�zki. Dotycz� one zarówno wspólnoty jako ca�o�ci, jak i przysz�ych pokole�. Dlatego odpowiedzialno�� seniorów poci�ga za sob� przyczynianie si� do pozytywnego rozwoju spo�ecze�stwa (EURAG 2005, s. 2). Uznanie dla dobrowolnego zaanga�owania seniorów nie mo�e ��czy� si� z wykorzystywaniem ich. Wr�cz odwrotnie, ich zaanga�owanie ma si� opiera� na odpowiedzialno�ci za siebie. Aktywna postawa obywatelska charakteryzuje si� nast�puj�cymi cechami: Jest dobrowolna i zorientowana nie na zysk finansowy, a na dobro publiczne, odbywa si� w przestrzeni publicznej jako wspó�praca i wspó�dzia�anie. (Deutscher Bundestag, 2002, s. 38). Partycypacja starszych ludzi w �yciu politycznym jako specyficzna forma ich aktywnej postawy obywatelskiej jest istotn� cz��ci� innowacyjnej strategii maj�cej na celu sprostanie wymaganiom stawianym przez zmiany demograficzne i odzwierciedla za�o�enia nowoczesnej polityki wobec seniorów, opieraj�cej si� na ich prawie do samostanowienia i reprezentowania interesów ich samych oraz ich grupy wiekowej. W codziennej praktyce politycznej interesy seniorów nie s� brane pod uwag� w sposób wystarczaj�cy. W porównaniu z innymi zagadnieniami, np. ekonomi�, s�

uznawane za mniej istotne. Ponadto aktualne nastawienie opinii publicznej do seniorów staje si� coraz mniej pozytywne. Z tego powodu seniorzy potrzebuj� kogo�, kto skutecznie i w zdecydowany sposób b�dzie reprezentowa� ich interesy wobec polityków, administracji i na p�aszczy�nie publicznej. Starsi ludzie mog� zrobi� to najlepiej, poniewa� wiedz� dok�adnie, czego potrzebuj� seniorzy i dzi�ki temu mog� reprezentowa� sw� grup� wiekow�, przyjmuj�c aktywn� postaw� obywatelsk�. Takie osoby �yj� w wielu krajach europejskich. S�u�� interesom starszych ludzi w ró�nych strukturach, organizacjach i inicjatywach. Jednak�e takie dzia�ania nale�y pod wieloma wzgl�dami ulepszy� i zintensyfikowa�: Istnieje rozd�wi�k pomi�dzy aktualnymi a planowanymi dokonaniami na polu tego rodzaju aktywno�ci obywatelskiej. W celu zwi�kszenia skuteczno�ci reprezentacji interesów seniorów konieczny jest rozwój umiej�tno�ci politycznych i komunikacyjnych seniorów zaanga�owanych w ni�. Im lepiej s� oni wykwalifikowani, tym lepsz� pozycj� osi�gn� w procesach decyzyjnych i tym wi�ksze b�dzie ich przyczynienie si� do dobra publicznego. Istniej� ró�ne europejskie programy szkoleniowe na rzecz aktywnej postawy obywatelskiej, niektóre z nich dedykowane w�a�nie seniorom. Jednak�e brakuje programów maj�cych na celu aktywizacj� dobrowolnego zaanga�owania politycznego starszych ludzi, skoncentrowanych na ich umiej�tno�ciach politycznych i komunikacyjnych. Niniejszy projekt stanowi cz�� europejskiej debaty na temat aktywnej postawy obywatelskiej, któr� mo�na zdefiniowa� jako wykorzystywanie przez obywateli szans na aktywizacj� i dzia�ania demokratyczne poprzez definiowanie i rozwi�zywanie problemów w�asnej spo�eczno�ci oraz zwi�kszanie jako�ci w�asnego �ycia. Z drugiej strony wielu ludzi ma trudno�ci lub uwa�a, �e s� powstrzymywani przed aktywnym udzia�em w �yciu spo�ecze�stwa. Ta konstatacja dotyczy równie� seniorów, gotowych zaanga�owa� si� w �ycie publiczne. W kontek�cie europejskim poj�cie aktywna postawa obywatelska sta�o si� wyra�eniem kluczowym dla polityki edukacyjnej. Zgodnie z podstawowym dokumentem europejskich ram dot. kwalifikacji, Zaleceniem w sprawie kompetencji kluczowych dla uczenia si� przez ca�e �ycie Parlamentu Europejskiego i Rady UE (OJEU, Dziennik Unii Europejskiej, 12-30-2006), celem przywo�anej powy�ej kompetencji obywatelskiej jest (przygotowanie, B. E.) ka�dej osoby do udzia�u w

�yciu politycznym, oparte na wiedzy o koncepcjach i strukturach spo�ecznych i politycznych oraz zaanga�owaniu w aktywn� i demokratyczn� partycypacj�. Zaanga�owanie obywatelskie seniorów jest scenariuszem o charakterze win-win, poniewa� prowadzi do obopólnych korzy�ci (Zeman 2008, 1), po pierwsze dla aktywnych i zaanga�owanych starszych ludzi, po drugie dla spo�ecze�stwa oraz wspólnot i spo�eczno�ci lokalnych. Minione dziesi�ciolecia to renesans idei spo�ecze�stwa obywatelskiego. Mia�o to miejsce podczas gwa�townych zmian zachodz�cych w krajach Europy �rodkowej i Wschodniej oraz dzi�ki debatom nad ponown� ocen� spo�ecze�stw obywatelskich. Nowe ruchy spo�eczne i inicjatywy spo�eczno-kulturalne, jak równie� pragnienie wi�kszego zaanga�owania obywateli wielu krajów europejskich, mia�y swój udzia� w tym procesie. Demokracja jest jedynym systemem spo�ecznym, którego trzeba si� uczy� nie raz na zawsze, jak gdyby kierowa� si� sta�ym, niezmiennym zestawem zasad, ale raz za razem od nowa, z wysi�kiem trwaj�cym a� do pó�nego wieku. A taki proces uczenia si� jest niewykonalny bez praktycznego stosowania przyswojonego materia�u w solidarnej i kooperacyjnej partycypacji. (Negt, 2008, s. 7f). Aktywna postawa obywatelska ludzi starszych dzia�aj�cych jako reprezentanci, adwokaci, jest jedn� z dróg prowadz�cych do nauczenia si� zachowa� i nabrania nawyków demokratycznych. SEVIR opracowa� program edukacyjny maj�cy na celu u�atwienie tego procesu. Grupy odbiorców i ich korzy�ci Ten podr�cznik przedstawia rezultaty i pomys�y do wykorzystania w ró�nych grupach docelowych. Jest kierowany do ekspertów w zakresie edukacji doros�ych, do ludzi starszych zainteresowanych aktywn� postaw� obywatelsk�, do osób odpowiedzialnych w organizacjach zajmuj�cych si� seniorami, do decydentów politycznych zajmuj�cych si� seniorami w samorz�dach, ministerstwach regionalnych i narodowych oraz w partiach politycznych. Nasze g�ówne grupy docelowe obejmuj� 1 osoby zajmuj�ce si� edukacj� doros�ych z ukierunkowaniem na kszta�cenie w zakresie politycznej i spo�ecznej partycypacji seniorów w �yciu publicznym. Niniejszy

podr�cznik ma s�u�y� stymulacji i inspiracji osób zajmuj�cych si� edukacj� doros�ych, aby oferowali kursy dla seniorów ch�tnych do reprezentowania interesów ich grupy wiekowej. Otrzymaj� oni sugestie dotycz�ce ich praktyki zawodowej oraz oferowanych programów; maj� one na celu wsparcie aktywnej postawy obywatelskiej seniorów. 2 Seniorzy zainteresowani podj�ciem aktywnego uczestnictwa w �yciu publicznym poprzez reprezentowanie swojej grupy wiekowej; otrzymaj� oni mo�liwo�� treningu pozwalaj�cego rozwin�� umiej�tno�ci i zyska� wiedz�. 3 Organizacje seniorów; otrzymaj� one wsparcie w zakresie projektowania, wdra�ania i zarz�dzania procesem uczenia si� aktywnych seniorów. 4 Decydenci polityczni zajmuj�cy si� polityk� dot. seniorów; otrzymaj� oni sugestie dotycz�ce dopingowania i wspierania udzia�u seniorów w reprezentowaniu ich �rodowisk poprzez dostosowywanie programów edukacyjnych do ich potrzeb. Dost�pny jest te� inny podr�cznik, skierowany do organizacji seniorów, decydentów na poziomie samorz�dowym, regionalnym i narodowym jako g�ównej grupy docelowej. Koncentruje si� on na warunkach spo�eczno-ekonomicznych i kulturowych oraz ramach politycznych, niezb�dnych do skutecznego stosowania aktywnej postawy obywatelskiej. Podr�cznik jako trwa�y rezultat europejskiego projektu edukacyjnego Niniejszy podr�cznik jest trwa�ym rezultatem europejskiego projektu edukacyjnego, sponsorowanego przez Komisj� Europejsk� i program Sokrates/Grundtvig 1. Jego g�ównym celem jest stworzenie programu szkoleniowego dla seniorów ch�tnych do reprezentowania swych �rodowisk w �yciu publicznym. U jego �róde� le�y ocena potrzeb oparta na analizie zapotrzebowania na szkolenie i wsparcie, rewizji istniej�cych modeli i ewaluacji do�wiadcze� w zakresie edukacji doros�ych i zaanga�owania obywatelskiego. Przeprowadzona ocena zapotrzebowania da�a wa�ne wskazówki pozwalaj�ce na opracowanie programu szkoleniowego i mia�a znacz�cy wp�yw na jego tre�ci.

Nast�pnym krokiem by�o stworzenie europejskiego programu kszta�cenia doskonale przystosowanego do potrzeb grupy docelowej. Na program sk�adaj� si� jednolite ramy europejskie wraz z podstawowymi koncepcjami i zasadami dydaktycznymi, modu�y szkoleniowe i zestawy narz�dzi metodologicznych oraz curricula narodowe specyficzne dla Bu�garii, Niemiec, W�och, Polski i Wielkiej Brytanii. � Projekt programu szkoleniowego zosta� sprawdzony podczas pilota�owych seminariów oraz dwukrotnie zrewidowany: podczas narodowych spotka� przy okr�g�ym stole oraz warsztatów z partnerami i ekspertami w ich ramach zebrano oraz przedyskutowano koncepcje dotycz�ce dalszego rozwijania curriculów. Na poziomie europejskim warsztat z ekspertami z ró�nych krajów dostarczy� wskazówek, sugestii oraz uwag pozwalaj�cych stworzy� kompletny europejski program edukacyjny, udokumentowany w postaci dwóch podr�czników. Jeden z nich jest skierowany przede wszystkim do zajmuj�cych si� edukacj� doros�ych, drugi za� do organizacji seniorów.

2. Punkt wyj�cia ogólnoeuropejskie trendy spo�eczne 2.1 Seniorzy i ich cenny wk�ad w �ycie spo�eczne zmiana nastawienia i podej�cia do ludzi starszych w Europie Dyskusja na temat zmian demograficznych i ich konsekwencji spowodowa�a, �e politycy i media zwrócili uwag� na problemy ludzi starszych. Procentowy udzia� seniorów w spo�ecze�stwie b�dzie znacznie wzrasta�, zarówno w kategoriach bezwzgl�dnych, jak i wzgl�dnych. Nast�puj�ce w Europie zmiany spo�eczne s� oceniane negatywnie, czemu towarzyszy obawa o zasoby, wydolno�� s�u�by zdrowia i emerytury. Istnieje kilka wa�nych stereotypów dotycz�cych staro�ci. Seniorów „uznaje si� za uzale�nionych od pomocy (Findeisen 2008, s. 4) oraz za czynnik generuj�cy koszty. Nie neguj�c wyzwa�, przed jakimi stawia zaawansowany wiek, nale�y podkre�li� pozytywne aspekty zmian demograficznych. Po raz pierwszy w historii tak wielu ludzi starszych ma szans� na opiek� zdrowotn� i gwarantowane emerytury. Jeszcze nigdy ludzie starsi nie mieli szansy na tak powszechne d�ugie �ycie, ciesz�c si� doskona�� opiek� zdrowotn� i �wiadczeniami socjalnymi. Seniorzy do�wiadczaj� dzi� sprzeczno�ci: z jednej strony traktowani jak osoby nieproduktywne i zb�dne dla rozwoju gospodarczego, spo�ecznego i kulturalnego. Z drugiej strony ich przywilejem jest zwolnienie z (niemal) wszystkich obowi�zków spo�ecznych. Zapomina si� o ich kompetencjach, maj�cych kluczowe znaczenie dla rynku pracy. Wielorakie do�wiadczenia i umiej�tno�ci seniorów mo�na wykorzysta� równie� wtedy, gdy s� oni ju� na emeryturze. Wed�ug opinii publicznej, w oczach m�odszych pokole�, seniorzy s� niemobilni, nieelastyczni, s�abi i nie s� stanie sprosta� zadaniom. Zapomina si� przy tym, �e wielu z nich jest aktywnych i skutecznie dzia�a a� do zaawansowanego wieku. Odpowiedzi� na takie pogl�dy jest próba wykorzystania potencja�u osób starszych, który mog� zaoferowa� jako „skarbiec do�wiadcze� , ich umiej�tno�ci i wolnego czasu dla dobra spo�ecze�stwa. Maksymalizacja „produktywno�ci staro�ci poprzez zintegrowanie umiej�tno�ci seniorów dla dobra spo�ecznego jest magiczn� formu�� pozwalaj�c� na produktywne zarz�dzanie zmianami demograficznymi. Rozpocz�cie dyskusji na ich temat spowodowa�o zmian� wizerunku staro�ci. Udane , produktywne , aktywne i kompetentne starzenie si� to slogany stworzone przez europejskich naukowców i polityków w minionych dziesi�cioleciach. Przyczyni�y si� do zmiany wyobra�enia o staro�ci jako procesie biologicznego rozk�adu i pozwoli�y na skupienie si� na szansach, jakie niesie ze sob� �ycie po zako�czeniu obowi�zków rodzinnych i zawodowych, na pó�nych wolno�ciach . Seniorzy ok. 65 roku �ycia s� teraz opisywani jako osoby aktywne, kompetentne, wyedukowane, sk�onne do konfrontacji, zdrowe, atrakcyjne, szcz��liwe i zadowolone z �ycia. M�odych staruszków uwa�a si� za alternatyw� dla kryzysu spo�ecznego spowodowanego przez zmiany demograficzne. Spo�ecze�stwo powinno wykorzysta� du�y potencja� do�wiadcze� osób starszych, nadal dost�pnych podczas d�ugiego �ycia po zako�czeniu pracy i obowi�zków rodzinnych. T� zmian� nastawienia wobec seniorów mo�na zauwa�y� w kierowanych do nich programach politycznych. Osoby starsze nie s� ju� traktowane jako obci��enie systemu emerytalnego i ochrony zdrowia, ale jak niedawno odkryte �ród�o pracy wykonywanej w ramach wolontariatu.

Z jednej strony jest to trend pozytywny, pokazuj�cy, �e potencja� tkwi�cy w ludziach starszych zosta� dostrze�ony oraz przys�oni� negatywne stereotypy na temat staro�ci. Kompetencja, kreatywno��, zdolno�� uczenia si� i dobrowolne zaanga�owanie nie ko�cz� si� wraz z 50. urodzinami. Taka perspektywa wnosi do dyskusji publicznej istotne aspekty, ale nie pozwala jeszcze na stworzenie kompletnego obrazu staro�ci. Przede wszystkim grupy starszych nie wolno instrumentalizowa� co mog� oni zrobi� dla nas , nale�y pyta� w sposób bardziej pozytywny jaki rodzaj koegzystencji wszystkich pokole� najbardziej wszystkim si� przys�u�y? Z drugiej strony takie pozytywne stereotypy na temat staro�ci mog� spowodowa� ignorowanie s�abo�ci i schorze�, jakie ze sob� niesie. Mog� pojawi� si� oczekiwania wobec seniorów, aby byli sprawni i stanowili aktywn� cz�� spo�ecze�stwa, a nie korzystali z opieki i stawali si� ci��arem spo�ecznym. Takie sytuacje mog� zosta� zinterpretowane jako osobista s�abo�� i niezdolno�� do zmierzenia si� ze staro�ci�. Wtedy nieunikniony jest brak solidarno�ci ze starymi seniorami . Nawet pozytywnie zabarwione obrazy staro�ci mog� przyczyni� si� do powstania zagro�enia, �e istniej�cy potencja� nie zostanie wykorzystany, szczególnie je�li mo�liwo�ci dzia�ania przeradzaj� si� w jego przymus, a seniorzy czuj� si� naciskani i wykorzystywani (Niemiecki Parlament Federalny 2006, s. 50). Do dyskryminacji spo�ecznej w stosunku do seniorów dochodzi równie� wtedy, gdy brak jest struktur umo�liwiaj�cych im kszta�towanie swych warunków �yciowych. Starsi ludzie chc� by� czym� wi�cej ni� tylko zale�nym beneficjentem systemu gwarantuj�cego emerytur�. Nadchodzi czas na zmian� paradygmatu. Seniorzy nie chc� by� poszkodowani przez �ycie publiczne, ale sta� si� jego uczestnikami, nie przedmiotem, a podmiotem polityki dotycz�cej osób starszych, jej struktur i procesów. Dlatego takiej polityki nie powinno planowa� si� dla seniorów, a z nimi; to oni chc� przej�� odpowiedzialno�� i ju� to robi� w krajach Europy na wiele ró�nych sposobów.

2.2 Seniorzy pomi�dzy partycypacj� a wykluczeniem Wed�ug Zielonej Ksi�gi Komisji Europejskiej Wobec zmian demograficznych nowa solidarno�� mi�dzy pokoleniami (Bruksela 2005) seniorzy w Unii Europejskiej b�d� w przysz�o�ci cieszy� si� lepszym zdrowiem i sytuacj� ekonomiczn�, b�d� aktywniejsi i sprawniejsi, je�li tylko aktualny trend demograficzny utrzyma si� (s. 10). Nie nale�y jednak zapomina�, �e ludzie starsi nie s� grup� homogeniczn�. Ró�ni� ich warunki i styl �ycia, cele, kompetencje i potrzeby, a tak�e mo�liwo�ci, jakimi dysponuj� i trudno�ci, którym musz� stawi� czo�a. Pluralizm grupy seniorów wzmacnia fakt, �e cz�� z nich sta�a si� obywatelami krajów europejskich w wyniku imigracji maj�cej miejsce w minionych dziesi�cioleciach. Z powodu ró�nic w warunkach �ycia ludzie starsi nie podzielaj� wspólnych interesów. W�ród nich mo�na stwierdzi� zró�nicowane formy �wiadomo�ci spo�ecznopolitycznej, zale�ne nie od samego wieku, ale od czynników spo�ecznoekonomicznych, statusu, rasy, p�ci, religii i miejsca zamieszkania (Walker/Naegele 1999, s. 20). Zagadnienia potencja�ów i zasobów nale�y po��czy� z zagadnieniami ryzyka i zagro�e�. Pami�taj�c o mo�liwo�ciach powsta�ych dzi�ki stosunkowo dobrym warunkom �ycia starszego pokolenia, nie nale�y zapomnie� o mo�liwo�ci jego wykluczenia. Szanse, jakie niesie ze sob� �ycie, nie s� dost�pne w jednakowy sposób wszystkim cz�onkom dzisiejszych spo�ecze�stw. Efektywny i równy dost�p do zatrudnienia, uczenia si� przez ca�e �ycie, �wiadcze� socjalnych i zdrowotnych w znacznym stopniu ró�ni si� pomi�dzy krajami Unii Europejskiej; du�a cz�� populacji UE do�wiadcza biedy i wykluczenia spo�ecznego, jest konfrontowana z powa�nymi trudno�ciami staj�cymi na drodze do osi�gni�cia odpowiedniego poziomu �ycia" (Komisja Wspólnot Europejskich 2007, s. 8). Dotyczy to równie� starszych pokole�. W�a�ciwie bieda dotykaj�ca seniorów jest powa�nym problemem w wielu krajach UE. Wed�ug badania opublikowanego ostatnio przez European Centre for Social Welfare Policy and Research w Wiedniu znaczny procent seniorów �yj�cych w 25 krajach Unii Europejskiej jest zagro�ony bied� nawet jedna na sze�� osób �yj�cych w prywatnych gospodarstwach domowych (Centrum Europejskie 2006, s. 45). Za wyj�tkiem Cypru, wszystkie pozosta�e kraje w wysokim stopniu zagro�one bied� pochodz� z dawnej pi�tnastki . (tam�e) Wykluczenie spo�eczne jest zwi�zane nie tylko z wysoko�ci� dochodu i posiadanym mieniem. Szacunki mówi�, �e zagro�enia takie jak uzale�nienie czy brak samodzielno�ci ludzi starszych i ich spo�eczna izolacja b�d� rosn��..... Na dzie� dzisiejszy 28% populacji powy�ej 70. roku �ycia �yje samotnie (Komisja Wspólnot Europejskich 2007, s. 4). Izolacja ludzi starszych mo�e prowadzi� do takich problemów jak samotno��, alkoholizm i schorzenia psychiczne. Wed�ug AGE, problemy te dotycz� w wi�kszym stopniu ludzi starszych, ni� tych w wieku �rednim. Stanowi� one olbrzymie wyzwanie dla wizji spo�ecze�stwa europejskiego, opieraj�cego si� na takich warto�ciach, jak sprawiedliwo�� spo�eczna, równo�� i solidarno��. Nale�y rozró�nia� mi�dzy trzecim i czwartym wiekiem, mi�dzy seniorami m�odymi (mi�dzy 55. a 75 rokiem �ycia) i starymi . Do�wiadczenie uczy, �e ci ostatni w mniejszym stopniu anga�uj� si� przybieraj�c aktywn� postaw�

obywatelsk�, poniewa� ich sytuacja �yciowa jest naznaczona zmianami fizycznymi. W Europie powoli pojawia si� nowy wizerunek staro�ci. Seniorów nie mo�na okre�li� jako bezsilnych i pasywnych lub konsumentów czasu wolnego. Istniej� seniorzy, którzy chc� anga�owa� si� obywatelsko, nawet je�li ich spojrzenia na zagadnienia dotycz�ce �ycia publicznego bardzo si� ró�ni�. Po�ród wolontariuszy mo�na spotka� seniorów gotowych do reprezentowania interesów w�asnego �rodowiska, partycypacji politycznej i spo�ecznej. Komisja Wspólnot Europejskich okre�la tak� postaw� w nast�puj�cy sposób: istotno�� tradycyjnych form partycypacji politycznej jest oceniana coraz ni�ej, a zaufanie do instytucji publicznych jest cz�sto nik�e. Ale jednocze�nie zauwa�a si� poszukiwanie nowych, bardziej elastycznych form partycypacji obywatelskiej oraz ch�� kszta�towania przysz�o�ci (Komisja Wspólnot Europejskich 2007, s. 4). Projekt SEVIR prezentuje nowe modele partycypacji politycznej i spo�ecznej seniorów wraz z niezb�dnymi strategiami. Poni�ej zajmiemy si� specyficzn� sytuacj� poszczególnych krajów i grup krajów. Codzienna walka o prze�ycie charakteryzuje sytuacj� �yciow� i nastawienie do �ycia wielu seniorów, szczególnie w krajach Europy �rodkowej i Wschodniej znajduj�cych si� w fazie przemian. Na tych obszarach wyst�puje bardzo ma�y potencja� obywatelski. W Niemczech wymiar biedy dotykaj�cej osoby starsze zmniejszy� si� na przestrzeni lat 1973 1998 i aktualnie przypomina ten dotycz�cy ca�ej populacji. Wed�ug 3. raportu narodowego na temat biedy i zamo�no�ci w Niemczech, opublikowanego w czerwcu 2008, procent seniorów popadaj�cych w bied� nie zwi�kszy� si�. Jednak ró�nica zamo�no�ci pomi�dzy seniorami bogatymi i biednymi wykazuje tendencj� rosn�c�.

2.3 Partycypacja seniorów aktywna postawa obywatelska jako wa�ny wk�ad w proces demokratyzacji � �

� � �

Demokracja to wtr�canie si� we w�asne sprawy (s�owa Maxa Frischa). Aktywna postawa obywatelska posiada d�ug� tradycj� w Europie poczynaj�c od greckiej polis, przez Republiki Rzymian i �redniowieczne miasta, a� po wspó�czesn� debat� nad koncepcj� aktywnego obywatelstwa. Klasyczny filozof grecki Arystoteles okre�li� ludzi jako zoon politikon , czyli istoty my�l�ce i dzia�aj�ce w kategoriach politycznych. Wed�ug filozofa Immanuela Kanta �ród�em ludzkiej godno�ci jest autonomia i samostanowienie. Politolog Hannah Arendt stwierdzi�a, �e ludzie w podesz�ym wieku powinni znajdowa� si� w centrum spo�ecze�stwa, a nie na jego obrze�ach. (Arendt 1960).

Unia Europejska jest dzi� cz��ci� tej tradycji intelektualnej. Unia Europejska... jest nie tylko obszarem gospodarczym, ale te� projektem politycznym, spo�ecznym i kulturalnym, co odró�nia nas od innych regionów �wiata (Frey 2007, s. 11). Partycypacja pojmowana jako aktywno�� obywateli jest kluczow� warto�ci� europejsk�, któr� nale�y stosowa� w praktyce. Polityczne zaanga�owanie obywateli jest zachowaniem standardowym w silnej demokracji, a misja spo�ecze�stwa obywatelskiego powinna polega� na sk�onieniu poszczególnych jego cz�onków do czego� wi�cej, ni� tylko udzia�u w wyborach. Dlatego niniejszy projekt opiera si� na koncepcji szeroko poj�tej polityki i demokracji. W tym kontek�cie idea polityki zawiera w sobie odpowiedzi na wszystkie pytania dotycz�ce sposobu organizacji �ycia spo�ecznego, zarówno w ma�ej, jak i wielkiej skali. Demokracja jest czym� wi�cej ni� tylko organizacj� w�adzy pa�stwowej na poziomie instytucji: W tradycji filozofii pedagogicznej Johna Dewey a demokracja rozumiana jest nie tylko jako maszyna rz�dowa , ale te� jako wspó�praca spo�eczna , czyli forma kooperacji interpersonalnej, podlegaj�cej okre�lonym regu�om i normom. Dewey by� przekonany, �e taki ustrój demokratyczny jest w stanie wyzwoli� potencja� inicjatywy i kreatywno�ci oraz wzbudzi� protest przeciw niesprawiedliwo�ci, co jest niezb�dne dla dobrego rozwoju spo�ecznego (Himmelmann 2005, s. 43). Demokratyczny proces decyzyjny ma charakter reprezentacyjny; jednak�e powinien by� uzupe�niony przez element partycypacyjny. Dlatego w�a�nie nale�y rozwija� istniej�ce oraz tworzy� nowe formy partycypacji seniorów. W�ród nich mo�na wymieni� nast�puj�ce struktury (nazwy podano w oryginalnej wersji j�zykowej, jako �e w polskich dokumentach na stronach UE nie sa one t�umaczone): citizens’ groups, advisory boards, associations, round tables, planning cells, consensus conferences i citizens juries. Uwa�a si�, �e w krajach, w których wymienione formy dzia�a� demokratycznych nie istniej�, warto promowa� modelowe projekty pozwalaj�ce seniorom dostrzec warto�� aktywnej postawy obywatelskiej oraz odczu� wynikaj�ce

z niej uznanie oraz rado��. Nale�y wzmocni� szcz��cie p�yn�ce z zaanga�owania w sferze publicznej (sformu�owanie Hannah Arendt), przyjemno�� zwi�zan� z aktywn� postaw� i mieszaniem si� w sprawy . Do�wiadczenia krajów Europy �rodkowej i Wschodniej pokazuj�, �e demokracja polityczna potrzebuje oparcia w silnym spo�ecze�stwie obywatelskim. W krajach tych podmioty polityczne nie s� przygotowane do wzmacniania partycypacji politycznej seniorów, do wspierania w�a�ciwych struktur i wspó�pracy z seniorami ch�tnymi do podj�cia aktywno�ci obywatelskiej. W tej sytuacji za niezb�dne uwa�a si� wzmocnienie spo�ecze�stwa obywatelskiego, b�d�cego uzupe�nieniem infrastruktury pa�stwowej. Z do�wiadcze� zebranych w krajach Europy �rodkowej i Wschodniej, b�d�cych nowymi cz�onkami Unii Europejskiej, wynika, �e rozwój demokratycznego potencja�u przybieraj�cego form� równo�ci, wolno�ci, sprawiedliwo�ci i tolerancji dzi�ki zaanga�owaniu i kooperacji jest mo�liwy tylko wtedy, gdy demokracja posiada oparcie w spo�ecze�stwie obywatelskim. Dotyczy to równie� innych krajów europejskich, np. W�och, gdzie podmioty polityczne nie s� jeszcze przygotowane do wzmacniania aktywnego obywatelstwa seniorów. Spo�ecze�stwo obywatelskie powstaje dzi�ki zaanga�owaniu jednostek poza sferami pa�stwa i rynku. Definiuje si� je jako aren� pa�stwow�, na której samoorganizuj�ce si� grupy, ruchy i jednostki, stosunkowo niezale�ne od pa�stwa, staraj� si� wyra�a� warto�ci, tworzy� stowarzyszenia i budowa� solidarno�� oraz realizowa� swoje interesy . (Linz/Stephan 1996, s. 7) Do trzeciego sektora nale�� grupy wsparcia, autoorganizacje, stowarzyszenia oraz organizacje pozarz�dowe, w których dzia�alno�� ludzie anga�uj� si� czasowo lub trwale. Aktywna postawa obywatelska charakteryzuje si� nast�puj�cymi cechami: dobrowolne zaanga�owanie, zorientowanie na dobro wspólne oraz niekomercyjna motywacja. Aktywn� postaw� obywatelsk� seniorów trzeba rozwija� i wzmacnia� we wszystkich krajach europejskich, ale tylko niewielu zaanga�owanych jest zdania, �e aktywne zaanga�owanie polityczne ma istotne znaczenie. Niniejszy projekt nawi�zuje do naukowej debaty nad dyskursywn� strategi� polityczn�. Celem polityki dyskursywnej jest demokratyzacja spo�ecze�stwa; wynika z tego z�o�enie odpowiedzialno�ci za prowadzon� polityk� w r�kach ludzi aktywnych spo�ecznie i politycznie. Demokracj� definiuje si� jako otwarty proces z elementami wspólnych konsultacji i partycypacji politycznej (Lösch 2005, s.14). Has�o polityka dyskursywna mo�na rozumie� na ró�ne sposoby. Mo�e si� ona koncentrowa� na ekspertach w poszukiwaniu rady, uzyskania ekspertyz zewn�trznych, mo�e te� by� demokratyczna w celu prowadzenia dyskusji, znalezienia wspólnych rozwi�za� podczas dyskusji i procesu konsultacji (Lösch 2005, s. 194). Ka�de formalne czy te� nieformalne zaanga�owanie seniorów w �ycie publiczne mo�e, jako reprezentacja interesów ich �rodowiska, odegra� istotn� rol� w procesie dyskursu. Starsi ludzie mog� w nim wzi�� udzia� jako eksperci, jako osoby, których dotyczy dane zagadnienie lub jako reprezentanci takich osób, szczególnie pochodz�cych z ich w�asnego �rodowiska. Mo�na odwo�a� si� do podobnych do�wiadcze� zebranych

przez starszych polityków i cia�a doradcze seniorów. Taki proces zmienia role zaanga�owanych osób i instytucji: � obywatele: altruistycznie nastawieni asystenci przeradzaj� si� w autonomicznych i zaanga�owanych obywateli, � przedstawiciele polityki/administracji: porzucaj� sw� dominuj�c� postaw� biurokratyczn� i zaczynaj� wspiera� partycypacj�, � organizacje promuj�ce aktywn� postaw� obywatelsk�: przechodz� od poszukiwania wolontariuszy do wspierania ich.

2.4 Partycypacja seniorów – aktywna postawa obywatelska jako uznanie ich kompetencji Sevir: wiedza i do�wiadczenie nie s� na emeryturze Osoby starsze dysponuj� zgromadzon� wiedz�. Je�li otrzymaj� odpowiednie wskazówki i wsparcie, s� w stanie wykorzysta� swój potencja� kreatywno�ci. Zarz�dzaj�cy personelem i politycy zauwa�yli ich znaczenie jako istotnego i niezb�dnego elementu zasobów ludzkich. Bior�c pod uwag� wspomniane wcze�niej zmiany demograficzne, jasnym staje si�, �e udzia� seniorów w procesach publicznych jest niezb�dny. Istotnym warunkiem wst�pnym jest rozpoznanie i u�ycie umiej�tno�ci i kompetencji oraz wiedzy i kwalifikacji pozyskanych w �yciu zawodowym i osobistym. Wed�ug futurologa Matthiasa Horxa uznanie kompetencji, zainteresowa� i motywacji starszych ludzi przyczynia si� do szacunku wobec ich dokona�. Wiedza praktyczna jest wynikiem ró�nych procesów uczenia si�: 1. Kszta�cenie formalne w instytucjach publicznych, np. szko�ach, kolegiach, uniwersytetach itd. 2. Nieformalne zdobywanie wiedzy w ci�gu ca�ego �ycia: w rodzinach, miejscach pracy, we wspólnotach i spo�eczno�ciach lokalnych, poprzez zaanga�owanie spo�eczne. Cho� nadal za w�a�ciw� nauk� uwa�a si� kszta�cenie formalne, to jednak nieformalne procesy uczenia si� kszta�c� nasze zdolno�ci do radzenia sobie z codziennym �yciem i jego zmieniaj�cymi si� wyzwaniami. Wed�ug komisji Faure UNESCO 70% wszystkich czynno�ci zwi�zanych z uczeniem si� stanowi� procesy nieformalne. W ustawicznie zmieniaj�cym si� �wiecie to one s� warunkiem niezb�dnym do wprowadzania zmian ekonomicznych i spo�ecznych. Dotyczy to nie tylko wymaga� stawianych przez nowoczesne warunki pracy, ale te� wszelkich innych obszarów �ycia.

Mo�emy zagwarantowa�, by zasoby talentów, zainteresowa� i warto�ci zgromadzonych przez ca�e �ycie mog�y by� wykorzystywane tak d�ugo, jak to tylko mo�liwe, a nie przekre�lane wraz z nadej�ciem staro�ci. Wielu ludzi odczuwa potrzeb�, aby nie tylko efektywnie korzysta� z tych zasobów w zaawansowanym wieku, ale te� wzbogaca� je. W ten sposób staraj� si� zapobiec brakowi wyzwa�, którego doznaj� po utracie zada� zwi�zanych z �yciem zawodowym. Okres nast�puj�cy po zako�czeniu go oferuje wi�ksz� przestrze� na samorealizacj�, ale jednocze�nie oznacza to konieczno�� znalezienia innych �róde� uznania spo�ecznego. (Zeman 2008, 11) Ludzie u progu emerytury mog� odwo�a� si� do podo�ania wielu obowi�zkom �yciowym, dzi�ki czemu zyskali do�wiadczenie i wielorakie kompetencje. Ale co dotyka wyników nieformalnych procesów uczenia si� umiej�tno�ci te bardzo

cz�sto ulegaj� zapomnieniu. Kompetencje uzyskane w procesach nieformalnych w przeciwie�stwie do tych b�d�cych przedmiotem kszta�cenia formalnego s� wynikiem indywidualnego uczenia si�. Z tego wzgl�du niekoniecznie mo�na zmierzy� czy sprawdzi� efektywno�� ich przyswajania, co prowadzi do nieuznawania potrzeby certyfikacji. Kompetencje pozyskane poprzez zdobywanie do�wiadczenia mo�na aktywnie i celowo zastosowa� na ró�nych obszarach jedynie wtedy, gdy cz�owiek jest �wiadomy ich posiadania. Potrzeba do tego motywacji i odpowiednich metod dzia�ania. Kifas sp. z o. o. opracowa�a bilans kompetencji u�atwiaj�cy wymienienie i ocen� ró�nych umiej�tno�ci metodologicznych, osobistych i spo�ecznych. Podstaw� i warunkiem dla uczenia si� przez ca�e �ycie jest nieustanny proces refleksji i dzia�ania, treningu rozumianego jako zyskiwanie (lub rozwijanie) umiej�tno�ci. Unia Europejska podkre�la wag� uznania i stosowania kompetencji nieformalnych (2002): tak nale�y rozumie� zapisy w Deklaracji Kopenhaskiej mówi�ce o rosn�cym politycznym zainteresowaniu procesami uczenia si� pozainstytucjonalnego. W minionych latach w ca�ej Europie rozpocz�to wiele inicjatyw maj�cych na celu opracowanie nowych koncepcji nadaj�cych znaczenie nieformalnym procesom uczenia si�. Informacja na temat uczenia si� przez ca�e �ycie (2001) k�adzie nacisk na ocen� uczenia si� i konieczno�� wymiany do�wiadcze� w tym zakresie. Badania naukowe potwierdzaj� ró�norodno�� i jako�� zyskiwania umiej�tno�ci dost�pnego jako warto�� indywidualna i spo�eczna po przej�ciu na emerytur�. Aby wykorzysta� sw� wiedz� i umiej�tno�ci ludzie potrzebuj� ofert i mo�liwo�ci. Kszta�cenie ustawiczne odgrywa istotn� rol�: jego zadaniem jest dotarcie do istniej�cego skarbca kompetencji , rozwini�cie istniej�cego potencja�u i dostosowanie go do wybranego pola dzia�ania. Dlatego praktyczne uznanie kompetencji jest warunkiem wst�pnym dla skutecznego procesu uczenia si� i zaanga�owania. O sukcesie cz�owieka anga�uj�cego si� mo�na mówi� gdy: � potrafi by� on autonomiczny, niezale�ny, elastyczny, innowacyjny, kreatywny, stabilny mentalnie, odporny, zdolny do uczenia si� oraz wytrzyma�y � potrafi by� on niezawodny, odpowiedzialny, otwarty na krytyk�, zdolny do wspó�pracy � posiada on kompetencje doradcze, organizacyjne i negocjacyjne, decyzyjne i potrafi rozwi�zywa� problemy. Zdaniem SEVIR trening kompetencji nie jest warunkiem uczestnictwa, ale w wi�kszo�ci przypadków jest pierwszym krokiem efektywnej partycypacji.

2.5 Aktywna postawa obywatelska jako jako�� ycia nieoceniona warto�� dla krajów europejskich Gdy ludzie opuszczaj� �wiat pracy mówimy, �e przechodz� na emerytur�,. Ten czas spoczynku kojarzy si� cz�sto ze stagnacj�, brakiem aktywno�ci, redukcj� dzia�a� i odsuni�ciem si� emeryta od pracy do ko�ca �ycia. A jednak nie musi tak by�. Z oczywistych wzgl�dów niektóre funkcje mentalne ulegaj� wraz z biegiem lat spowolnieniu spowodowane jest to zmniejszeniem precyzji i tempa percepcji. Mimo to w�a�ciwe funkcje opracowywania informacji mo�na zachowa� w dobrym stanie równie� w zaawansowanym wieku. Ludzie starsi mog� wyrówna� straty wynikaj�ce ze zmniejszonego tempa i precyzji reakcji sw� wysok� motywacj�, do�wiadczeniem i m�dro�ci� zdobyt� podczas ca�ego �ycia. Du�a ch�� do nauki rekompensuje mniejsze tempo przyswajania informacji, a wszelkie deficyty kompetencji mo�na w pe�ni zniwelowa� dzi�ki zastosowaniu treningu ukierunkowanego. Odkrycia z dziedziny gerontologii i bada� nad mózgiem potwierdzi�y, �e procesy rozwoju osobistego i uczenia si� odbywaj� si� przez ca�e �ycie. Ogólny stan zdrowia ludzi starszych polepszy� si�. Poprawa ta wraz z ukierunkowanym treningiem i stymulacj� potencja�u uczenia si� umo�liwi�a seniorom realizacj� ich interesów oraz podejmowanie si� nowych zada� i wyzwa� a� do zaawansowanego wieku, bez zauwa�alnych negatywnych skutków dla zdrowia fizycznego czy psychicznego. Wed�ug najnowszych bada� ludzie aktywni, zdolni do osi�gania zamierzonych celów i czuj�cy, �e s� potrzebni innym, s� szcz��liwi i czuj� zadowolenie z �ycia. Osoby sprawne podejmuj�ce si� nowych zada� i wyzwa� po zako�czeniu kariery zawodowej nie odczuwaj� znacznego zmniejszenia swych zdolno�ci kognitywnych, nawet w zaawansowanym wieku. Nasuwa si� nast�puj�cy wniosek: Tak jak dbamy o nasz� kondycj� fizyczn�, tak samo musimy zatroszczy� si� o zaj�cie dla mózgu równie� w starszym wieku, je�li chcemy, aby funkcjonowa� sprawnie. Organ nieu�ywany zanika to fenomen dotycz�cy w równym stopniu mo�liwo�ci mentalnych i fizycznych. Z literatury wiemy, �e niektóre funkcje mentalne mog� rozwija� si� z wiekiem i dojrzewaniem intelektu. Mo�na tu powo�a� si� na m�dro��, do�wiadczenie i ulepszon� kontrol� nad w�asnym �yciem, lub te� na zdolno�� do dzia�ania z rozwag�, bardziej logiczne my�lenie i pe�niejsze rozumienie sytuacji. Emerytura otwiera przestrzenie wolno�ci. Seniorzy mog� unika� nadmiernego obci��enia obowi�zkami i samodzielnie kontrolowa� redukcj� aktywno�ci, która wraz z wiekiem staje si� konieczna. Je�li emerytura nie oznacza podj�cia nowych aktywno�ci lub powoduje zaburzenie równowagi pomi�dzy innymi obszarami �ycia, to mo�e okaza� si� problemem. Przyk�adowo po przej�ciu na emerytur� na znaczeniu mog� straci� orientacja w danej dziedzinie lub zaj�cia wyuczone i dominuj�ce w �yciu zawodowym; mog� one równie� przej�� na dalszy plan, mo�liwa jest te� zmiana alokacji parametrów zada�. Ludzie odnosz�cy sukcesy starzej�c si� to nie ci, którzy po prostu kontynuuj� lub zast�puj� swoje zadania tak d�ugo, jak tylko si� da; oni znajduj� równie� zast�pców swych przyjació� i innych bliskich osób, które umieraj�.

Zwi�zki z �yciem wspólnoty i spo�eczno�ci lokalnej pozwalaj� na spo�eczne zaanga�owanie w praktyczne zaj�cia promuj�ce zdrowie i dobre samopoczucie. Integracja spo�eczna mo�e mie� dla seniorów takie samo znaczenie, jak zach�ty finansowe. W przypadku dobrowolnego zaanga�owania si�, szczególnie aktywno�ci o zabarwieniu politycznym lub podczas reprezentacji interesów osób starszych, kluczow� rol� odgrywa uznanie spo�eczne. Wiele z takich aktywno�ci jest opartych o wiedz� zwi�zan� z wykonywanym wcze�niej zawodem oraz o umiej�tno�ci nabyte w trakcie �ycia. Kreuj� one pozytywne zwi�zki pomi�dzy wiekiem i uznaniem spo�ecznym. Ma to znaczenie dla procesu tworzenia to�samo�ci, który trwa równie� w zaawansowanym wieku. Zaj�cia wymagaj�ce przej�cia ró�nych ról spo�ecznych maj� pozytywny efekt na samopostrzeganie seniorów. Partycypacja spo�eczna przyjmuj�ca form� promocji mo�liwo�ci kompensacji i aktywny tryb �ycia wraz z takimi czynnikami jak polepszenie kondycji fizycznej i zdrowa dieta maj� generalnie dobry wp�yw na zdrowie i spowalniaj� procesy starzenia si� mózgu. Anga�uj�c si� w wolontariat w sferze publicznej, ludzie maj� szans� dzieli� swe zainteresowania i pasje z innymi. To z kolei daje im mo�liwo�� wzmocnienia ich zwi�zków ze spo�ecze�stwem, spotkania ludzi w ró�nym wieku i wzi�cia udzia�u w po�ytecznych zaj�ciach. M�odzi doro�li czerpi� sens ze zdobywania kolejnych celów edukacyjnych i zawodowych, natomiast aspekty partycypacji spo�ecznej nabieraj� znaczenia w pó�niejszych etapach �ycia. Aktywna partycypacja w �yciu publicznym wi��e si� z olbrzymimi zyskami dla spo�ecze�stwa. �wiadomo�� trendów spo�ecznych nasuwa wniosek, �e odsuni�cie seniorów od �ycia publicznego i odczuwana przez nich dyskryminacja oznacza�yby zmarnowanie ich umiej�tno�ci. Aktywna partycypacja seniorów w �yciu publicznym oznacza olbrzymi zysk dla nich samych. Ludzie dziwi� si� dowiaduj�c si�, �e ich zaanga�owanie w �ycie publiczne pozwoli im co� zyska� i �e jest to dzia�anie polepszaj�ce jako�� ycia oraz promocja zdrowia, poniewa� powszechna opinia koncentruje si� raczej na wysi�ku, stresie, a nawet rozczarowaniu zwi�zanym z dzia�aniem. Zaanga�owanie obywatelskie ludzi starszych polepsza ich �ycie i stan zdrowia. Satysfakcja z �ycia mo�e równie� wynika� z bycia cz��ci� procesu rozwoju, testowania w�asnych mo�liwo�ci dzi�ki innym, wyci�gania wniosków z ich ocen, osi�gania celów nie tylko osobistych, ale o znaczeniu spo�ecznym. (Zeman 2008, s. 12) Pozytywny zwi�zek pomi�dzy wolontariatem seniorów i ich stanem zdrowia jest coraz bardziej zauwa�alny i ceniony na p�aszczy�nie europejskiej. Opracowanie strategii promuj�cych zdrowy styl �ycia i zapobieganie przysz�ym problemom zdrowotnym stanie sie w kontek�cie starzej�cego si� spo�ecze�stwa priorytetem (Komisja Wspólnot Europejskich 2006, s. 21). Promocja zaanga�owania si� seniorów ma olbrzymie znaczenie dla ca�ego spo�ecze�stwa i jest istotn� cz��ci� programu prozdrowotnego dla pokolenia seniorów w Europie. Dlatego te� Unia Europejska powinna stworzy� inicjatywy na tym obszarze i udost�pni� stosowne �ród�a finansowania.

3. Program edukacyjny ramy ogólnoeuropejskie 3.1 Wnioski z analizy wymaga�, jakie musz� spe�nia� trening i wsparcie 3.1.1 Cel Cenne wskazówki otrzymane w wyniku przeprowadzonej oceny potrzeb pozwoli�y na stworzenie doskonale dostosowanego do potrzeb grupy docelowej programu edukacyjnego w postaci jednolitych ram ogólnoeuropejskich i curriculów narodowych. Instrumentem owej oceny by�a analiza oczekiwa� i wymaga� stawianych treningowi i wsparciu seniorów ch�tnych reprezentowa� swoje �rodowisko w przestrzeni publicznej w krajach obj�tych programem Bu�garii, Niemczech, Polsce, W�oszech i Wielkiej Brytanii. 3.1.2 Punkt wyj�cia� Potrzeby treningu i wsparcia dotycz� zidentyfikowanych ró�nic pomi�dzy aktualnie istniej�cymi umiej�tno�ciami i oferowanym wsparciem a umiej�tno�ciami i poziomem wsparcia zdefiniowanymi jako cel szkolenia. Oczekiwania wobec efektów kursu wyra�ane przez samych seniorów dotycz� zlikwidowania ró�nicy pomi�dzy aktualnie posiadanymi umiej�tno�ciami i oferowanym im wsparciem a umiej�tno�ciami i poziomem wsparcia, które chc� osi�gn�� dzi�ki odbyciu szkolenia. W �yciu zawodowym potrzeby kszta�cenia i treningu wyra�a�aby ró�nica mi�dzy profilem pracy czy wymaganiami stawianymi zatrudnionym a spe�nieniem ich dzi�ki posiadanym przez nich umiej�tno�ciom. W niektórych przypadkach umiej�tno�ci, których mog� potrzebowa� seniorzy wolontariusze, nie da si� �atwo ani dok�adnie zdefiniowa�. Zale�y to od ró�nych czynników: �rodowiska lokalnego, regionalnego i narodowego, ró�nych sposobów definiowania aktywnej postawy obywatelskiej i typów partycypacji (formalna, nieformalna, konwencjonalna, niekonwencjonalna). Ponadto mog� wyst�pi� ró�nice w postrzeganiu tego, jakie umiej�tno�ci i rodzaj wiedzy s� niezb�dne; zale�y to od punktu widzenia i rodzaju polityki, w któr� seniorzy mog� si� zaanga�owa�. Tradycyjnie by�a to polityka spo�eczna, ale w dzisiejszych czasach zaanga�owanie mo�e dotyczy� wszelkich debat politycznych. W naszym przypadku najwi�ksze znaczenie ma wymiar subiektywny: czyli rodzaj umiej�tno�ci, które s� istotne w oczach seniorów- wolontariuszy. 3.1.3 Przeprowadzenie analizy Mi�dzy listopadem 2006 a marcem 2007, a cz��ciowo równie� w pó�niejszym czasie, zgodnie z mo�liwo�ciami organizacyjnymi i finansowymi niniejszego projektu przeprowadzono przyk�adowe badania terenowe, wywiady pog��bione z ekspertami, sta�e towarzysz�ce oraz analiz� �róde� wtórnych.

Na badania terenowe w Bu�garii sk�ada�y si� analiza ró�nych tekstów oficjalnych, wiadomo�ci, prasy i informacji umieszczanych w internecie oraz w�asne obserwacje. Tak samo wygl�da�y one we W�oszech. Dodatkowo do�wiadczenia zebrane w za�o�onym lokalnym ciele doradczym w Weronie zosta�y uj�te w analizie potrzeb treningu. � W Niemczech wyniki uzyskano na podstawie dwóch ró�nych kwestionariuszy. Jeden z nich dotyczy� potrzeb ocenianych z punktu widzenia profesjonalistów, a odpowiedzi udzieli�o 10 pe�noetatowych ekspertów (naukowców, dyrektorów wydzia�ów komunalnych zajmuj�cych si� sprawami seniorów itp.). Natomiast kwestionariusz dotycz�cy zapotrzebowania na wsparcie (z punktu widzenia samych zainteresowanych) zawiera� odpowiedzi 20 reprezentantów seniorów na poziomie landu (regionalnym) oraz kilku cz�onków lokalnych komitetów seniorów. Odpowiedzi udzielone w ró�nych regionach Niemiec (wschód zachód, tereny wiejskie miasta) z grubsza pokrywaj� si�. Wyniki pozwalaj� stworzy� ca�o�ciowy obraz sytuacji, cho� nie mo�na ich uwa�a� za reprezentatywne w naukowym rozumieniu.� W Wielkiej Brytanii badanie polega�o na wywiadach z ekspertami na poziomie lokalnym i regionalnym, pracuj�cymi w Radzie Miejskiej Lancaster i Radzie Hrabstwa Lancashire, odpowiedzialnymi szczególnie za zapewnienie us�ug na rzecz osób starszych. Ponadto badanie obj��o równie� lokaln� organizacj� charytatywn�, przekonuj�c� mieszkaj�cych w mie�cie ludzi starszych do tworzenia grup samopomocy i ch�tn� do wsparcia SEVIR na wszelkie mo�liwe sposoby. Seniorzy, którzy wzi�li udzia� w wywiadzie, pochodz� z wielu ró�nych grup. Jedn� z nich jest Senior Learners Programme (SLP; Program Edukacji Seniorów) na uniwersytecie w Lancaster. Uczestnicz� oni w kursach uniwersyteckich jedynie dla przyjemno�ci lub zdaj� egzaminy, pisz� eseje i zdobywaj� kwalifikacje. Istotne jest, �e ucz� si� w swojej grupie, a wi�c mamy tu do czynienia z ustrukturyzowan� wspóln� nauk� ludzi starszych. 3.1.4 Identyfikacja oczekiwa� i �ycze� wobec treningu Do umiej�tno�ci niezb�dnych do efektywnego reprezentowania swojego �rodowiska seniorzy zaliczaj� know-how oraz umiej�tno�ci spo�eczne i metodologiczne. Do wiedzy specjalistycznej nale�y wed�ug nich ogólne know-how w zakresie systemu prawnego i administracji publicznej oraz procesów i procedur stosowanych podczas podejmowania decyzji politycznych, szczególnie te ich aspekty, które dotycz� seniorów. Umiej�tno�ci spo�eczne to np. komunikacja i umiej�tno�� pracy w zespole. Do kompetencji metodologicznych nale�� mechanizmy oceny problemów/zagadnie� i/lub wa�ne narz�dzia do ich rozwi�zywania, podstawowe umiej�tno�ci biurowe i obs�ugi komputera, elementy PR i zarz�dzania oraz wiedza na temat finansów i �ycia publicznego (negocjacje, lobbing, zarz�dzanie w sytuacji konfliktowej, przemówienia).

Ogólnie rzecz bior�c, do�wiadczenie �yciowe ludzi starszych obejmuje ca�� gam� umiej�tno�ci, które mog� by� u�yteczne podczas reprezentacji interesów swego �rodowiska. Z jednej strony mo�na w jej ramach zastosowa� niemal wszystkie umiej�tno�ci. Ocena posiadanych umiej�tno�ci zmienia si� w zale�no�ci od kraju: Ocenia si�, �e seniorzy w Bu�garii dysponuj� podstawowymi umiej�tno�ciami organizacyjnymi, które nabyli jako uczestnicy ró�nego typu obowi�zkowych dzia�a� spo�ecznych w miejscu pracy w czasach demokracji ludowej. Seniorzy s� przyzwyczajeni do udzia�u w wydarzeniach kulturalnych. W Niemczech ludzie starsi posiadaj� pewn� wiedz� na temat politycznych procesów decyzyjnych i gerontologii. Najbardziej brakuje umiej�tno�ci metodologicznych. Dost�pne s� natomiast pewne umiej�tno�ci spo�eczne. Nale�� do nich odwaga, grzeczno��, odporno�� na frustracj�, cierpliwo��, empatia, altruizm, gotowo�� do kompromisu, (czasem zbyt du�a) cierpliwo�� oraz umiej�tno�� zachowania w�asnej opinii. W Wielkiej Brytanii i Polsce posiadane umiej�tno�ci dotycz� przede wszystkim obszaru spo�ecznego (komunikacja), przywództwa/zarz�dzania i metodologii (finanse, planowanie, rozwi�zywanie problemów). Cech� ��cz�c� wszystkich seniorów ch�tnych do obywatelskiego zaanga�owania si� jest gotowo�� do podj�cia aktywno�ci i kszta�towania w�asnej sceny spo�ecznej i politycznej zgodnie z potrzebami swego otoczenia, czyli starszych pokole�. S� oni �wiadomi problemów, z jakimi zmagaj� si� ludzie starsi. Ogólnie rzecz bior�c dysponuj� oni olbrzymim skarbem do�wiadcze� zebranych podczas pracy zawodowej, dobrowolnego zaanga�owania si� i w �yciu rodzinnym. Jako przyk�ady mo�na wymieni� umiej�tno�� pracy w zespole, zdolno�ci przywódcze oraz ducha wspó�pracy. Ze wzgl�du na odr�bne do�wiadczenia osobiste i zawodowe, seniorzy dysponuj� ró�nymi umiej�tno�ciami. Wi�kszo�� z osób aktualnie aktywnie anga�uj�cych si� posiada do�wiadczenie organizacyjne i/lub wykszta�cenie wy�sze. 3.1.5. Konsekwencje dla programu edukacyjnego Analiza potrzeb i oczekiwa� wobec treningu pozwoli�a na sformu�owanie kliku wytycznych pomagaj�cych stworzy� nasz program edukacyjny: a. Kszta�cenie ustawiczne jest kluczem do efektywnej partycypacji politycznej. Potrzebna jest kampania maj�ca na celu zwi�kszenie publicznej �wiadomo�ci w zakresie znaczenia takich programów edukacyjnych. b. Trening powinien by� dostosowany �ci�le do potrzeb reprezentantów w�asnego �rodowiska, koncentruj�c si� na umiej�tno�ciach negocjacyjnych i zarz�dzaniu w sytuacjach konfliktowych oraz rozwi�zywaniu innych problemów. c. Lista mo�liwych tematów jest bardzo d�uga, co nale�y wzi�� pod uwag�, planuj�c tre�ci kursów treningowych. Trzeba si� zastanowi� nad wszelkimi zagadnieniami dotycz�cymi interesów seniorów. Trening musi dotyczy� umiej�tno�ci wa�nych dla specyficznego typu zaanga�owania, ale te� uwzgl�dnia� potrzeby edukacyjne

seniorów. Obejmuj� one kombinacj� politycznego know-how oraz umiej�tno�ci metodologicznych i spo�ecznych. Kursy powinny koncentrowa� si� na potrzebach konkretnej grupy studentów . d. Z analizy wynika, �e nale�y zaj�� si� nast�puj�cymi tematami: � Zagadnienia wolontariatu: know-how i przegl�d dotycz�cy wolontariatu, jego zagadnie� spo�ecznych, istniej�cych mo�liwo�ciach wsparcia, wolontariatu seniorów w innych krajach, � Zagadnienia z zakresu gerontologii: realistyczna ocena staro�ci, jako�ci i pojmowania �ycia w podesz�ym wieku, jako�� ycia seniorów w innych krajach � Zagadnienia polityczne: wiedza na temat politycznych procesów decyzyjnych, istotne zapisy prawne, trendy spo�eczne i ekonomiczne, polityka pa�stwowa w kontek�cie Unii Europejskiej i procesów globalizacji, wraz z takimi tendencjami demograficznymi jak starzenie si� spo�ecze�stw i migracja, pa�stwowe regulacje rynku, historyczne i przysz�e systemy ubezpiecze� � Umiej�tno�ci metodologiczne: zarz�dzanie w sytuacjach konfliktowych, prezentacje, public relations, team building, tworzenie sieci, praca w grupie/team building, umiej�tno�ci negocjacyjne, marketingowe, badawcze, technologie informacyjne, wiedza z zakresu finansów � Umiej�tno�ci spo�eczne: komunikacja, pewno�� siebie, samoocena, trening asertywno�ci, cierpliwo��, przywództwo i zrównowa�enie emocjonalne. e. Koncepcja dydaktyczna oparta o do�wiadczenie i kompetencje Ankietowani podkre�laj�, �e trening powinien odbywa� si� w oparciu o do�wiadczenie i kompetencje. Powinien ró�ni� si� od nauki w szkole, która cz�sto by�a skoncentrowana na osobie nauczyciela i alienowa�a uczniów. Przytoczone stwierdzenia pochodz� z przeprowadzonych wywiadów: �

� �

Nauczyciele powinni ceni� umiej�tno�ci seniorów. Powinni stworzy� atmosfer�, w której wcze�niejsze do�wiadczenia osobiste i zawodowe s� respektowane jako punkt wyj�cia dla procesu treningowego Kurs powinien by� laboratorium treningowym, tworzy� atmosfer�, w której wszyscy mogliby uczy� si� od siebie nawzajem. Powinien tworzy� �wiadomo�� w�asnych mocnych i s�abych stron dzi�ki atmosferze stymuluj�cej samoocen�. Musimy pami�ta�, �e osoby starsze nie s� tak ch�tne do chwalenia si� swymi osi�gni�ciami lub umiej�tno�ciami, jak ludzie m�odzi. Kurs powinien mie� wymiar praktyczny. W centrum treningu powinno znajdowa� si� znaczenie reprezentacji. Wa�ne jest, aby nauczyciele rozumieli specyficzn� sytuacj� zaanga�owanych seniorów. Jedn� z mo�liwo�ci jest zatrudnienie nauczycieli z tego samego pokolenia co uczestnicy, a przynajmniej nie m�odszych ni� najm�odszy z nich.

f. Partycypuj�cy i aktywizuj�cy proces edukacyjny Proces edukacyjny powinien mie� charakter partycypuj�cy i aktywizuj�cy. Program edukacyjny, który ro�ci sobie prawo do przemiany ludzi zainteresowanych w zaanga�owanych lub przetransformowania biernych przedmiotów polityki dotycz�cej

seniorów w aktywne podmioty dbaj�ce o swoje w�asne interesy, musi wykorzystywa� aktywny proces uczenia si�. g. Elastyczno�� na stosownym poziomie Seniorów nie wolno zdominowa�. Nale�y zagwarantowa� odpowiedni poziom treningu, pami�taj�c �e mo�e on si� ró�ni� w zale�no�ci od grupy. Programy musz� by� elastyczne i dawa� mo�liwo�� adaptacji do specyficznych warunków. Ma to wp�yw m. in. na metody treningu, wykorzystanie �róde� i materia�ów drukowanych. Z bada� wynika, �e ludzie wraz z wiekiem trac� ch�� do udzia�u w edukacji formalnej, dlatego musimy zaoferowa� ca�y wachlarz lokalizacji, �róde� i metod kursu, a niektórym uczestnikom edukacj� w mo�liwie najwi�kszym stopniu nieformaln�. � �

3.2 Kluczowe koncepcje metod dydaktycznych Jest rzecz� oczywist�, i� nie istnieje jeden uniwersalny program edukacyjny, który mo�na by zastosowa� we wszystkich krajach. Konieczne jest znalezienie stosownej równowagi mi�dzy wspóln� europejsk� esencj� a charakterystyk� narodow� oraz politycznymi i spo�ecznymi realiami ka�dego z krajów. W niniejszym projekcie mamy do czynienia z europejsk� spójn� ram� i curriculami dostosowanymi do indywidualnych cech narodowych. Nast�puj�ce koncepcje i zasady dydaktyczne wyznaczaj� standardy programu edukacyjnego SEVIR: Specyficzna przestrze� nauki i zarz�dzania procesem edukacyjnym Uczestnicy programu to osoby starsze, które szkol� si� w celu uzyskania kompetencji aktywnego obywatela. Maj� one reprezentowa� interesy swej grupy wiekowej w sposób aktywny i kreatywny i s� odpowiedzialne za swe strategie uczestnictwa. W zwi�zku z tym proces uczenia si� powinien post�powa� zgodnie z tymi celami. Ci, którzy chc� zyska� umiej�tno�ci wa�ne dla uczestnictwa, powinni dosta� szans� wypróbowania ich w procesie nauki. Kursy tworz� chronion� przestrze� potrzebn� do �wiczenia wa�nych umiej�tno�ci w przyjaznej i ubogacaj�cej atmosferze. Osoby mog�ce odwo�a� si� do pozytywnych do�wiadcze� podczas treningu, b�d� bardziej zmotywowane oraz b�d� mia�y wi�cej odwagi do rozwi�zywania konfliktów i znajdowania wyj�cia z trudnych sytuacji. Kursy treningowe maj� by� miejscem nauki na przyk�adzie prowadz�cej do powstania aktywnej postawy obywatelskiej. Pod poj�ciem uczenia si� na przyk�adach rozumiemy po��czenie tre�ci i celów kszta�cenia ze specyficzn� sytuacj� uczestników w tym przypadku ludzi starszych (Negt 1971). Podstawa to do�wiadczenie i kompetencje Program edukacyjny za punkt wyj�cia przyjmuje umiej�tno�ci aktualnie posiadane przez zaanga�owanych obywateli-seniorów. Koncepcje edukacyjne i procesy uczenia si� s� zestrojone z ich sytuacj� �yciow� jako przedstawicieli ich grupy wiekowej. Celem nie jest w przygotowanie obywateli do pe�nienia okre�lonych zada� publicznych, ale w pierwszym rz�dzie praca nad ich kompetencjami, zdolno�ciami i �yczeniami. (Klie 2000, s. 121) Kursy nie s� traktowane instrumentalnie, celem jest raczej zyskanie indywidualnej i kolektywnej samo�wiadomo�ci przez seniorów. Metody aktywizacji i kreatywno�� Program edukacyjny, który ro�ci sobie prawo do przemiany ludzi zainteresowanych w zaanga�owanych lub przetransformowania biernych przedmiotów polityki dotycz�cej seniorów w aktywne podmioty dbaj�ce o swoje w�asne interesy, musi wykorzystywa� aktywny proces uczenia si�. Uczestnicz�cy w kursach s� podmiotami procesu uczenia si�. Nauczyciele pe�ni� funkcj� trenerów, maj� za zadanie kszta�towa� wydajne procesy uczenia si�. Ich rola nie polega na prowadzeniu, a na wspieraniu. Inicjuj�, organizuj� i towarzysz� procesowi uczenia si�, poniewa� powinien on w mo�liwie du�ym stopniu biec swoim w�asnym torem. Koncepcj�, na której opiera si� program, jest poj�cie uczenia si� zorientowanego na do�wiadczenie i proces oraz uczenia si� przez uczestnictwo, co u�atwia rozwój zdolno�ci oceny, samodeterminacji

i partycypacji. W konsekwencji w procesie uczenia si� powinny zosta� zastosowane metody u�atwiaj�ce prowadzenie dialogu oraz takie metody aktywne i wspomagaj�ce refleksj�, które s� zgodne z biografiami i wiedz� starszych ludzi. Uczestnicy powinni mie� w trakcie kursu mo�liwo�� zastosowania �wie�o przyswojonych kompetencji. W sytuacji idealnej uczestnicy wspó�decyduj� o wyborze i znaczeniu poznawanych tre�ci. Powinni wiedzie� dok�adnie, czego mog� oczekiwa� od kursu i czego oczekuje si� od nich. Kursy powinny gwarantowa� ramy u�atwiaj�ce komunikacj� i nawi�zywanie kontaktów; powinny te� celowa� w ró�norodno�ci metodycznej, spójno�ci dydaktycznej oraz by� zorientowane na praktyk�. Program edukacyjny dla ludzi starszych Ludzie starsi potrafi� si� uczy�, ale w zasadzie nie ma mo�liwo�ci uczenia ich. Procesy uczenia si� ludzi starszych odbywaj� si� w oparciu o dziesi�ciolecia specyficznych do�wiadcze� edukacyjnych. Najprawdopodobniej ich dotychczasowa nauka formalna i zawodowa odbywa�a si� zgodnie z paradygmatem zaj�� skoncentrowanych na nauczycielu. W trakcie �ycia starsi ludzie zyskali liczne kompetencje. Ich oczekiwania, �e bogactwo zebranych przez nich do�wiadcze� zostanie wykorzystane, s� s�uszne. Przeprowadzone przez nas analizy oczekiwa� wobec szkole� pokazuj�, �e starsi ludzie cz�sto nie oczekuj� sytuacji typowo szkolnych, ale raczej procesu wspólnego uczenia si� w grupach. Nauczanie komplementarne Nale�y zastosowa� modu�y nauki oraz komunikacji on-line, cz��ciowo jako formy kontaktu z nauczycielem, cz��ciowo jako forum europejskiej wymiany i dialogu mi�dzyregionalnego i mi�dzynarodowego. Z do�wiadcze� zebranych podczas szkole� próbnych przeprowadzonych w ramach niniejszego programu wynika, �e seniorzy maj� istotne trudno�ci w zrozumieniu instrumentów uczenia si� on-line. Je�li te narz�dzia mia�yby zosta� skutecznie u�yte podczas projektu wspieraj�cego zaanga�owanie obywatelskie, seniorzy bior�cy w nim udzia� musz� wcze�niej zaznajomi� si� z korzystaniem z narz�dzi informatycznych. Unikanie ogranicze� dost�pu Program powinien by� dost�pny dla obydwu p�ci i wszystkich klas spo�ecznych oraz grup etnicznych. Nie b�dzie to �atwe, poniewa� grupa docelowa, czyli zaanga�owane spo�ecznie starsze osoby, nale�� g�ównie do wy�szych klas spo�ecznoekonomicznych. Bardzo istotne jest zwrócenie uwagi na dyskryminacj� seniorów oraz nierówno�ci spo�eczne mi�dzy starszymi pokoleniami. Podczas planowania kursu nale�y zlikwidowa� wszelkie przeszkody mog�ce utrudni� dost�p do niego poszczególnym grupom, np. kobietom lub cz�onkom ni�szych klas spo�ecznoekonomicznych. Ma to konsekwencje dla marketingu kursów, wyboru miejsca i czasu, w którym b�d� si� odbywa�y, anga�owania metod i nauczycieli. Dzi�ki temu uniknie si� zignorowania seniorów maj�cych utrudniony dost�p do kursów. Jednak bezpo�redni� grup� docelow� tego projektu s� osoby zajmuj�ce si� szkoleniem doros�ych, seniorzy zainteresowani podj�ciem aktywnej roli w �yciu publicznym jako wolontariusze oraz organizacje reprezentuj�ce seniorów. Oczywi�cie korzystna jest obecno�� na kursie seniorów z wszystkich klas spo�ecznych jako reprezentantów ich specyficznych grup. Planuj�c tre�ci i marketing kursów mo�emy zagwarantowa� mo�liwo�� zrozumienia i wzi�cia udzia�u w dyskusji ludziom bez tytu�ów naukowych.

Jednak musimy wzi�� pod uwag�, �e jedynie ma�a grupa obywateli, niewielu seniorów, jest gotowych na aktywno�� w tym sektorze. Jest to jednak wa�ny filar �ycia w demokracji. Ró�ne grupy docelowe ró�ne kursy G�ówn� grup� docelow� projektu s� seniorzy chc�cy aktywnie realizowa� sw� postaw� obywatelsk�, bior�c udzia� w szeroko poj�tym �yciu politycznym. Powoduje to, �e niezb�dnym minimum jest ich wra�liwo�� na procesy polityczne. Spodziewamy si�, �e uczestnikami kursu b�d� seniorzy nale��cy do dwóch grup: 1. Seniorzy obecnie nie zainteresowani polityk� i tego rodzaju zaanga�owaniem, ale potencjalnie ch�tni do dzia�a� na tym polu w przysz�o�ci. 2. Starsi ludzie posiadaj�cy do�wiadczenie w przyjmowaniu aktywnej postawy obywatelskiej lub zdecydowanie deklaruj�cy gotowo�� do zaanga�owania si�. Dla tych dwóch typów postaw przygotowujemy odr�bne kursy. Dla seniorów ju� anga�uj�cych si� lub chc�cych si� zaanga�owa� tworzymy seminaria maj�ce na celu umo�liwienie im zastosowania swych umiej�tno�ci w aktywnym dzia�aniu obywatelskim jako reprezentantom swych �rodowisk. W sytuacji, gdy seniorzy nie brali dotychczas pod uwag� mo�liwo�ci zaanga�owania si�, oferujemy kursy, których celem jest uwra�liwienie na potencja� i mo�liwo�ci, jakie niesie ze sob� aktywno�� obywatelska seniorów. Na te seminaria zapraszamy seniorów, organizacje seniorów i decydentów zajmuj�cych si� polityk� dotycz�c� seniorów. � �

229992-CP-1_2006-1-DE-Grundtvig-G1 Projekt SEVIR finansowany jest przez Komisj� Europejsk� w ramach programu Sokrates, Grundvig 1. Ca�a odpowiedzialno�� za niniejsz� publikacj� spoczywa na autorze. Komisja Europejska nie odpowiada za jakiekolwiek u�ycie informacji w niej zawartych.�

3.3 Spis kompetencji trenowane umiej�tno�ci 1. Wst�p Ogólnym celem projektu SEVIR jest stworzenie programu treningu kompetencji niezb�dnych do partycypacji seniorów w reprezentacji ich w�asnego �rodowiska. Istotn� cz��ci� tego programu edukacyjnego s� modu�y treningowe. Opisuj� one, w jaki sposób nale�y trenowa� i uczy� si� w praktyce istotnych umiej�tno�ci. Analiza potrzeb treningowych, b�d�ca cz��ci� projektu, wykaza�a, �e seniorzy potrzebuj� specyficznego know-how oraz kilku umiej�tno�ci spo�ecznych i metodologicznych, aby skutecznie reprezentowa� interes swojego �rodowiska w �yciu publicznym. Teksty modu�ów treningowych opisuj� konkretne warunki, w jakich mo�na uczy� si� o tych umiej�tno�ciach, zawieraj�ce m. in. okre�lenie celów, tre�ci i metodologii nauczania. 2. Przegl�d umiej�tno�ci trenowanych w ramach kursów Analiza potrzeb i oczekiwa� seniorów wobec treningu i wsparcia, przeprowadzona w krajach bior�cych udzia� w projekcie, czyli Bu�garii, Niemczech, W�oszech, Polsce, Szwajcarii i Wielkiej Brytanii, wykaza�a, �e przedmiotem szkolenia b�d� nast�puj�ce umiej�tno�ci: Z filozofii Interakcji Zorientowanej na Temat przejmujemy koncepcj� mówi�c�, �e skuteczne zaanga�owanie wymaga syntezy wielu ró�nych wymiarów dzia�ania, obejmuj�cych kompetencje osobiste, umiej�tno�ci spo�eczne i metodologiczne i ��cz�ce je z wiedz� na temat �wiata i �rodowiska spo�ecznego i politycznego.

Spektrum kompetencji potrzebnych seniorom do przyj�cia aktywnej postawy obywatelskiej w celu reprezentacji ich grupy w �yciu spo�ecznym Wymiar kompetencji

Opis

Przyk�ady

Umiej�tno�ci spo�eczne i osobiste

Umiej�tno�� podj�cia Komunikacja interakcji z innymi lud�mi, Przywództwo dzia�a� zorientowanych na Asertywno�� relacje i grup�, zdefiniowania celów i przekszta�cenia ich w zadania i ich poszczególne etapy

Umiej�tno�ci metodologiczne

Umiej�tno�� skutecznej realizacji celów i strategii w ramach kooperacji grupowej zaanga�owanych seniorów

Team building Rozwi�zywanie konfliktów Prezentacje Public relations Networking nawi�zywanie kontaktów i tworzenie sieci wspó�pracy Negocjacje Umiej�tno�ci badawcze Obs�uga komputera

Wiedza na temat �rodowiska spo�ecznego i politycznego

Umiej�tno�� rozpoznawania i oceny sytuacji spo�ecznych i politycznych oraz struktur i procesów istotnych dla interesów reprezentacji seniorów

Zwi�kszenie �wiadomo�ci Struktury i procesy decyzyjne / legislacja na poziomie lokalnym istotna z punktu widzenia seniorów G�ówne tematy polityki dotycz�cej seniorów

3. Szczegó�y modu�ów treningowych 3.1 Umiej�tno�ci spo�eczne i osobiste

Temat modu�u treningowego

Umiej�tno�ci komunikacyjne

Grupa(y) docelowa(e)

Seniorzy pe�ni�cy, lub chc�cy pe�ni�, aktywn� rol� w reprezentacji ich �rodowiska w �yciu publicznym

Cel(e)

Uczestnicy potrafi�: Zrozumie�, jak i dlaczego komunikujemy si� w specyficzny sposób Zidentyfikowa� stosown� metod� komunikacji w konkretnym kontek�cie reprezentacji interesów Opracowa� kilka praktycznych umiej�tno�ci skutecznej komunikacji w sytuacjach symetrycznych (grupa aktywnych seniorów) i asymetrycznych sytuacjach komunikacyjnych (negocjacje z decydentami na poziomie lokalnym) Zademonstrowa� wiedz� i rozumienie g�ównych teorii zwi�zanych z komunikacj� werbaln�, niewerbaln� i pisemn�

Tre�ci

Czym jest komunikacja? Komunikacja werbalna i niewerbalna Znaczenie j�zyka cia�a Znaczenie rozumienia poziomów tre�ci i relacji Aktywne s�uchanie Problemy i bariery komunikacji, strategie pokonywania ich Formy komunikacji pisemnej struktury, style, konteksty Skuteczne wykorzystanie symboliki obrazu Technika pi�ciu zda� w argumentacji Skuteczne negocjacje, szko�a harvardzka

Metodologia

Symulacje z przejmowaniem roli, triady, mini wyk�ady, studia przypadku

Potrzebny czas

6 godzin

Potrzebny materia�

Próbki komunikacji pisemnej, wideoklipy z wywiadem, konwersacje przyk�ady dobrych i z�ych praktyk

Lokalizacja

Obszerne pomieszczenie konferencyjne z daj�cymi si� przestawi� meblami i wieloma du�ymi sto�ami umo�liwiaj�cymi uczestnikom prac� w grupach

Pomocne wskazówki praktyczne

Starsi uczestnicy z pewno�ci� rozwin�li swoje w�asne style komunikacji i b�dzie im z tym dobrze. Je�li jednak zamierzaj� zaj�� si� reprezentowaniem swojego �rodowiska, b�d� prawdopodobnie musieli zaadaptowa� swój styl do wymogów j�zyka pisanego lub mówionego.

Temat modu�u treningowego

Kompetencje przywódcze

Grupa(y) docelowa(e)

Seniorzy, którzy s� lub chc� by� aktywni, reprezentuj�c interesy swej grupy

Przes�anki racjonalne uzasadnienie

Wiedzie� znaczy móc" (Francis Bacon). W naszym wspó�czesnym spo�ecze�stwie ka�dy chce potrafi� mówi� o wszystkim! Dlatego nale�y zachowa� ostro�no��: Uwaga! Kompetencje i wiedza czyni� nas potrzebnymi i interesuj�cymi, ale musimy by� zdolni do interakcji z tak� rzeczywisto�ci�, która jest nieustann� zmian�, porównaniem z rzeczywisto�ciami zewn�trznymi, a umiej�tno�ci spo�eczne pozwol� nam na interakcje fachowe i �wiadome oraz zyskanie adekwatnego przywództwa w poszczególnych sytuacjach. Kto zbudowa� siedem wie� Babel? Ksi��ki s� pe�ne imion królów. Czy to królowie ci�gn�li surowe bloki skalne? Gdzie znikn�li budowniczowie wieczorem owego dnia, gdy uko�czono Wielki Mur? (Bertold Brecht) Skuteczne zaanga�owanie zespo�u lub grupy seniorów wymaga przywódcy. Kto� musi by� odpowiedzialny za przemawianie w imieniu ca�ej grupy. Sztuk� przywódcy jest prowadzenie bez dyktatury. Niebezpiecze�stwem jest przywództwo nad seniorami przeradzaj�ce si� w dyktatur�, a tak w�a�nie cz�sto si� dzieje. Niektóre z aspektów

pokrywaj� si� z modu�em team building . Cele edukacyjne

Zaanga�owanie seniorów dzi�ki stymulacji ich by� mo�e u�pionych potencja�ów przywódczych Zaanga�owa� w równym stopniu kobiety i m��czyzn

Cel(e) kszta�cenia

Uczestnicy nale��cy do grupy docelowej powinni nauczy� si�, co jest istotne dla dobrego przywódcy grupy seniorów przyjmuj�cych aktywn� postaw� obywatelsk�.

Tre�ci

1. Definicja dobrego lidera grupy aktywnych seniorów: Kto jest idealnym liderem? Stworzenie profilu osobowo�ciowego lidera. Co oznacza przywództwo? Czy s�u�y obudzeniu zainteresowania czy awersji? Czy skuteczne przywództwo wi��e si� z osob� czy wynika z serii dzia�a� i sposobu zachowania si�? 2. Umiej�tno�ci przywódcze strategie pozytywnego przywództwa w ramach dobrowolnego zaanga�owania si� Stajesz si� liderem: strategie osi�gania pozycji lidera wewn�trzne ulepszanie jej 3. Strategie podzia�u przywództwa pomi�dzy aktywnymi seniorami Nauczyciel... nie zaprasza ci� do domu m�dro�ci, ale raczej prowadzi na granic� twego rozumu (Gibran, Prorok). Tak jak mistrz u Gibrana, prawdziwy lider wie, jak przewodzi�, s�ucha� , obserwowa� grup�. Lider musi dysponowa� istotnymi kompetencjami, jednocze�nie b�d�c cz��ci� grupy. Tak naprawd� grupa jest silna i dzia�a skutecznie jedynie wtedy, gdy ka�dy jej cz�onek czuje si� wolny, nie przymuszany. Do�wiadczenie pracy grupowej stymuluje motywacj� i dzi�ki interakcjom i porównywaniu si� z innymi pozwala na ocen� kompetencji ka�dej osoby. Je�li lider ogranicza sie do scentralizowania i koncentracji ca�ej w�adzy, jego zespo�owi brakuje autonomii, przez co nie czuje si� on odpowiedzialny za wspólne dobro. Natomiast je�li grupa bierze udzia� w przywództwie lidera, atmosfera staje si� aktywna i mo�liwa jest wspó�praca. Przywództwo

nale�y rozumie� jako s�u�enie wspólnocie. W Talmudzie czytamy: Kto jest naprawd� m�dry? Ten, kto uczy si� od wszystkich wokó�. 4. Zadania lidera: na p�aszczy�nie wewn�trznej (zespó�, cia�o doradcze seniorów) ��czenie podejmowanych dzia�a�. Na p�aszczy�nie zewn�trznej lider stara si� wzmocni� w�asn� strategi� i ochron� interesów, nawet w obliczu oporu i przeszkód. Lider wskazuje kierunek dzia�ania i daje orientacj�, a tak�e mobilizuje zaanga�owanie. Metodologia

Potrzebny czas

Badania on-line. Praca grupowa symuluj�ca dan� sytuacj� (gra z podzia�em na role). Ekspert zewn�trzny je�li to tylko mo�liwe, powinien równie� by� seniorem, aby lepiej rozumie� problemy tego �rodowiska. Na przyk�ad w takich obszarach jak: samo�wiadomo�� jako element sukcesu kontrola w�asnych emocji motywacja i osi�ganie celów; zna on problemy swego otoczenia i spróbuje u�wiadomi� uczestnikom znaczenie dzia�ania zgodnego z posiadanymi umiej�tno�ciami, co przek�ada si� na wi�ksz� partycypacj� spo�eczn� 10 godzin

Potrzebny materia�

Materia�y drukowane (tre�� prezentacji PowerPoint), flipcharty i tablice korkowe dla wizualizacji, ��cze internetowe

Lokalizacja

Dwa obszerne pomieszczenia potrzebne do: o prezentacji o pracy w dwóch grupach o spotkania grup na dyskusj� i prac� praktyczn� (patrz rola lidera) o ko�cow� ewaluacj� przez eksperta

Wskazówka praktyczna

Docelowa grupa seniorów musi dysponowa� �rednim poziomem kultury lub wykszta�cenia zawodowego, do�wiadczeniem w pracy na stanowisku podw�adnego w celu zwi�kszenia potencja�u przywódczego, którego praca ta nie stymulowa�a, ch�ci� do ulepszenia swych umiej�tno�ci komunikacyjnych dzi�ki kursowi

przywództwa oraz do reprezentowania w�asnego �rodowiska w spo�ecze�stwie wykluczaj�cym osoby starsze.

Temat modu�u treningowego

Umiej�tno�ci zwi�zane z asertywno�ci�

Grupa docelowa

Seniorzy chc�cy dzia�a� jako reprezentanci swego �rodowiska Uczestnicy potrafi�:

Cel

analizowa� umiej�tno�ci, którymi ju� dysponuj� i skutecznie ich u�ywa�, identyfikowa� sytuacje konfliktowe, wzmocni� zaufanie wobec w�asnych umiej�tno�ci zwi�zanych z asertywno�ci� i u�y� ich w trudnych sytuacjach podczas anga�owania si� na rzecz w�asnego �rodowiska Tre�ci

Postawy autorefleksyjne i reakcje w sytuacjach konfliktowych. Jaki wp�yw na zachowanie maj� my�li i uczucia? Ró�nica mi�dzy asertywno�ci� i agresj� Definicje asertywno�ci i praw Analiza typów asertywno�ci

konfliktu

ró�nych

technik

Rozwi�zywanie konfliktów poprzez wprowadzenie sytuacji typu win-win, które zaspokajaj� potrzeby

ka�dego Stosowanie technik asertywno�ci w celu rozwi�zania sytuacji konfliktowych pojawiaj�cych si� podczas reprezentacji w�asnego �rodowiska Metodologia

Seminaria w ma�ych grupach, gry z podzia�em na role, triady, w których dwóch uczestników odgrywa role, a trzeci obserwuje ich dzia�ania i nast�pnie komentuje je.

Potrzebny czas

4 godziny

Potrzebny materia�

flipchart, tablica sucho�cieralna

Lokalizacja

Dowolne pomieszczenie seminaryjne zapewniaj�ce miejsce na gry z podzia�em na role

Pomocne wskazówki praktyczne

Sytuacja ta wymaga od uczestników analizowania swych my�li i emocji, co mo�e sprawia� nauczycielowi trudno�ci w kontrolowaniu sytuacji

3.2 Umiej�tno�ci metodologiczne: Temat modu�u treningowego

Team building

Grupa(y) docelowa(e)

Seniorzy, którzy s� lub chc� by� aktywni, reprezentuj�c interesy swej grupy

Cel(e) kszta�cenia

Uczestnicy nale��cy do grupy docelowej powinni nauczy� si�, co jest istotne dla dobrej pracy grupowej oraz jakie korzy�ci dla seniorów reprezentuj�cych swe �rodowisko z niej wynikaj�.

Tre�ci

1. Czynniki wywieraj�ce wp�yw na sytuacj� w zespole seniorów reprezentuj�cych swe �rodowisko w �yciu publicznym Pojedyncze osoby/cz�onkowie zespo�u: w dobrym zespole ka�dy zaanga�owany senior mo�e zwraca� uwag� na swoje interesy i pomys�y. Zespó�: dobry zespó� charakteryzuje si� wzajemn� akceptacj�, otwarto�ci� i silnym poczuciem solidarno�ci. Zadanie: dobry zespó� ma wizj� i zadanie. Jasno sformu�owane i obliguj�ce cele, precyzyjnie podzielone kompetencje i dobrze ustrukturyzowane planowanie oraz ewaluacja s� istotnymi elementami umo�liwiaj�cymi realizacje zadania w najlepszy mo�liwy sposób. Uj�cie globalne: dobry zespó� seniorów reprezentuj�cych swe �rodowisko w �yciu publicznym jest postrzegany przez otoczenie polityczne i spo�eczne jako wa�ny i kompetentny. 2. Elementy dynamiki grupy: ka�dy dobrze funkcjonuj�cy zespó� ma co najmniej jednego przedstawiciela obejmuj�cego nast�puj�ce role: Lider: przedstawiciel, szef Ekspert: osoba kreatywna przedstawiaj�ca pomys�y, dbaj�ca o kontakty z ekspertami ró�nych z ró�nych dziedzin, oceniaj�cy Wspó�pracownik: lojalny pomocnik, sumienny pracownik, cichy, pracowity cz�onek zespo�u

Outsider: klaun, czarna owca Wskazówki: Formalne przywództwo niekoniecznie pokrywa si� z byciem prawdziwym liderem. Trudna (ale jednocze�nie interesuj�ca) jest sytuacja, w której wielu cz�onków zespo�u chce przej�� wiod�c� rol�. W rezultacie dochodzi do wspó�zawodnictwa. W trudnej sytuacji jest outsider stoj�cy na skraju grupy i chc�cy porzuci� zespó� tak szybko, jak to tylko mo�liwe. Nale�y koniecznie podkre�li�, �e outsiderzy s� istotn� cz��ci� zespo�u i s� akceptowani tak samo, jak jego cz�onkowie. Metodologia

wyk�ad, praca w ma�ych grupach/praca indywidualna, prezentacja i dyskusja plenarna

Potrzebny czas

Oko�o 3 godzin

Potrzebny materia�

Materia�y drukowane(tre�� prezentacji PowerPoint), materia�y �wiczeniowe dla ma�ych grup lub, alternatywnie, praca indywidualna. Materia�y w PowerPoincie: zespó� seniorów reprezentuj�cych interesy swojego �rodowiska Flipchart i tablica korkowa do wizualizacji Lista kontrolna

Lokalizacja

Pomieszczenie seminaryjne na tyle obszerne, aby przeprowadzi� kurs bez zak�óce�.

Pomocne wskazówki praktyczne

Ten modu� treningu mo�na �atwo po��czy� z innymi cz��ciami, takimi jak Struktury i procesy" Komunikacja , Umiej�tno�ci negocjacyjne , Przywództwo i Public relations . Je�li uczestnicy maj� niewielkie do�wiadczenie w pracy grupowej, nale�y skupi� si� na ich oczekiwaniach, ch�ciach i obawach istotnych dla pracy grupowej. Bardzo wa�ne s� nieustanne odwo�ania do do�wiadcze� zaanga�owanych seniorów, po pierwsze do ich know-how dotycz�cego team building u, które zdobyli przez ca�e �ycie, po drugie do ich aktualnych do�wiadcze� wynikaj�cych z

aktywno�ci obywatelskiej, o ile taka wyst�puje. Ten modu� treningowy zosta� zaprojektowany jako nauka praktyczna. Seniorzy trenuj� elementy dobrej pracy zespo�owej, aby zastosowa� je pó�niej w praktyce. Dzi�ki temu kurs jest miejscem nauki na przyk�adzie prowadz�cej do powstania aktywnej postawy obywatelskiej. Pod poj�ciem uczenia si� na przyk�adach rozumiemy kombinacj� tre�ci i celów kszta�cenia ze specyficzn� sytuacj� uczestników w tym przypadku ludzi starszych.

Temat modu�u treningowego

Rozwi�zywanie konfliktów

Grupa(y) docelowa(e)

Seniorzy, którzy s� lub chc� by� aktywni, reprezentuj�c interesy swej grupy

Cel nauczania

Uczestnicy (nale��cy do grupy docelowej) maj� nauczy� si� radzenia sobie z konfliktami oraz konstruktywnego i otwartego rozwi�zywania problemów podczas anga�owania si� na rzecz reprezentacji interesów swego �rodowiska.

Przes�anki racjonalne uzasadnienie

Z analizy zapotrzebowania i oczekiwa� wobec treningu wynika, �e kompetencje komunikacyjne i retoryczne nale�� do najbardziej po��danych przez seniorów b�d�cych, b�d� chc�cych by�, aktywnymi reprezentantami interesów swego �rodowiska. Po�ród szerokiej gamy zachowa� w ró�nych sytuacjach komunikacyjnych radzenie sobie z konfliktami nale�y do najistotniejszych, jako �e seniorzy dzia�aj� na bardzo konfliktowym obszarze. Do�wiadczenie aktywnych obywatelsko seniorów i wspomniana powy�ej analiza pokazuje, �e: musz� oni zmierzy� si� z potencjalnymi trudno�ciami w kontaktach z przedstawicielami innych interesów na szczeblu polityki lokalnej i dotycz�cej seniorów, takimi jak urz�dnicy miejscy, partie polityczne i decydenci. Ponadto musz� radzi� sobie z wewn�trznymi konfliktami w podmiotach

grupuj�cych seniorów. Starsi ludzie reaguj� w takich sytuacjach bardzo nieprofesjonalnie i czuj� si� bezradni. Powinni nauczy� si� radzenia sobie z konfliktami i konstruktywnego i otwartego rozwi�zywania problemów podczas anga�owania si� na rzecz reprezentacji interesów swego �rodowiska. W ró�nych krajach europejskich seniorzy nie znaj� sposobów konstruktywnego rozwi�zywania problemów. W procesach socjalizacji przyzwyczaili si� unika� ich. Dotyczy to w szczególny sposób krajów postkomunistycznych w Europie �rodkowej i Wschodniej, gdzie konflikty uznawano za niepasuj�ce do systemu politycznego. W zwi�zku z tym nale�y pokaza�, �e demokracja, jak równie� uczestnictwo seniorów nie dzia�aj� bez umiej�tno�ci rozwi�zywania konfliktów. Wspomniany poni�ej zestaw narz�dzi s�u��cych do rozwi�zywania konfliktów pozwala przyswoi� sobie konstruktywne strategie rozwi�zywania konfliktów pojawiaj�cych si� na drodze reprezentacji interesów seniorów, nawet je�li same metody s� typowe dla innych obszarów dzia�ania. Tre�ci

Przegl�d g�ównych tre�ci: Zasady komunikacji Model góry lodowej: model góry lodowej ilustruje fakt, �e jedynie niewielka cz�� konfliktu, porównywalna do czubka góry, rozgrywa si� na p�aszczy�nie �wiadomo�ci, a jego przyczyny s� ukryte jako poziomy pragnie�, obaw, przyzwyczaje� i relacji Model s�u��cy do opisu dynamiki nieporozumie� podczas dialogu Ró�nica pomi�dzy zdolno�ci� do radzenia sobie z konfliktem, unikaniem konfliktu i wp�ywem osobistego nastawienia wobec konfliktu i jego konsekwencji dla rozwi�zania. Ró�ne formy konfliktów interpersonalnych I: pomi�dzy dwoma osobami, pomi�dzy trzema 12

osobami i w grupie Ró�ne formy konfliktów interpersonalnych II: konflikt w zwi�zkach, konflikty interesów i konflikty warto�ci Ró�ne style rozwi�zywania konfliktów, od ust�powania do upierania si�, od unikania do wspólnego rozwi�zywania problemów Dynamika eskalacji konfliktu, od polemik do absolutnej konfrontacji Komunikacja: techniki konstruktywnego rozwi�zywania problemów Rozwi�zywanie konfliktów w relacjach Rozwi�zywanie konfliktów interesów Jak wypracowa� kompromis Aspekty interkulturowe konstruktywnego rozwi�zywania problemów Transfer przyswojonych tre�ci do sytuacji, w jakiej seniorzy reprezentuj� interesy swojego �rodowiska Metodologia

Wyk�ad, trening nastawienia wobec konfliktów, gry z podzia�em na role dotycz�ce rozwi�zywania konfliktów w oparciu o sytuacje konfliktowe charakterystyczne dla aktywno�ci uczestników na polu reprezentacji interesów swojego �rodowiska (opcjonalnie nagranie wideo) Proces odgrywania sytuacji z podzia�em na role: przygotowanie: wybór tematu i ról, ustalenie czasu przygotowania gry przez graczy i obserwuj�cych, okre�lenie ról obserwatorów: kto i co b�dzie obserwowa�? Nast�pnie realizacja gry, nagranie (opcjonalne) i analiza

Potrzebny czas

Oko�o 6 godzin

Potrzebny materia�

Rozdanie materia�ów (tre�ci z prezentacji PowerPoint), materia�y �wiczeniowe i gry z podzia�am na role (opcjonalne nagranie wideo), flipcharty i tablica korkowa do wizualizacji procesu

Lokalizacja

Pomieszczenie na tyle obszerne, aby odgrywa� sytuacje z podzia�em na role, najlepiej dwa pomieszczenia, jedno dla ca�ej grupy i drugie,

mniejsze, do równoczesnego odgrywania sytuacji, o ile to konieczne. Wynika z tego konieczno�� obecno�ci przynajmniej dwóch moderatorów. Pomocne wskazówki praktyczne

Ten modu� treningu b�dzie udany, je�li uczestnicy s� ch�tni do zaanga�owania si� w tak delikatny temat, jakim s� konflikty. Dobrym punktem wyj�cia jest sytuacja, gdy uczestnicy znaj� si� mi�dzy sob� i s� otwarci wobec tematu. Prac� nad tematem zaleca si� rozpocz�� w pó�niejszych cz��ciach kursu. Bardzo wa�ne s� nieustanne odwo�ania do do�wiadcze� zaanga�owanych seniorów, po pierwsze do ich know-how dotycz�cego rozwi�zywania konfliktów które zdobyli przez ca�e �ycie, po drugie do ich aktualnych do�wiadcze� wynikaj�cych z aktywno�ci obywatelskiej, o ile taka wyst�puje. Gry z podzia�em na role daj� szans� na zintegrowanie w ramach kursu �ycia uczestników i ich do�wiadcze� jako wolontariuszy. Odgrywane scenki powinny na�ladowa� sytuacje, w jakich znale�li si� seniorzy w ramach swego wolontariatu, co pozwoli wnie�� ich praktyczne do�wiadczenie w proces edukacyjny. Ten modu� treningowy zosta� zaprojektowany jako nauka praktyczna. Seniorzy trenuj� elementy procesu rozwi�zywania konfliktów, aby zastosowa� je pó�niej w praktyce. Dzi�ki temu kurs jest miejscem nauki na przyk�adzie prowadz�cej do powstania aktywnej postawy obywatelskiej. Pod poj�ciem uczenia si� na przyk�adach rozumiemy kombinacj� tre�ci i celów kszta�cenia ze specyficzn� sytuacj� uczestników w tym przypadku ludzi starszych.

Temat modu�u treningowego

Umiej�tno�ci zwi�zane z prezentacjami

Grupa(y) docelowa(e)

Seniorzy pe�ni�cy, lub chc�cy pe�ni�, aktywn� rol� w

reprezentacji ich �rodowiska Cel(e)

Uczestnicy potrafi�: zg��bia� i stosowa� ró�norodne techniki i umiej�tno�ci potrzebne w sytuacjach wymagaj�cych przygotowania i przedstawienia prezentacji tworzy�, planowa� i przedstawia� prezentacje zidentyfikowa� docelow� publiczno�� i dostosowa� prezentacj� do jej specyfiki

Tre�ci

Identyfikacja wymaga� stawianych przez publiczno�� Pozytywne i negatywne czynniki maj�ce wp�yw na jako�� prezentacji Metody tworzenia i planowania prezentacji Pomoce i zasoby Wysy�anie i przyjmowanie informacji zwrotnych Umiej�tno�ci zwi�zane z pewno�ci� siebie

Metodologia

Dyskusja o ró�nych typach scenariuszy i kontekstów prezentacji Demonstracja dobrych i z�ych prezentacji Uczestnicy przedstawiaj� jednominutow� prezentacj� na wybrane tematy zwi�zane z ich praktyk� w reprezentowaniu swojego �rodowiska w �yciu publicznym i otrzymuj� informacje zwrotne od tutora i grupy Uczestnicy dziel� si� na grupy trzyosobowe i przygotowuj� oraz przedstawiaj� prezentacj� przy wsparciu tutora (patrz Pomocne wskazówki praktyczne) Informacje zwrotne od wszystkich

Potrzebny czas

6 godzin

Potrzebny materia�

PC, rzutnik multimedialny, flipcharty, markery/pisaki, karty z materia�em stymuluj�cym / podpowiedziami, nagranie DVD dobrych i z�ych prezentacji

Lokalizacja

Du�e pomieszczenie zapewniaj�ce przestrze� dla ma�ych grup

Pomocne wskazówki praktyczne

U�ycie technologii takich jak PowerPoint jest dzi� powszechnie akceptowanym sposobem prezentacji. 15

Jednak nie wszyscy uczestnicy-seniorzy opanowali tak zaawansowane umiej�tno�ci informatyczne. Dlatego wa�ne jest w��czenie i �wiczenie innych metod przeprowadzania prezentacji, takich jak slajdy czy plakaty, w zale�no�ci od poziomu umiej�tno�ci grupy.

Temat modu�u treningowego

Public relations

Grupa(y) docelowa(e)

Seniorzy, którzy s� lub chc� by� aktywni, reprezentuj�c interesy swej grupy Osoby zajmuj�ce si� edukacj� doros�ych organizuj�ce seminaria dla aktywnych seniorów

Cel(e) kszta�cenia

Uczestnicy ucz� si� podstawowych elementów efektywnego public relations Zyskuj� konkretn� motywacj� i opracowuj� rozwi�zania dotycz�ce komunikowania swoich potrzeb grupie docelowej

Tre�ci

Public relations definicje Public relations: jak wzmocni� i polepszy� relacje ze wszystkimi znacz�cymi osobami i instytucjami Marketing: wszystkie dzia�ania ulepszaj�ce obrót produktem lub us�ug�, od stworzenia produktu po strategi� marketingow� Cele public relations 1. Publiczna informacja na temat w�asnych celów, zada� i us�ug. 2. Wzrost zainteresowania w�asnym zaanga�owaniem 3. Apel o zaufanie i wsparcie 4. Promocja okre�lonych celów (np. dialogu mi�dzypokoleniowego) 5. Wp�yw na polityczny proces decyzyjny 6. Ukazanie niesprawiedliwo�ci spo�ecznych i ich likwidacja Pi�� strategicznych kroków public relations 1. Analiza wizerunku i corporate identity Co

s�dzi o mnie moja grupa docelowa? Kim jestem i jakie wra�enie chc� zrobi�? Definicja celów: Co chc� osi�gn��? Informacja kluczowa: tak dok�adna jak to tylko mo�liwe, najlepiej kryteria sprawdzalne: np. znale�� dwóch nowych wspó�pracowników do grupy zajmuj�cej si� reprezentacj� interesów Analiza grupy docelowej: Z kim musz� si� skontaktowa�, aby osi�gn�� zamierzony cel? Mo�liwie precyzyjne zidefiniowanie grupy docelowej Koncepcja: W jaki sposób mog� dotrze� do tej grupy? Koordynacja dzia�a� i �rodków maj�ca na celu dotarcie do grupy docelowej Kontrola sukcesu: Czy osi�gn��em to, co zamierza�em?

Zró�nicowanie sceny mediów 1. Zró�nicowanie ze wzgl�du na sposób publikacji (media drukowane, newsletter itp.) 2. Zró�nicowanie ze wzgl�du na zasi�g publikacji 3. Zró�nicowanie ze wzgl�du na grupy docelowe Kryteria decyduj�ce o uznaniu informacji za interesuj�c� (aktualno��, tragedia, konflikt, humor, blisko��, seks sprzedaje si� , zwierz�ta powoduj� wzrost zainteresowania ) Podstawowe zasady docierania do odbiorców, formu�a AIDA (od ang. attention, interest, desire, action patrz ni�ej) Uwaga: przyci�ganie uwagi dzi�ki stymulacji wizualnej: przykuwaj�ce uwag� obrazy, interesuj�ce stwierdzenia, precyzyjne nag�ówki Zainteresowanie: zwi�kszenie zainteresowania, decyzja o (nie)uwadze Po��danie: Pobudzenie emocji, pobudzenie ch�ci 17

przez obrazy i teksty, pozytywna motywacja Dzia�anie: Chc� wzi�� w tym udzia�! Co mog� zrobi�? Komunikat prasowy i o�wiadczenie: kiedy s� u�yteczne? Strona graficzna i formalne standardy komunikatu prasowego i o�wiadczenia, jak post�powa� z dziennikarzami Konferencja prasowa, kiedy jest u�yteczna i skuteczna, przygotowanie, struktura Metodologia

Struktura praktyczna Do�wiadczenie seniorów w okre�lonych dziedzinach Wyk�ad eksperta Transfer do praktyki seniorów, uczestnicy pracuj� nad przyk�adami z ich w�asnego �ycia

Potrzebny czas

Co najmniej 6 godzin, je�li uczestnicy b�d� wykonywa� praktyczne �wiczenia

Potrzebny materia�

Materia�y drukowane (tre�� prezentacji PowerPoint), flipcharty i tablice korkowe do wizualizacji

Lokalizacja

Pomieszczenie seminaryjne na tyle obszerne, aby przeprowadzi� kurs bez zak�óce�.

Pomocne wskazówki praktyczne

O sukcesie projektu decyduje �cis�e po��czenie zagadnie� public relations ze specyficznym do�wiadczeniem seniorów. Maj� oni zyska� umiej�tno�� zastosowania nabytej podstawy teoretycznej na temat public relations w ich w�asnych projektach. Mog� np. stworzy� ulotk� z zaproszeniem na konkretne wydarzenie lub napisa� komunikat prasowy albo plan kampanii. Nad tymi zagadnieniami mo�na równie� pracowa� równolegle w ma�ych grupach.

Temat modu�u treningowego

Networking (nawi�zywanie kontaktów i tworzenie sieci) negocjacje lobbing

Grupa docelowa

Seniorzy, którzy s� lub chc� by� aktywni, reprezentuj�c interesy swej grupy

Cel nauczania

Uczestnicy potrafi� przeprowadzi� skuteczne 18

nawi�zywanie kontaktów i tworzenie sieci negocjacje lobbing. Tre�ci

Pytania do kierowania dyskusj�: 1. Dlaczego nawi�zywanie kontaktów i tworzenie sieci jest dla nas wa�ne? 2. W jaki sposób tworzymy sieci kontaktów i jakie umiej�tno�ci s� istotne? 3. Lobbing: Jak pozyska� decydentów zajmuj�cych stanowiska w polityce i administracji dla swych postulatów? 4. Jak negocjowa� i jakie umiej�tno�ci s� istotne? (np. jak zyska� wsparcie finansowe?) Trzy proste kroki do efektywnego lobbingu: Zgromad� kilka podstawowych faktów dotycz�cych twojego postulatu! Uwierz w swoj� spraw�! Zastosuj przekonuj�ce narz�dzia komunikacji: b�d� przygotowany, wyra�aj si� jasno i krótko! B�d� dok�adny! B�d� przekonuj�cy! B�d� wytrwa�y!

Metodologia

Struktura praktyczna Do�wiadczenie seniorów w okre�lonych dziedzinach Wyk�ad eksperta Transfer do praktyki seniorów, uczestnicy pracuj� nad przyk�adami z ich w�asnego �ycia

Potrzebny czas

Co najmniej 6 godzin, je�li uczestnicy b�d� wykonywa� �wiczenia praktyczne

Potrzebny materia�

4 tablice korkowe, 2 flipcharty i 1 przybornik moderatora

Pomocne wskazówki praktyczne

O sukcesie projektu decyduje �cis�e po��czenie zagadnie� public relations ze specyficznym do�wiadczeniem seniorów. Maj� oni zyska� umiej�tno�� zastosowania nabytej podstawy teoretycznej na temat public relations w ich w�asnych projektach. Mog� np. stworzy� ulotk� z zaproszeniem na konkretne wydarzenie lub napisa� komunikat prasowy lub plan kampanii. Nad tymi zagadnieniami mo�na równie� pracowa� równolegle w ma�ych grupach.

Temat modu�u treningowego

Umiej�tno�ci badawcze

Grupa(y) docelowa(e)

Seniorzy pe�ni�cy, lub chc�cy pe�ni�, aktywn� rol� w reprezentacji ich �rodowiska

Cel(e)

Uczestnicy: zyskuj� poj�cie, czym s� badania; zostaj� wprowadzeni w ró�ne metodologie badawcze i teorie za nimi stoj�ce; opracowuj� kilka praktycznych umiej�tno�ci w zakresie planowania, przeprowadzania i protoko�owania bada�.

Tre�ci

Czym s� badania i czym ró�ni� si� od recenzji czy streszczenia Sytuacje i motywacje mog�ce sk�ania� seniorów do przeprowadzenia bada� Ró�nice/podobie�stwa bada� jako�ciowych i ilo�ciowych oraz sytuacje, w których stosowne s� poszczególne metody Przegl�d kilku mo�liwych metodologii i metod, których seniorzy mog� u�y� Badania prowadzone z osobami, które mo�na �atwo zrani� Jak rozró�ni� dobre i z�e badania Badania w dzia�aniu przegl�d Wprowadzenie uczestników w podstawy tworzenia kwestionariusza Grupy wybieraj� kilka tematów i planuj� badania nad nimi Transfer nabytej wiedzy do praktyki seniorów reprezentuj�cych interesy swego �rodowiska w �yciu publicznym

Metodologia

Analiza wydarze� bie��cych: wykorzystanie artyku�ów prasowych w celu zapoznania si� z innymi badaniami Dlaczego warto przeprowadza� badania: dyskusja grupowa na temat powodów, dla których ludzie chc� przeprowadza� badania

Jak nale�y prowadzi� badania: krótki wyk�ad na temat bada� jako�ciowych i ilo�ciowych oraz dyskusja na sesji plenarnej treningu na temat kontekstu ich zastosowania Badania spe�niaj�ce standardy etyczne: dyskusja na temat pewnych zagadnie� etycznych, z którymi uczestnicy kursu mog� zosta� skonfrontowani podczas przeprowadzania bada�, np. praca z osobami, które �atwo zrani� czy poufno�� Ocena bada�: u�ycie bada� skonstruowanych poprawnie i niepoprawnie dla podkre�lenia ró�nic Potrzebny czas

Oko�o 6 godzin

Potrzebny materia�

Materia�y drukowane jak rozró�ni� poprawnie i niepoprawnie przeprowadzone badania flipcharty prasa

Lokalizacja

Obszerne pomieszczenie konferencyjne z daj�cymi si� przestawi� meblami i wieloma du�ymi sto�ami umo�liwiaj�cymi uczestnikom prac� w grupach

Pomocne wskazówki praktyczne

Bardzo wa�ne jest, aby uczestnicy kursu zostali wprowadzeni w metodologi� przeprowadzania bada� w sposób uwzgl�dniaj�cy ich potrzeby. Celem tego modu�u jest pokazanie, �e ka�dy potrafi poprawnie przeprowadzi� badania empiryczne. Dlatego zaj�cia musz� mie� charakter interaktywny, z du�ym udzia�em ucz�cych si�. Nale�y po�o�y� nacisk na poszczególne cechy charakterystyczne bada�, ale nale�y zagwarantowa�, �eby zosta�y przedstawione w przyst�pny sposób. Tak jak w innych modu�ach, cel nauczania b�dzie �atwiej osi�gn��, kiedy u�yte przyk�ady, anegdoty i materia�y drukowane b�d� przystosowane do potrzeb i zainteresowa� ucz�cych si�.

Temat modu�u treningowego

G�ówne tematy polityki dotycz�cej seniorów

Grupa(y) docelowa(e)

Seniorzy, którzy s� lub chc� by� aktywni,

reprezentuj�c interesy swej grupy Osoby zajmuj�ce si� edukacj� doros�ych organizuj�ce seminaria dla aktywnych seniorów Cel(e) kszta�cenia

Uczestnicy nale��cy do grupy docelowej powinni pozna� aktualny stan zagadnie� zwi�zanych z polityk� dot. seniorów. Powinni nauczy� si�, jak post�powa� z owymi zagadnieniami, aby skutecznie reprezentowa� interesy seniorów.

Tre�ci

Zagadnienia ogólne Jako �e reprezentacja interesów seniorów powinna dotyczy� szerokiego zakresu tematów, to w�a�ciwie wszystkie tematy dotycz�ce �ycia starszej generacji mog� mie� znaczenie: oznacza to zajmowanie si� jako�ci� �ycia na staro��, od opieki medycznej przez problemy zwi�zane z mieszkaniem, ustawicznym uczeniem si� i trudno�ciami, jakie sprawia u�ywanie nowoczesnych narz�dzi komunikacji, a� po transport publiczny czy sp�dzanie czasu wolnego. Tematy, jakimi aktywni seniorzy powinni si� zaj��, s� czym� wi�cej ni� tylko polityk� spo�eczn�. Polityka dot. seniorów jest wyzwaniem stoj�cym na styku wielu zagadnie�. Istotne punkty Ten wybór tematów dotyczy jedynie kliku najistotniejszych zagadnie�: � � � � �

Metodologia

jako�� i sens �ycia na staro�� dialog mi�dzypokoleniowy bieda w �yciu seniorów dyskryminacja seniorów infrastruktura spo�eczna przystosowana do potrzeb ludzi starszych

Wyk�ady i dyskusje wzbogacone o badania spo�eczne: literatura, internet, raporty ekspertów. Je�li temat pojawia si� na ró�nych sesjach, badania s� przeprowadzane pomi�dzy nimi.

Jako �e ten modu� przekazuje wi�cej faktów ni� inne, mo�na zastosowa� uczenie si� on-line. Informacja dotycz�ca istotnych struktur i procesów politycznych: informacje na temat struktur i procesów zwi�zanych z podejmowaniem decyzji, g�ówne zagadnienia polityki dot. seniorów, istotne elementy legislacji na poziomie lokalnym i dotycz�cym seniorów mo�na umie�ci� na stronie internetowej projektu, aby umo�liwi� indywidualn� nauk� przy w�asnym komputerze. Struktura praktyczna Do�wiadczenie seniorów w okre�lonych dziedzinach Wyk�ad eksperta Transfer nabytej wiedzy do praktyki zaanga�owanych seniorów Potrzebny czas

Co najmniej 2 godziny po�wi�cone ka�demu tematowi

Potrzebny materia�

Materia�y drukowane(tre�� prezentacji PowerPoint), flipcharty i tablice korkowe do wizualizacji

Lokalizacja

Pomieszczenie seminaryjne na tyle obszerne, aby przeprowadzi� kurs bez zak�óce�.

Pomocne wskazówki praktyczne

Decyduj�ce znaczenie ma ��czenie tematyki z do�wiadczeniami seniorów przyjmuj�cych aktywn� postaw� obywatelsk�. Nale�y umo�liwi� im warunki pozwalaj�ce odkry�, jak po��czy� w�asne pomys�y i dany temat. Nale�y unika� takich sytuacji, w których seniorzy przyjm� informacje jako wa�ne tematy, lecz wobec olbrzymiego wymiaru problemów b�d� czu� si� bezradnie. Powy�sze tematy nale�y zilustrowa� w nast�puj�cy sposób: Podczas dyskusji nad tematem bieda dotykaj�ca osoby starsze nale�y podnie�� kwesti�, jak seniorzy reprezentuj�cy interesy swego �rodowiska mog� aktywnie i konkretnie wspiera� potrzeby starszej generacji i walczy� z dotykaj�c� ich bied�.

Temat modu�u treningowego

Kompetencje zwi�zane z technologi� komputerow�

Punkt wyj�cia

U�ycie komputerów i internetu staje si� w kontek�cie aktywnej postawy obywatelskiej coraz wa�niejsze i niezb�dne. Mimo �e zaanga�owani seniorzy coraz powszechniej stosuj� te technologie, wielu z nich nadal nie czuje si� swobodnie wykorzystuj�c mo�liwo�ci narz�dzi informatycznych. Aby zmniejszy� wykluczenie ludzi starszych ze spo�ecze�stwa informacyjnego, projekt ten stawia sobie za cel trening kompetencji zwi�zanych z komputerami skierowany do grupy docelowej, czyli seniorów aktywnie reprezentuj�cych swe �rodowisko.

Grupa(y) docelowa(e)

Seniorzy nie posiadaj�cy �adnych b�d� niewielkie kompetencje informatyczne, którzy chc� aktywnie reprezentowa� swe �rodowisko (lub ju� s� zaanga�owani na tym polu). Grupy powinny sk�ada� sie z ok. 10 osób dysponuj�cych umiej�tno�ciami na tym samym poziomie (przede wszystkim natury technicznej) i dziel�cych wspólne zainteresowania. Grupa docelowa mo�e sk�ada� si� wy��cznie z pocz�tkuj�cych (1. Poziom kursu) lub mog�cych posiada� podstawowe umiej�tno�ci obs�ugi programu Word i internetu (2. Poziom kursu)

Przes�anki racjonalne uzasadnienie

Ta aktywno�� jest wk�adem w walk� przeciw wykluczeniu ze spo�ecze�stwa opartego o wiedz� ludzi nie pod��aj�cych dotychczas za tym trendem. Dost�p do wiedzy jest istotnym warunkiem integracji spo�ecznej i partycypacji seniorów. Internet jest olbrzymim �ród�em informacji i narz�dziem komunikacji. Faktem jest, �e znaczna cz�� grupy docelowej seniorów przygotowywanych do zaanga�owania obywatelskiego nie posiada niezb�dnych kompetencji z zakresu mediów, które daj� im mo�liwo�� komunikacji on-line.

Cele spo�eczne

�

Zaanga�owanie seniorów pomaga im czu� si� nadal aktywnymi i potrzebnymi oraz zdolnymi do

rozwoju osobistego � Przede wszystkim dotyczy to seniorów �yj�cych w trudnych okolicach; w takiej sytuacji umiej�tno�ci informatyczne s� �wietnym narz�dziem socjalizuj�cym, pozwalaj�cym zbli�y� si� do innej rzeczywisto�ci i dzi�ki temu unikn�� izolacji � Udzia� seniorów, niepe�nosprawnych i emigrantów w kursie obs�ugi komputera jako narz�dzie komunikacji � Równy udzia� kobiet i m��czyzn Cel(e) kszta�cenia

Grupa docelowa uzyskuje narz�dzie technologiczne pozwalaj�ce kontaktowa� si� z cz�onkami �rodowiska � Grupa docelowa mo�e interweniowa� bezpo�rednio poprzez zastosowanie nowych technologii � Grupa docelowa jest szybko informowana o wydarzeniach/sytuacjach (politycznych, spo�ecznych itp.), co wzmacnia poczucie pe�nienia aktywnej roli w spo�ecze�stwie i wobec instytucji

Tre�ci

Satysfakcja p�yn�ca z rozwoju i uczenia si�: wzrastanie nie oznacza jedynie starzenia si� Trening komputerowy 1. stopnia: Dla ludzi, którzy nigdy nie u�ywali myszki i klawiatury: od klawiatury do najprostszych aplikacji s�u��cych do pisania. Tre�ci nale�y konfrontowa� z wiekiem grupy docelowej i niskim poziomem wiedzy ludzi starszych na temat j�zyka komputerowego. Dlatego nale�y nauczy� jedynie kilku, ale za to bardzo prosto wy�o�onych elementów.

�

Trening komputerowy 2. stopnia: Kierowany do osób posiadaj�cych podstawow� wiedz� na temat popularnych programów oraz potrafi�cych porusza� si� w sieci 1. Usystematyzowanie posiadanej wiedzy

informatycznej (podstawowa wiedza na temat programów biurowych, u�ycia wyszukiwarek i poczty elektronicznej) 2. Dyskusja na temat wad i zalet internetu Przegl�d stron internetowych zajmuj�cych si� zagadnieniami dotycz�cymi seniorów, które mog� pomóc im w aktywnym udziale w rozwi�zywaniu problemów spo�ecznych 3. U�ywanie narz�dzi poczty elektronicznej, forów i grup Yahoo! oraz wyszukiwarek 4. Tworzenie forum on-line, nawi�zywanie kontaktów (z cz�onkami �rodowiska, instytucjami i mediami) Metodologia

Omówienie i ocena symulacji sytuacji Wybór metodologii jest zale�ny od faktu, �e uczestnikiem kursu jest senior, czasami absolutnie pocz�tkuj�cy u�ytkownik narz�dzi komputerowych. Dobrym rozwi�zaniem by�oby zaanga�owanie nauczyciela-seniora, który rozumie problemy swego �rodowiska. Grupa docelowa seniorów musi by� prowadzona krok po kroku, poniewa� uczestnicy mogliby czu� si� niezr�cznie musz�c zadawa� najprostsze pytania, co wi��e si� z faktem, �e nie zostali wprowadzeni w j�zyk komputerowy w m�odym wieku, i nie s� tak elastyczni w procesie uczenia si� rzeczy nowych jak m�odsze pokolenia. Nale�y sprawdzi�, czy seniorzy zrozumieli koncepcje i zagwarantowa� du�o zaj�� praktycznych dla ich prze�wiczenia.

Potrzebny czas

15 godzin Je�li mamy mniej czasu, tre�ci wymienione w pkt. 13 s� absolutnie niezb�dne.

Potrzebny materia�

10 komputerów i ��cze internetowe

Lokalizacja

Pracownia informatyczna

Pomocne wskazówki praktyczne

Grupa docelowa mo�e by� absolutnie pocz�tkuj�ca w zakresie obs�ugi komputera (1. stopie� kursu), a kurs poka�e im, �e: � komputer nie jest tajemniczym przedmiotem � nie tylko m�odzi i bardzo m�odzi mog� go 26

troch� zrozumie� � pewnych rzeczy mo�na sie nauczy� w stosownym momencie , a potem ju� nie da si� nadrobi� ewentualnych zaleg�o�ci Grupa docelowa mo�e równie� posiada� podstawow� wiedz� na temat programu Word i Internetu (2. poziom kursu), a kurs da im szans� na: o interakcj� ze �rodowiskiem za pomoc� nowych technologii o natychmiastowe otrzymywanie informacji na temat wydarze�/sytuacji o zbli�enie si� do innej rzeczywisto�ci w przypadku seniorów �yj�cych w trudnych okolicach, co pomo�e im prze�ama� izolacj� Grupy powinny sk�ada� sie z ok. 10 osób dysponuj�cych umiej�tno�ciami na tym samym poziomie (przede wszystkim natury technicznej) i dziel�cych wspólne zainteresowania.

3.3 Wiedza na temat �rodowiska spo�ecznego i politycznego Temat modu�u treningowego

Zwi�kszenie �wiadomo�ci

Grupa(y) docelowa(e)

Seniorzy, decydenci, osoby zajmuj�ce si� edukacj� doros�ych

Cel(e)

Wprowadzenie uczestników w popularne trendy spo�eczne w Europie i w poszczególnych krajach oraz europejsk� i krajow� polityk� zajmuj�c� si� ich zagadnieniami Wprowadzenie uczestników w zagadnienia zwi�zane z aktywn� postaw� obywatelsk�, wolontariat i reprezentacj� interesów Umo�liwienie uczestnikom identyfikacji czynników wzmacniaj�cych i os�abiaj�cych spo�ecze�stwo obywatelskie oraz istniej�ce i mo�liwe typy

zaanga�owania obywatelskiego Zach�cenie seniorów do obywatelskiego zaanga�owania si� (na rzecz w�asnego �rodowiska) Przekonanie decydentów do stworzenia ram u�atwiaj�cych obywatelskie anga�owanie si� seniorów Przekonanie osób zajmuj�cych si� edukacj� doros�ych do stworzenia treningów i seminariów po�wi�conych kompetencjom niezb�dnym seniorom do obywatelskiego zaanga�owania Tre�ci

Zmiany demograficzne i ich konsekwencje Polityka Komisji Europejskiej wobec problemów wynikaj�cych ze zmian demograficznych Aktywna postawa obywatelska i demokracja Wolontariat: istotne elementy Kluczowe koncepcje reprezentacji interesów Aktualny stan reprezentacji interesów w kraju Korzy�ci p�yn�ce z obywatelskiego zaanga�owania si� seniorów na rzecz samych siebie (wk�ad w polepszenie jako�ci �ycia) i na rzecz spo�ecze�stwa Czynniki, od których zale�y zaanga�owanie obywatelskie Modele reprezentacji interesów mo�liwo�ci ich zastosowania lub stworzenia nowych

Metodologia

Wprowadzenie do tematu z prezentacjami opracowane w taki sposób, aby dotrze� do ró�nych grup i przedstawi� ró�ne punkty widzenia Praca grupowa polegaj�ca na zidentyfikowaniu czynników zwi�zanych z zaanga�owaniem obywatelskim Studium przypadku jak aktywna postawa obywatelska wp�ywa na polityk�

Potrzebny czas

Oko�o 6 godzin

Potrzebny materia�

Rzutnik multimedialny i laptop Flipchart Materia�y drukowane Papier i zakre�lacze

Lokalizacja

Du�e pomieszczenie, najlepiej konferencyjne, z daj�cymi przestawi� si� meblami

Pomocne wskazówki praktyczne

Wa�ne jest zaproszenie uczestników nale��cych do ró�nych poziomów grupy docelowej: seniorów, decydentów, osób zajmuj�cych si� edukacj� doros�ych.

Temat modu�u treningowego

Struktury i procesy decyzyjne / legislacja na poziomie lokalnym dotycz�ca seniorów istotna z ich punktu widzenia

Grupa(y) docelowa(e)

Seniorzy, którzy s� lub chc� by� aktywni, reprezentuj�c interesy swej grupy

Motto

Nie da� si� oszuka� ani w�adzy innych, ani pot�dze w�asnej bezsilno�ci to zadanie niemal niemo�liwe do zrealizowania (Theodor. W Adorno, filozof). Dzia�ania polityczne to po��czenie nieustannego stawiania z pasj� niezmiennych ��da� oraz przenikliwej oceny sytuacji" (MAX WEBER)

Cel(e) kszta�cenia

Uczestnicy nale��cy do grupy docelowej powinni nauczy� si�, jakie ramy, struktury, normy, oficjalne i nieoficjalne regu�y determinuj�, dominuj� i maj� wp�yw na dzia�ania seniorów aktywnie reprezentuj�cych swe �rodowisko. Uczestnicy powinni przemy�le� polityczne, prawne i administracyjne ramy wp�ywaj�ce na zaanga�owanie seniorów w �ycie publiczne oraz okre�li� mo�liwo�ci dla swych dzia�a�. Dlatego wa�ne jest, aby pozna� istotne postaci, ich interesy oraz strategie. Uczestnicy powinni pozna� dost�pne zasoby i

potencjalne wsparcie dla ich zaanga�owania. Tre�ci

Zagadnienia ogólne Dzia�ania s� przeprowadzane w istniej�cych ramach politycznych. S� to tzw. ogólne warunki w�adzy politycznej , które, mimo �e podlegaj� zmianom, s� prezentowane jako kluczowe regu�y znormalizowanego kontekstu instytucjonalnego i streszczenie regu� gry . Nale�� do nich prawa konstytucyjne i podstawowe oraz prawo stanowione i zwyczajowe wraz z jawnymi i niejawnymi regu�ami akcji politycznych. Istotne punkty 1. Wprowadzenie w tematyk� poprzez Interakcj� Zorientowan� na Temat. Pomi�dzy czterema wymiarami: jednostk�, zespo�em, wizj�/misj� i wymiarem globalnym musi istnie� dynamiczna równowaga. W kolejnej cz��ci zajmiemy si� wymiarem globalnym, ramami �rodowiskowymi, prawnymi, politycznymi, historycznymi i spo�ecznymi. 2. Prawa, zwyczaje, normy i regu�y. 3. Otwarte i ukryte procesy tworzenia znacze� i tworzenia polityki oraz wp�yw na tworzenie polityki (komunalnej). 4. Ró�nice pomi�dzy praktycznym i symbolicznym wymiarem polityki: praktyczny wymiar polityki uwa�a si� za konkretn� prac� administracji legislacyjnej i politycznej w �yciu codziennym. Wymiar symboliczny oznacza t� cz�� polityki, która cz�sto zajmuje uwag� mediów. Zawiera ona dzia�ania symboliczne (np.: otwarcie nowo wybudowanej drogi przez polityka) oraz debaty pomi�dzy partiami politycznymi. Dla image u polityka prezentacja oraz percepcja wymiaru symbolicznego ma kluczowe znaczenie. Dla obywatela, cz�sto bardziej licz� si� decyzje podj�te w sferze praktycznej. Przyk�adem niech b�dzie fakt, �e wzrost b�d� obni�ka emerytur ma powa�ny wp�yw na sytuacj� seniorów. Dla seniorów anga�uj�cych si� w �ycie publiczne na rzecz swego �rodowiska znaczenie ma obecno�� w obydwu sferach polityki. W sferze symbolicznej skuteczne mog� okaza� si� zabawne dzia�ania. W 30

sferze praktycznej istotne jest kompetentne i cierpliwe wykonywanie ci��kiej pracy lobbingu. 5. Radzenie sobie z w�adz� polityków i w�asn� s�abo�ci�: W�adza oznacza szans� na implementowanie, w ramach relacji spo�ecznej, w�asnych pomys�ów, równie� w obliczu przeszkód, niezale�nie od tego, na czym ta szansa si� opiera. (MAX WEBER, niemiecki socjolog) W�adza anga�uj�cych sie seniorów jest niewielka, ale prawdopodobnie wi�ksza, ni� si� zwyk�o s�dzi�. A jednak dobre pomys�y maj� wielu ojców. Dobre pomys�y seniorów s� czasem przejmowane przez polityków i prezentowane jako w�asne. Zaanga�owani seniorzy mog� wciela� w �ycie swe impulsy i pomys�y, je�li uda im si� nauczy� i zastosowa� regu�y gry dzia�a� politycznych. W tym celu musz� si� zaanga�owa� i by� kompetentni. Musz� wiedzie�, kto wspiera, a kto jest przeciwny ich pomys�om. Musz� wiedzie�, jak bardzo wp�ywowi ludzie s� zainteresowani ich pomys�ami i stworzy� strategi� ich implementacji. Dzia�ania polityczne to po��czenie nieustannego stawiania z pasj� niezmiennych ��da� oraz przenikliwej oceny sytuacji" (MAX WEBER). Zaanga�owani seniorzy musz� pozosta� aktywni prowadz�c rozmowy formalne, a przede wszystkim nieformalne, uczestniczy� w spotkaniach i wydarzeniach, podczas których dyskutuje si� nad ich pomys�ami. Zaanga�owani seniorzy musz� wykaza� si� cierpliwo�ci� i twardo�ci�. Odwaga cywilna oraz wola do obrony wolno�ci i godno�ci ludzkiej w �yciu codziennym stanowi� granice swobody rz�dz�cych i s� najwi�ksz� warto�ci� spo�ecze�stwa (Wolf Wagner, Jak dzia�a polityka?, Erfurt 2002, s. 98). Kto� móg�by zaprotestowa� twierdz�c, �e nie jest to mo�liwe w obliczu istniej�cych warunków politycznych. Mo�e to by� prawd� w niektórych przypadkach, ale historia jest pe�na przyk�adów ruchów, którym uda�o si� wiele osi�gn��, mimo �e zaczyna�y jako ma�e grupki. Spójrzmy na ruch obywatelski w krajach postkomunistycznych Europy 31

�rodkowej i Wschodniej lub na ruchy zrzeszaj�ce pracowników, kobiety czy ekologów. �ród�a i potencjalne wsparcie seniorów reprezentuj�cych swe �rodowisko w �yciu publicznym: prawa, zwyczaje, normy, regu�y, przyk�ady najlepszych praktyk. Metodologia

Wyk�ady i dyskusje wzbogacone o badania spo�eczne: literatura, internet, raporty ekspertów. Je�li temat pojawia si� na ró�nych sesjach, badania s� przeprowadzane pomi�dzy nimi. Je�li dysponujemy wystarczaj�c� ilo�ci� czasu, tre�ci mo�na trenowa� w praktyce w oparciu o przyk�ady aby przeanalizowa� konkretne do�wiadczenia w partycypacji seniorów w cia�ach doradczych. Jako �e ten modu� przekazuje wi�cej faktów ni� inne, mo�na zastosowa� nauk� on-line. Informacja dotycz�ca istotnych struktur i procesów politycznych: Informacje na temat struktur i procesów zwi�zanych z podejmowaniem decyzji, g�ówne zagadnienia polityki dot. seniorów, istotne elementy legislacji na poziomie lokalnym i dotycz�cym seniorów mo�na umie�ci� na stronie internetowej projektu, aby umo�liwi� indywidualn� nauk� przy w�asnym komputerze.

Potrzebny czas

Co najmniej 9 godzin, o ile zak�adamy zaj�cie si� wszystkimi aspektami.

Potrzebny materia�

Materia�y drukowane(tre�� prezentacji PowerPoint), flipcharty i tablice korkowe do wizualizacji

Lokalizacja

Pomieszczenie seminaryjne na tyle obszerne, aby przeprowadzi� kurs bez zak�óce�.

Pomocne wskazówki praktyczne

Najwa�niejszym zagadnieniem jest zagwarantowanie konkretnych mo�liwo�ci spo�ecznego zaanga�owania seniorów. Istnieje prawdopodobie�stwo, �e mo�liwo�ci osi�gni�cia sukcesu s� wi�ksze ni� si� przypuszcza. Dotyczy to równie� dost�pno�ci zasobów i potencjalnego wsparcia. Jednak jest wi�cej czynników sprzyjaj�cych ni� si� przypuszcza.

Je�li zagadnieniem zajmujemy si� na wyk�adzie, referent musi posiada� konkretne kwalifikacje: musi by� profesjonalist�, posiada� praktyczne do�wiadczenie w temacie, ale te� potrafi� krytycznie oceni� istotne dzia�ania. Ponadto musi odznacza� si� grzeczno�ci� i otwarto�ci� wobec spo�ecznego zaanga�owania seniorów. Wa�ne jest, aby rozumia� specyficzn� sytuacj� odbiorców i odnosi� si� do do�wiadczenia zaanga�owanych seniorów. Dzi�ki temu kurs jest miejscem nauki na przyk�adzie prowadz�cej do powstania aktywnej postawy obywatelskiej. Pod poj�ciem uczenia si� na przyk�adach rozumiemy kombinacj� tre�ci i celów kszta�cenia ze specyficzn� sytuacj� uczestników w tym przypadku ludzi starszych.

3.4. Struktury dydaktyczne Niniejszy projekt definiuje trzy typy kursów: 1. Kursy kierowane do seniorów 2. Kursy doskonal�ce dla osób zajmuj�cych si� edukacj� doros�ych i organizacji seniorów 3. Kursy maj�ce na celu uwra�liwienie kierowane do seniorów, organizacji seniorów i decydentów zajmuj�cych si� polityk� dot. seniorów Kursy kierowane do seniorów maj� na celu specjalne przygotowanie ich do aktywnego obywatelstwa oraz wspieranie i ulepszanie ich aktywno�ci. Kurs mo�e przybiera� ró�ne formy obszerne, wielotygodniowe kursy na ró�ne tematy lub wiele niezale�nych modu�ów, w ramach których istnieje mo�liwo�� zaj�cia si� zagadnieniami najistotniejszymi dla grupy docelowej.

Seminaria kierowane do seniorów Specyficzne grupy docelowe

Seniorzy, którzy s� lub chc� by� aktywni, reprezentuj�c interesy swego �rodowiska

Cele nauczania

Seniorzy s� w stanie wnie�� swe kompetencje, wzbogacaj�c tym samym aktywn� postaw� obywatelsk� podczas reprezentowania interesów swoich �rodowisk.

Tre�ci/struktura

4 modu�y 1. modu�: Informacje wst�pne (podstawowa wiedza pozwalaj�ca zorientowa� si� w seminarium) 2. modu�: Metody 3. modu�: Specyficzne know-how 4. modu�: Warsztat nowych pomys�ach, wspomagaj�cy kreatywno��

Narz�dzia metodologiczne

Metody aktywacyjne

Celem kursów doskonal�cych dla osób zajmuj�cych si� kszta�ceniem doros�ych i organizacji seniorów jest zaznajomienie z programem aktywuj�cym i jego koncepcjami dydaktycznymi. Kursy doskonal�ce dla osób zajmuj�cych si� edukacj� doros�ych i organizacji seniorów Specyficzne grupy docelowe

Osoby zajmuj�ce si� kszta�ceniem doros�ych i organizacje seniorów

Cele nauczania

Wybrane pomys�y dot. organizowania procesu kszta�cenia oraz wspierania zaanga�owania i aktywnej postawy obywatelskiej

Tre�ci

Pomys�y, jak kszta�towa� proces edukacyjny i jak wspiera� aktywn� postaw� obywatelsk�

Narz�dzia metodologiczne

Metody aktywacyjne

Te dwa typy kursów zak�adaj�, �e istnieje pewna otwarto�� i wra�liwo�� na zagadnienia zwi�zane z aktywn� postaw� obywatelsk� ludzi starszych oraz na ich potrzeby edukacyjne. Niniejszy projekt sugeruje rozpocz�cie od kursów maj�cych na celu uwra�liwienie i promocj� kierowanych do seniorów, organizacji seniorów oraz decydentów zajmuj�cych si� polityk� dot. seniorów. 2

Kursy maj�ce na celu uwra�liwienie kierowane do obywateli-seniorów, organizacji seniorów i decydentów zajmuj�cych si� polityk� dot. seniorów Specyficzne grupy docelowe

Seniorzy, organizacje seniorów, decydenci zajmuj�cy si� polityk� dot. seniorów w sytuacji, gdy nie istnieje zaanga�owanie w reprezentacj� interesów

Cele nauczania

Uczestnicy staj� si� �wiadomi mo�liwo�ci p�yn�cych z przyj�cia przez seniorów aktywnej postawy obywatelskiej.

Tre�ci

Zmiany demograficzne i sytuacja seniorów Do�wiadczenie seniorów jako �ród�o tworzenia wspólnoty Aktywna postawa seniorów: potencja�, potrzeby, strategie

Narz�dzia metodologiczne

Metody inspiruj�ce, ale raczej w formie konferencji, demonstracja najlepszych praktyk

Organizacja

� �

Ogólne spotkania informacyjne Lokalne forum strategii konkretyzacji z zainteresowanymi organizacjami i osobami

3.5 Narz�dzia W sytuacjach zwi�zanych z treningiem nale�y u�y� nast�puj�cych narz�dzi: � � � �

Kwestionariusz screeningowy w celu znalezienia optymalnej pozycji i zdiagnozowania potrzeb seniorów zainteresowanych podj�ciem aktywno�ci obywatelskiej, Materia�y z pytaniami pomagaj�cymi rozwi�za� problemy zwi�zanymi z networking (nawi�zywaniem kontaktów i tworzeniem sieci wspó�pracy), Materia�y z istotnymi pytaniami dotycz�cymi negocjacji, Lista kontrolna pomocna przy planowaniu dzia�a� w �yciu publicznym.

Kwestionariusz screeningowy dla zainteresowanych wolontariuszy Dzi�kujemy za zainteresowanie podj�ciem wolontariatu i obywatelskim zaanga�owaniem si�! Dzi�ki Twojemu wk�adowi interesy Twojego �rodowiska mog� by� lepiej reprezentowane. W celu znalezienia dla Ciebie najbardziej odpowiedniego zadania oraz okre�lenia Twoich oczekiwa� wobec treningu przygotowali�my poni�szy kwestionariusz.

Pani

Pan�

Tel.:�

Nazwisko/imi�:�

Tel. komórkowy:�

Adres: �

E-mail:�

Kod pocztowy/miasto:�

Data urodzenia:�

By�y zawód:�

Miejscowo��/data:�

Wykszta�cenie:�

Podpis:�

1. W jakich kwestiach politycznych chcesz reprezentowa� swoje �rodowisko? (Mo�na zakre�li� kilka punktów) Ochrona zdrowia, emerytury Kultura Kwestie publiczne Transport publiczny Zabieranie g�osu w mediach Informowanie samorz�du na temat zapatrywa� seniorów

1/8

Badanie zapatrywa� seniorów Inne: �

2. Co sk�ania Ci� do zaj�cia aktywnej postawy obywatelskiej? (Mo�na zakre�li� kilka punktów)

Chc� zrobi� co� znacz�cego. Chc� wykorzysta� swój wolny czas z korzy�ci� dla innych. Szukam (nowych) wyzwa�. Chc� wykorzysta� moj� fachowo�� i know-how z korzy�ci� dla innych. Chc� zdoby� nowe do�wiadczenia. Chcia�bym pracowa� z zaanga�owanymi lud�mi. Chc� zyska� wgl�d w �rodowisko polityczne. Inne:

3. Jakie kompetencje, umiej�tno�ci i do�wiadczenia posiadasz? 3.1 Mobilno�� Samochód Rower Transport publiczny Inne:

3.2 Wiedza z zakresu polityki Struktury i procesy podejmowania decyzji Znajomo�� specyfiki organizacji reprezentuj�cych seniorów Istotne ustawy Inne:

3.3 Umiej�tno�ci metodologiczne Rozwi�zywanie konfliktów Umiej�tno�ci badawcze

2/8

Umiej�tno�ci komputerowe (u�ycie Internetu w badaniach) Praca w zespole Public Relations Przemówienia/prezentacje Networking - nawi�zywanie kontaktów i wspó�praca (z decydentami) Negocjacje Lobbing Inne:

3.4 Umiej�tno�ci nabyte w by�ej pracy

3.5 Inne umiej�tno�ci (asertywno��, komunikacja itp.)

3.6 Do�wiadczenie w zakresie wolontariatu Pracowa�em jako wolontariusz jako w nast�puj�cych organizacjach: Wolontariatem chc� zaj�� si� po raz pierwszy.

3/8

4. Jakiego rodzaju rekompensaty za Twoje zaanga�owanie oczekujesz?

�adnego Przyjemnych zaj��: kolacja, wycieczka, itp. Uzyskania dyplomu, odznaczenia itp. Zwrotu poniesionych wydatków Ma�ego prezentu Rekompensaty: ... Euro (lub w walucie narodowej) za godzin�.

5. Ile czasu mo�esz po�wi�ci�? Regularnie�

dziennie

godzin

tygodniowo

godzin lub

dni

miesi�cznie�

godzin lub

dni

Jednorazowo�

godzin lub

dni

6. Jakie s� Twoje potrzeby treningowe? networking (nawi�zywanie kontaktów i tworzenie sieci wspó�pracy)

przywództwo zasoby ludzkie

lobbing

prowadzenie konferencji

pozyskiwanie funduszy

Inne:

negocjacje rozwi�zywanie konfliktów public relations przemówienia publiczne polityka coaching & doradztwo

4/8

Materia�y �wiczeniowe Problemy towarzysz�ce tworzeniu sieci i nawi�zywaniu kontaktów Nazwisko:

Nie mam wystarczaj�cego do�wiadczenia w rozmowach telefonicznych�

�

Nie lubi� marketingu telefonicznego�

�

Nie lubi� mówi� o moich sprawach�

�

Nie chc� by� postrzegany jako petent�

�

Chc� pozosta� anonimowy�

�

Nie znam wystarczaj�co wielu wp�ywowych ludzi �

�

Nie potrafi� przekazywa� jasnych informacji�

�

Cele tego wywiadu nie s� dla mnie jasne�

�

Lubi� podej�cie osobiste, nie oparte na konkretnych technikach ( mi�kkie )

�

Du�e koszty telefonów i podró�y�

�

Nie mam czasu�

�

Przeprowadzi�em/am si� i nie znam tu nikogo�

�

Czy mog� sprosta� zadaniu jedynie telefonuj�c?�

�

Moi przyjaciele nie zajmuj� wiod�cych pozycji �

�

Moje specyficzne problemy�

�rodki pozwalaj�ce je rozwi�za� �

Kwestie istotne dla negocjacji 1. Czym jest negocjacja typu win-win? Najpierw nale�y stwierdzi�, jakie s� istniej�ce potrzeby, a potem znale�� sposoby ich zaspokojenia. Wymaga to otwartej, racjonalnej i szczerej dyskusji, a tak�e elastyczno�ci. Wymaga to tak�e umiej�tno�ci unikania potencjalnie b��dnych za�o�e� to tym, czego chce, lub o czym my�li druga strona. Sytuacja typu win-win ma miejsce, gdy zawartemu kompromisowi towarzyszy poczucie obydwu stron, �e wi�kszo�� ich postulatów i potrzeb zosta�a spe�niona.

2. Które z naszych potrzeb maj� dla nas znaczenie decyduj�ce , a co ma charakter drugorz�dny?

3. O czym nale�y pami�ta� tworz�c strategi� negocjacyjn�? -

Nastawienie: utrzymanie pozytywnego nastawienia i wizualizacja pozytywnych rezultatów, które starasz si� osi�gn��. B�dzie to mia�o bardzo dobry wp�yw na mo�liwo�� osi�gni�cia sukcesu. Scenariusz typu win-win: obie strony musz� czu�, �e osi�gn��y ust�pstwa. Szukanie kompromisów Zaprezentuj wszystkie swoje postulaty od razu: w przeciwnym razie stworzysz podejrzenie, �e zawsze b�dzie kolejny punkt do otwarcia, a druga strona straci ch�� do dyskusji na temat kolejnych zagadnie�. Uporz�dkuj swoje postulaty wed�ug kategorii, np. finansowych. Nie podejmuj spontanicznych decyzji podczas negocjacji. Granice elastyczno�ci w reagowaniu na kontrpropozycje musisz ustali� przed przyst�pieniem do negocjacji. Stawiaj zdepersonalizowane ��dania. Czy gmina by�aby gotowa...?

4. Jak przygotowa� si� do prowadzenia rozmów negocjacyjnych? -

Zrób notatki na temat zagadnie� kluczowych. Zacznij od punktów pozytywnych z czym si� zgadzasz. U�ywaj pyta�, a nie ��da�. Np.: Czy to podlega negocjacjom? Nie naciskaj zbyt mocno.

Lista kontrolna pomocna przy planowaniu dzia�a� w �yciu publicznym �

Planowanie infrastrukturalne � �

� �

Wyznacz jednego pracownika lub wolontariusza do pracy nad zagadnieniami w zakresie polityki j i nawi�zywania relacji z rz�dz�cymi. Ustal, które pomieszczenie biura, komputer, drukarka, ksero, telefon i adres email mog� by� u�ywane w celach lobbingu i innych zwi�zanych z dzia�aniem na rzecz polityki. Przeznacz i przygotuj cz�� strony internetowej do opisu kluczowych zagadnie� z zakresu polityki. Zrób list� potencjalnych sojuszników wraz z wyborcami, klientami, dawcami, cz�onkami grup i spo�eczno�ci lokalnej, którzy wspieraj� Twoj� organizacj� i mog� wspomóc wolontariatem Twoje dzia�ania w zakresie polityki i lobbingu.

Planowanie zagadnie� � � � �

�

Zidentyfikuj aktualne i przysz�e potrzeby rz�du spe�niaj�cego swoj� misj�. Sprawd� ustawy, regulacje i polityk� spo�eczn�, które maj� wp�yw na dzia�anie Twojej organizacji. Zidentyfikuj rz�dz�cych, którzy kszta�tuj� ustawy i regulacje maj�ce wp�yw na dzia�anie Twojej organizacji. Skontaktuj si� ze stowarzyszeniami dzia�aj�cymi na polu Twoich us�ug, aby nawi�za� znajomo�� z kim�, kto pracuje na obszarze polityki maj�cej znaczenie dla Twojej organizacji. Sprawd�, jakie aktualnie obowi�zuj�ce ustawy i regulacje mog� zosta� zmienione, co wspomo�e Twoj� misj� i us�ugi. Napisz klika zda� o tym, jak wygl�da�oby �ycie Twojej organizacji/wspólnoty, je�li polityka zmieni�aby si� na Twoj� korzy��.

Planowanie pozyskiwania funduszy � � �

Ile pieni�dzy potrzebujemy? Jaki mamy plan finansowania/ pozyskania wsparcia finansowego? Czy je�li nie uzyskamy bezpo�redniej pomocy finansowej, znamy inne sposoby zyskania pomocy rzeczowej?

Planowanie wolontariatu i dzia�ania organizacji �

� �

W oparciu o Twoje potrzeby przygotuj zaanga�owanie zarz�du organizacji oraz kluczowych wolontariuszy zajmuj�cych si� aspektami polityki istotnymi dla us�ug przez Ciebie �wiadczonych. Przejrzyj swój plan strategiczny i stwierd�, jak zmiany w polityce mog� zmieni� Twoje cele i kierunek, w jakim pod��a organizacja. Przyjrzyj si� swej misji i warto�ciom. Opracuj racjonalne uzasadnienie dla pracy na arenie politycznej, które ��czy si� z wyznawanymi warto�ciami i celami Twojej organizacji.

�

Stwórz ma�y komitet pracowników, cz�onków zarz�du, klientów, rezydentów i innych wolontariuszy, który przedyskutuje i zaplanuje kolejne kroki na arenie politycznej.

Planowanie dzia�ania �

�

We� udzia� w spotkaniu koalicyjnym lub powo�aj spotkanie organizacji zajmuj�cych si� podobnymi zagadnieniami, aby przedyskutowa� problem i zaplanowa� mo�liwo�ci wspólnej pracy nad kszta�towaniem polityki. Stwórz plan krótkich spotka� z legislatorami na poziomie gminy, powiatu, województwa i kraju, uprawnionymi do dyskusji nad zmianami polityki, których oczekujesz Ty i Twoja koalicja. We� ze sob� cz�onka zarz�du organizacji i osob�, która skorzysta z us�ug przez Ciebie �wiadczonych. Doprowadzaj do ko�ca kroki podj�te na spotkaniach z legislatorami lub innymi przedstawicielami rz�dz�cych. Naciskaj w kwestii uzgodnienia terminów spotka� i zachowania ich planu.

4.1. Bu�garia 4.1.1 T�o Je�li chodzi o umiej�tno�ci seniorów niezb�dne do aktywnej i skutecznej partycypacji w procesach politycznych, to dysponuj� oni podstawowymi umiej�tno�ciami organizacyjnymi, które nabyli jako uczestnicy innego typu obowi�zkowych dzia�a� spo�ecznych w miejscu pracy w czasach demokracji ludowej. Bez w�tpienia seniorzy s� przyzwyczajeni do udzia�u w wydarzeniach kulturalnych ró�nego typu. Wi�kszo�� osób aktualnie aktywnie anga�uj�cych si� posiada do�wiadczenie organizacyjne i/lub wykszta�cenie wy�sze. Jednak jedynie nieliczni seniorzy aktywnie uczestnicz� w procesach politycznych, a ich partycypacja mog�aby by� du�o efektywniejsza, co prze�o�y�oby si� na skuteczno�� reprezentowania interesów ich �rodowisk. Aby zilustrowa� brak skuteczno�ci warto wspomnie� dwa aspekty: zako�czone fiaskiem protesty i negocjacje w latach 2006-2007 maj�ce na celu polepszenie jako�ci �ycia ludzi w starszym wieku; fakt, i� ró�ne organizacje reprezentuj�ce seniorów rzadko pojawiaj� si� w mediach i trudno do nich dotrze� ze wzgl�du na brak informacji na temat mo�liwo�ci kontaktu z nimi. Mo�na wspomnie� równie� ró�norakie trudno�ci wy�aniaj�ce si� przed chc�cymi aktywnie uczestniczy� w �yciu politycznym: nierówno�� ekonomiczna osób starszych, co mo�e prowadzi� do spo�ecznego wykluczenia i izolacji, stosunkowo nowe aspekty spo�ecze�stwa obywatelskiego (warto�ci, metody aktywno�ci obywatelskiej, nowa retoryka), niedostateczna obecno�� zagadnie� dotycz�cych seniorów w strategicznych dokumentach, dyskryminacja ze wzgl�du na wiek oraz brak kluczowych kompetencji szczególnie w zakresie obs�ugi komputera i znajomo�ci j�zyków obcych. Niektóre z tych trudno�ci nie mog� zosta� rozwi�zane jedynie przez trening i wsparcie, jako �e powoduj� je inne czynniki, takie jak warunki spo�ecznoekonomiczne. Aby polepszy� jako�� reprezentacji seniorów wa�ne jest, aby zwi�kszy� �wiadomo�� na temat ich potrzeb i warunków nie tylko w�ród samych seniorów, ale w ca�ej opinii publicznej. Reprezentanci seniorów potrzebuj� wsparcia, aby zarz�dza� dzia�aniami wynikaj�cymi z rosn�cej �wiadomo�ci oraz treningu umiej�tno�ci metodologicznych i spo�ecznych. Dzia�ania wynikaj�ce z rosn�cej �wiadomo�ci powinny obejmowa� zagadnienia wolontariatu, gerontologii, polityki, zaanga�owania obywatelskiego i aktywnej postawy obywatelskiej. Umiej�tno�ci, nad którymi trzeba pracowa� w ramach kursów to komunikacja, negocjacje, rozwi�zywanie konfliktów, praca zespo�owa i inne. Podczas wyznaczania celów szkole� (przysz�ych) reprezentantów seniorów nale�y wzi�� pod uwag� nast�puj�ce zagadnienia:

229992-CP-1_2006-1-DE-Grundtvig-G1

o Trening skoncentrowany na uczestniku o Stworzenie �rodowiska, w którym wcze�niejsze do�wiadczenia osobiste i zawodowe s� respektowane jako punkt wyj�cia dla procesu treningowego o Stworzenie �rodowiska, w którym ka�dy mo�e uczy� si� od ka�dego o Stworzenie �wiadomo�ci procesu uczenia si� o Stworzenie �rodowiska, w którym stymulowane s� samookre�lenie i samoocena o Stworzenie �wiadomo�ci przynale�no�ci do spo�ecze�stwa, wytworzenie pewno�ci siebie dzi�ki zaznajomieniu z trendami spo�ecznymi i ekonomicznymi, polityk� pa�stwow� w kontek�cie Unii Europejskiej i procesów globalizacji, wraz z takimi tendencjami demograficznymi jak starzenie si� spo�ecze�stw i migracja, pa�stwowymi regulacjami dot. rynku, dawnym i przysz�ym systemem ubezpiecze� o Zaznajomienie z wolontariatem i jako�ci� �ycia seniorów w innych krajach o Trening skoncentrowany na potrzebach konkretnej grupy o Trening skoncentrowany na potrzebach konkretnego uczestnika o Rozwój pewno�ci siebie Ogólnie rzecz bior�c bardzo niewielu Bu�garów kszta�ci si� po uko�czeniu szko�y, w szczególno�ci nie jest to popularne w�ród ludzi starszych, i podobnie rzecz ma si� z zaanga�owaniem obywatelskim. Trening seniorów móg�by pozytywnie wp�yn�� na ich zaanga�owanie obywatelskie. Równie� odwrotnie, ludzie zainteresowani aktywno�ci� obywatelsk� mogliby zechcie� wzi�� udzia� w programie szkoleniowym. Nale�y wi�c zminimalizowa� czynniki ograniczaj�ce osobom nieprzyzwyczajonym do aktywno�ci obywatelskiej i programów treningowych dost�p do szkolenia. Programy edukacyjne dla seniorów nie ciesz� si� w Bu�garii popularno�ci�. Tak wa�ne uatrakcyjnienie programu mog�oby nast�pi� w wyniku dzia�a� zwi�kszaj�cych �wiadomo�� obywatelsk�. Mog�yby one sta� si� szans� na lepsze �ycie dla ludzi starszych. 4.1.2. Projekty edukacyjne Zidentyfikowali�my dwie ró�ne grupy docelowe � Obywatele-seniorzy, którzy s� lub chc� by� aktywni, reprezentuj�c interesy wraz z organizacjami seniorów, � Osoby zajmuj�ce si� edukacj� doros�ych. Dla tych dwóch grup przygotowujemy odr�bne kursy: Specyficzna grupa docelowa: obywatele-seniorzy, którzy s� lub chc� by� aktywni, reprezentuj�c interesy, oraz organizacje seniorów Cele nauczania Seniorzy i organizacje seniorów s� w stanie wnie�� swe do�wiadczenia, wzbogacaj�c tym samym aktywn� postaw� obywatelsk� podczas reprezentowania interesów swoich �rodowisk.

229992-CP-1_2006-1-DE-Grundtvig-G1

Tre�ci � Zagadnienia polityczne: skoncentrowane na planach strategicznych istotne dokumenty narodowe i mi�dzynarodowe, � Zagadnienia aktywnej postawy i zaanga�owania obywatelskiego, � Umiej�tno�ci metodologiczne: rozwi�zywanie konfliktów, przywództwo w grupie, public relations, prezentacje, umiej�tno�ci medialne, komunikacja, � Umiej�tno�ci spo�eczne: empatia, altruizm, cierpliwo��, zaufanie, umiej�tno�� zachowania w�asnej opinii w obliczu grupy oraz gotowo�� do podj�cia odpowiedzialno�ci, kreatywno��, umiej�tno�� przekonywania. Specyficzna grupa docelowa: Osoby zajmuj�ce si� edukacj� doros�ych Cele nauczania Osoby zajmuj�ce si� kszta�ceniem doros�ych powinny zyska� pomys�y, w jaki sposób kszta�towa� proces edukacyjny i jak wspiera� aktywn� postaw� obywatelsk�. Tre�ci � Sytuacja seniora w trakcie procesu uczenia si� oraz jej konsekwencje dla planowania kursu. � Czynniki hamuj�ce i u�atwiaj�ce zaanga�owanie seniora-wolontariusza dzia�aj�cego w �yciu publicznym w interesie w�asnego �rodowiska. 4.1.3 Zebrane do�wiadczenia W kwietniu 2008 wraz z prof. Vladimirem Topencharovem, reprezentuj�cym Bu�garsk� Parti� Socjalistyczn�, przeprowadzili�my kurs dotycz�cy rosn�cej �wiadomo�ci na temat reprezentacji interesów. Jego celem by�a prezentacja polityki narodowej i mi�dzynarodowej (europejskiej) wobec wyzwa� p�yn�cych ze zmian demograficznych i nowego miejsca seniorów w spo�ecze�stwie. Szanse p�yn�ce z zaj�cia aktywnej postawy obywatelskiej uda�o nam si� po��czy� z wyzwaniami wynikaj�cymi z trendów demograficznych. Daj�ce przewidzie� si� skutki takich zmian pomog�y nam zwi�kszy� �wiadomo�� szans zwi�zanych z zaanga�owaniem obywatelskim seniorów. Inicjatyw� Komisji Europejskiej dokumentuje Zielona Ksi�ga Wobec zmian demograficznych: nowa solidarno�� mi�dzy pokoleniami ; wspar�a ona Bu�garsk� Strategi� Narodow�, a tym samym po�rednio równie� aktywn� postaw� obywatelsk� seniorów.

4.2 Niemcy Specjalne programy szkoleniowe zosta�y opracowane dla dwóch grup adresowych uznawanych w�ród seniorów za rokuj�ce najwi�ksze nadzieje na wyzwolenie ich aktywno�ci obywatelskiej: seniorów ju� zaanga�owanych lub gotowych do zaanga�owania si� w dzia�alno�� w radach seniorów czy publicznych instytucjach opieki lub innych organizacjach reprezentuj�cych interes tego pokolenia. Wa�nym zadaniem jest przygotowanie oferty szkole� dla osób maj�cych za zadanie nadzorowanie lub prowadzenie prac z seniorami, jak decydenci w skali lokalnej, eksperci lokalnej administracji, nauczyciele ustawicznego kszta�cenia czy te� osoby dzia�aj�ce w organizacjach seniorów. Inne zadania i cele stawia si� przed procesem szkoleniowych ka�dej grupy. 4.2.1 Szkolenia dla seniorów do reprezentowania interesu swojej spo�eczno�ci Podczas szkolenia tej grupy nale�y dostosowa� program do posiadanego przez uczestników do�wiadczenia w dzia�alno�ci obywatelskiej i, ewentualnie, dokona� wed�ug tego kryterium podzia�u na grupy. Inne s� bowiem cele stawiane w szkoleniu nowicjuszy, a inne maj�cych rozbudzon� ju� aktywno�� i do�wiadczenie. Koncepcje dydaktyczne i pedagogiczne zosta�y w tym zakresie ju� sformu�owane w europejskim programie szkoleniowych (3.3) i SA w Niemczech znane i przyjmowane. Wykazano, �e szkolenia pomagaj� seniorom pracowa� bardziej kompetentnie na rzecz reprezentowania interesu swojego �rodowiska. Potrzeba do tego umiej�tno�ci i wiedzy z zakresu zagadnie� spo�ecznych, metodologicznych i eksperckich z ró�nych dziedzin, wskazanych Rozdziale 3.2. Takie zapotrzebowanie zg�aszaj� uczestnicy szkole�. W Niemczech rozwini�te jest know-how i wiedza w zakresie politycznego procesu decyzyjnego czy gerontologii, brakuje umiej�tno�ci z zakresu metodologii dzia�a� w spo�eczno�ciach, ale jest niez�a wiedza i praktyka w zakresie spo�ecznym, a tak�e wyst�puj� w spo�ecze�stwie po��dane cechy i warto�ci, jak: odwaga, przyjazne podej�cie, cierpliwo��, empatia, altruizm, zdolno�� do kompromisów (czasem zbyt wielka). Seniorzy maja du�e oczekiwania w zakresie edukacji. Uczestnicy zaj�� szukaj� drogi do sukcesu, a zaanga�owani obywatelsko wk�adaj� du�o energii i entuzjazmu w swe dzia�ania, licz�c na spe�nienie oczekiwa�. Jest wa�ne, by umie� unika� frustracji lub �agodzi� jej skutki oraz tonowa� oczekiwania. Otwarta i szczera atmosfera w grupie mo�e by� bardzo pomocna. Szkoleni powinni aktywnie wspó�tworzy� model procesu uczenia. Ponadto, zaj�cia powinny prowadzi� do integracji �rodowiskowej. Stworzono system kursów szkoleniowych z�o�ony z jednego kursu bazowego i trzech modu�ów tematycznych. W jego rezultacie, seniorzy powinni potrafi� wykorzystac w�asna wiedze i kompetencje dla realizacji misji jako reprezentacja �rodowiska rówie�ników.

Struktura programu szkoleniowego jest nast�puj�ca: -

modu� podstawowy: ogólna wiedza i orientacja o problematyce;

Pozosta�e modu�y: - Modu� I Metody; - Modu� II Nowe idee i kreatywno�� (cel - poprawa komunikatywno�ci); - Modu� III Specjalistyczne know-how (ukierunkowanie na stymulowanie kreatywno�ci i dzia�alno�� w otoczeniu politycznym). Pilota�owy program przyk�ad: 26-28.11.2008, Fulda, Niemcy Cele szkoleniowe: wskazanie, i� problematyka zwi�zana z seniorami jest z�o�ona i obejmuje szerokie spektrum problemów z ró�nych dziedzin oraz, �e wykracza ona poza klasycznie pojmowan� polityk� spo�eczn�. Seniorzy powinni formu�owa� zadania i znajdowa� instrumenty skutecznej reprezentacji interesu swojego �rodowiska. Opis: polityka, cho� cz�sto uznawana za brudn� gr� i porównywana z aren� cyrku, oddzia�uje na �ycie ka�dego obywatela. Nie da si� najcz��ciej pozosta� bez kontaktu z polityk�, gdy chce si� zaj�� szlachetn� misj� o wymiarze publicznym, wymagaj�c� wsparcia. Realizacja w�asnych zwykle koncepcji jest trudna i k�opotliwa. Potrzebna jest umiej�tno�� perswazji, ale jej skuteczno�� uwarunkowana jest moc� sprawcz�, któr� posiadaj� decydenci. Proponowane szkolenie obj��o swym zakresem tematyk� zwi�zan� z okre�laniem i skutecznym reprezentowaniem interesu spo�eczno�ci seniorów. Przyj�to za�o�enie, i� problematyka ta zas�uguje na nadanie jej odpowiednio wysokiej rangi. Uczestnik nauczy� si� praktycznego korzystania z technik prowadzenia udanej debaty oraz sprytnych negocjacji w �wiecie polityki, a tak�e u�ywania przekonuj�cych argumentów i jak radzi� sobie z nieuczciwymi zachowaniami. Program �

Interesy, si�a i jej brak w wymiarze lokalnej polityki w kontek�cie problematyki dotycz�cej seniorów konsekwencje w odniesieniu do reprezentacji seniorów

�

Powiedziane-wys�uchane-zrozumiane-wykorzystane : podstawy udanej komunikacji oraz retoryki w dzia�alno�ci politycznej, warstwy i rodzaje argumentacji

�

Wzmacnianie zdolno�ci do dialogu, asertywno�ci, osi�gania kompromisu

�

Faza dzia�a� w wymiarze publicznym: polityka jak przewiercanie grubej i twardej deski z pasj� i wyczuciem

Do�wiadczenia uzyskane w programie pilota�owym

W opinii uczestników - seniorów aktywnych jako wolontariuszy, w wi�kszo�ci w lokalnych radach doradczych seniorów, kursy by�y bardzo interesuj�ce i po�yteczne oraz przydatne z uwagi za zorientowanie na praktyk�. Seminaria by�y motywuj�ce i stymuluj�ce aktywno��, a informacja teoretyczna i praktyczna odpowiada�a zapotrzebowaniu uczestników, wynikaj�cemu z profilu w�asnego zaanga�owania. W opinii trenerów, program kursu by� w�a�ciw� mieszank� teorii i praktyki w ramach dwóch modu�ów: struktury i procesy i umiej�tno�ci negocjacyjne . Bardzo dobre rezultaty da�y wykorzystane schematy nauczania: - odgrywanie ról, oraz tzw. technika pi�ciozdaniowych wypowiedzi. 4.2.2 Programy szkole� dla szkol�cych doros�ych, organizacji seniorów, decydentów Program szkolenia wyposa�a osoby stymuluj�ce obywatelsk� aktywno�� seniorów i doradzaj�ce seniorom w profesjonaln� wiedz� podstawow�. Zakres i stopie� przekazywanej wiedzy mo�e by� ró�ny. Na ich dalsze rozwijanie pozwalaj� oferowane programy edukacyjne. Lokalni decydenci polityczni mog� umo�liwi� partycypacj� oraz wskaza� �ród�a lub udost�pni� niezb�dne �rodki. Eksperci administracji lokalnej organizuj� wsparcie administracyjne i merytoryczne dla aktywnych seniorów. Z przeprowadzonych analiz wynika, �e wspó�praca seniorów z lokalnymi w�adzami nie jest wolna od konfliktów. Badani seniorzy oraz eksperci w dziedzinie wolontariatu twierdz�, �e politycy i pracownicy administracji s� cz�sto lud�mi ograniczonymi o w�skich horyzontach. Przez to wolontariusze trac� du�o energii, bo cz�sto nie dostaj� przyzwolenia na realizacj� swoich propozycji, ich kwalifikacje s� kwestionowane, celowo�� wspó�pracy jest podwa�ana. G�ównie dlatego, �e niech�tnie akceptowane s� propozycje dobrych rozwi�za� . Z tego powodu bardzo potrzebne s� jasne zasady i klarowne struktury w omawianym obszarze, precyzyjnie okre�laj�ce kompetencje i zale�no�ci mi�dzy ró�nymi podmiotami. Jest bardzo istotnym warunkiem sensu dzia�a� wolontariatu, by mia� on odpowiednio du�a otwart� przestrze�, pozwalaj�c� na powstawanie nowych idei i rozwi�za�. Równie� wspó�praca mi�dzy ekspertami a wolontariuszami musi by� poprawiona tak, by nie bywa�a �ród�em frustracji. I znowu jest potrzeba podzia�u kompetencji i stworzenia precyzyjnych zasad wspó�pracy. Uznanie dla aktywno�ci obywatelskiej seniorów wzrasta z uwagi na czynniki demograficzne oraz na inicjatywy polityczne na poziomach: pa�stwowym, regionalnym i lokalnym. Dostrze�ono znaczne korzy�ci spo�eczne zwi�zane z tak� postaw�. Jednak�e konieczne jest opracowanie i wdro�enie strategii pozwalaj�cej na wbudowanie tego rodzaju aktywno�ci w system funkcjonowania spo�ecze�stwa. Dalsza edukacja powinna pomóc w wymianie do�wiadcze� i dyskusji modeli efektywnej partycypacji.

Globalny cel edukacyjny: szkol�cy doros�ych, organizacje seniorów, decydenci powinni opracowa� koncepcj� kszta�towania i rozwijania procesu szkolenia oraz wspierania aktywno�ci obywatelskiej. Bior�c pod uwag� aspekty merytoryczne, mo�na uzna� za warte przedstawienia nast�puj�ce propozycje: -

Rozpocz�� projekty i u�atwi� partycypacj� - uwra�liwienie na aktywno�� seniorów w naturalny sposób wynikaj�c� z przyczyn demograficznych;

Zaryzykowa� zwi�kszenie udzia�u obywatelskiego w spo�eczno�ciach politycznych uwarunkowania socjo-polityczne, do�wiadczenia z uczestnikami;

Prezentacja i obja�nianie wybranych metod i instrumentów partycypacji obywatelskiej;

Alibi czy rzeczywista partycypacja?

Wska�niki sukcesu dla modeli partycypacji;

Jak organizowa� wspó�prac� mi�dzy wolontariuszami i ekspertami.

Jak dot�d w ramach Projektu nie uzyskano do�wiadczenia w wymienionych sprawach.

229992-CP-1_2006-1-DE-Grundtvig-G1

4.3 W�ochy 4.3.1 Sk�onno�� seniorów z Verony do aktywno�ci obywatelskiej Mo�na odró�ni� seniorów, do których kierujemy nasze zainteresowanie od tych, których szkolimy, by stali si� grup� nacisku na seniorów. W tej (pierwszej) grupie daje si� zauwa�y� dwa typy seniorów: - umotywowanych do dzia�a� chcieliby oni si� zaanga�owa�, ale postrzegaj� swój emerytalny stan spoczynku jako pozbawiaj�cy mo�liwo�ci aktywnego udzia�u w �yciu spo�ecznym. Chcieliby znale�� dla siebie nowa role, ale nie potrafi� tego zrobi�. Stanowi� mniejszo��, ale maj� potencja� pozwalaj�cy do nich kierowa� ofert� utworzenia politycznej grupy nacisku . Ponadto, trzeba pami�ta�, �e maja oni stosunkowo du�o wolnego czasu. Cz�sto maj� rozliczne i po�yteczne umiej�tno�ci, a tak�e szukaj� dla siebie zaj�cia poprzez rozwijanie zainteresowa� czy hobby; - ostro�nych i skrytych s� aktywni w obszarze kultury lub kultury fizycznej, gdy dostaj� taka ofert�, ale nie anga�uj� si� na wy�szym poziomie aktywno�ci obywatelskiej z obawy, i� nie maj� wystarczaj�cych zdolno�ci lub mo�liwo�ci. Mog� nale�e� do grupy niezbyt rozwini�tej intelektualnie, kulturalnie, a tak�e nale�e� do grupy o niskim statusie ekonomicznym (gospodynie domowe, robotnicy, rolnicy). Maj� jednak ogromn� ch�� poprawy tego stanu nawet je�li utrudnia to wspomniana obawa wynikaj�ca z pewnych kompleksów. Dobrze skonstruowane programy szkoleniowe mog� da� pozytywne rezultaty i obudzi� ch�� wzi�cia aktywnego udzia�u w grupie nacisku w spo�eczno�ci lokalnej. 4.3.2 Zainteresowanie wprowadzeniem seniorów na poziom polityczny Jest zauwa�alne, �e politycy zwracaj� uwag� na seniorów jak te� na m�ode pokolenie. Obie grupy s� uznawane za wyborców nie skr�powanych politycznymi schematami. Obserwuj� krytycznie scen� polityczna i w dwupartyjnym systemie, w którym nawet niewielkie przesuni�cie sympatii wyborców mo�e faworyzowa� jedn� lub inn� koalicj�, nale�� do najcz��ciej chc�cych zmieni� poparcie w g�osowaniu wyborczym. Z drugiej strony, wiadomo, �e w pewnych okoliczno�ciach grupy seniorów czy m�odych wyborców poprzez ma�e kampanie protestu mog� osi�gn�� du�o wi�cej ni� silne polityczne grupy lobbuj�ce. Zainteresowanie jest o wiele wi�ksze we w�asnym okr�gu wyborczym i sprawami mniejszego kalibru. Lokalne rady musza liczy� si� ze �rodowiskiem i organizacjami grupuj�cymi seniorów i zauwa�a� jego problemy. 4.3.3 Lokalne rady jako ogniwo ��cz�ce administracj� publiczn� i obywateli Rada miasta Verona podzieli�a obszar miasta na osiem lokalnych rad, reprezentuj�cych wspólnoty zintegrowane terytorialnie, urbanistycznie, socjoekonomicznie, historycznie i kulturalnie . Statut Rady stwierdza, �e tak utworzona dzielnica stanowi g�ówn� jednostk� z punktu widzenia funkcji administracyjnych, programowania i rozwoju us�ug oraz lokalizacji urz�dów .

229992-CP-1_2006-1-DE-Grundtvig-G1

Lokalne rady s� jednym z najwa�niejszych i najbardziej efektywnych instrumentów egzekwowania decentralizacji administracji i s� fundamentem demokratycznej struktury wspólnoty gminnej . Ich zadaniem jest zmniejszenie luki mi�dzy obywatelem a administracj� publiczn� oraz bycie jak najbli�ej obywatela i jego potrzeb, które mog� by� �atwiej zaspokajane ni� w scentralizowanych organizacji. Ró�ne komisje lokalnych rad, których jest oko�o 10, zajmuj� si�, mi�dzy innymi, seniorami oraz m�odym pokoleniem. Robi� to dobrze, bo dzi�ki zamieszkiwaniu przez ich cz�onków w tej cz��ci miasta, maj� dobre rozeznanie w problematyce. Nie jest przypadkiem, �e koszty projektów kulturalnych i innych adresowanych do seniorów stanowi� oko�o po�owy wydatków bud�etowych lokalnych rad. 4.3.4 Dzia�alno�� kulturalna lokalnych rad Administracja Rady Miasta od pocz�tku zdawa�a sobie spraw� z tego jak wa�n� rol� maja do odegrania zdecentralizowane lokalne rady w obszarach us�ug i projektów kulturalnych. Wiadomo, �e dzia�alno�� kulturalna, w obszarach zwi�zanych z wiedz�, komunikacj�, rekreacj�, wypoczynkiem czy ró�nymi formy socjalizacji, powinna wychodzi� naprzeciw potrzebom obywateli, by mo�liwie ca�kowicie wype�nia� ich wolny czas. Dzia�alno�� kulturalna lokalnych rad przybiera nast�puj�ce formy: 1. Projekty samych rad; 2. Dzia�alno�� prowadzona we wspó�pracy ze stowarzyszeniami (np. AUSER); 3. Dzia�ania spo�eczne; 4. Projekty sportowe. 4.3.5 Solidarno�� i wzmocnienie �rodowiska seniorów, AUSER-ONLUS: przyk�ad zdobywania �rodków dla seniorów AUSER-ONLUS jest stowarzyszeniem spo�ecznych promotorów i wolontariuszy maj�cych na celu zwi�kszenie roli seniorów w spo�ecze�stwie. Zacz��o dzia�a� w 1989 roku, wypromowane przez Cgil oraz zwi�zek zawodowy emerytów Spi-Cgil. Koncentruje si� na przeciwdzia�aniu wszelkim formom wykluczenia spo�ecznego oraz poprawie jako�ci �ycia, a tak�e na upowszechnianiu kultury i solidarno�ci tak, by uznano, �e ka�de pokolenie ma swoj� warto�� i ka�dy cz�owiek swój projekt �yciowy stanowi�ce swoiste zasoby dla ka�dego indywidualnie oraz dla innych. AUSER zajmuje si� rozdzielaniem pomocy, zwi�kszaniem umiej�tno�ci, wspieraniem tworzenia i rozrastania spo�eczno�ci. We W�oszech w 1200 centrach AUSER jest 250 tys. osób zarejestrowanych i 60 tys. wolontariuszy. AUSER oznacza samodzielne zarz�dzanie i solidarno��. W Veronie te� rozpocz��o dzia�alno�� w 1989 roku. Funkcjonuje w dziedzinie kultury, organizuje wydarzenia spo�eczne i w obszarze aktywnego wypoczynku dla seniorów, niepe�nosprawnych i spo�ecznie wykluczonych, a tak�e prowadzi us�ugi na rzecz spo�ecze�stwa. W 2006 roku pracowa�o w Veronie w AUSER 3 tys. wolontariuszy, skupionych w 13 klubach. Regularnie pracowa�o w tygodniowo ponad 300 wolontariuszy. Tyle samo wolontariuszy w skali miesi�cznej pomaga�o. AUSER Razem (promocja spo�eczna) ma 1250 cz�onków, 14 wydzia�ów lataj�cego uniwersytetu, 4 kluby i dzia�

229992-CP-1_2006-1-DE-Grundtvig-G1

turystyczny, który, zatrudniaj�c ponad 300 nauczycieli organizuje 50 podró�y, pobytów i wycieczek dla cz�onków. 4.3.6 Kompetencje w obszarze ICT i zdolno�ci przywódcze dwie wa�ne umiej�tno�ci warunkuj�ce skuteczno�� aktywnego obywatelstwa Pomimo, �e AUSER pokrywa spektrum swej dzia�alno�ci ogromny obszar z dziedziny kultury, dwa inne obszary zosta�y zidentyfikowane podczas analizy potrzeb szkoleniowych, wymagaj�cych wsparcia jako niezwykle wa�ne dla osi�gania zak�adanych efektów aktywno�ci obywatelskiej: kompetencje ICT, czyli w zakresie technologii komunikacji i informacji (ang. ICT: Information and Communication Technologies) oraz rozwój zdolno�ci przywódczych (ang. leadership). Korzystanie z komputerów I Internetu jest coraz wa�niejsze tak�e w dzia�alno�ci obywatelskiej. Mimo wzrastaj�cej liczby seniorów posiadaj�cych umiej�tno�ci w zakresie ICT, nadal wielu z nich nie dysponuje w tym obszarze elementarn� wiedz� i sprawno�ci�. Dla zminimalizowania zagro�enia wykluczeniem starszych osób ze spo�ecze�stwa informacyjnego, w ramach tego projektu przeszkoli si� w zakresie ICT grupy seniorów aktywnie reprezentuj�cych interes swoich rówie�ników. Równocze�nie te dzia�ania s� wk�adem do walki z wykluczeniem grupy spo�ecznej seniorów z tzw. spo�ecze�stwa wiedzy (ang. knowledge-based society). Trzeba bowiem wzi�� pod uwag�, �e du�ej cz��ci adresatów tych dzia�a� brakuje umiej�tno�ci pozwalaj�cych na uczestniczenie w komunikacji w trybie on-line. ICT mo�e by� u�ytecznym instrumentem socjalizacji, pozwalaj�cym na unikanie poczucia izolacji poprzez kontakt ze �wiatem zewn�trznym. We W�oszech wielu seniorów nale�y do grupy ca�kowicie pocz�tkuj�cych w tym obszarze. Musz� oni najpierw zrozumie�, �e komputer nie jest czym� tak tajemnym, �e tylko m�odzi i bardzo m�odzi ludzie mog� si� nim pos�ugiwa� i go w jakim� stopniu zrozumie� oraz, �e nie jest prawd�, i� pewnych umiej�tno�ci mo�na naby� tylko na okre�lonym etapie rozwoju cz�owieka, we w�a�ciwym do tego czasie, a na innym etapie jest to niemo�liwe. Seniorzy d��cy do stworzenia grup� nacisku musz� poprawi� w�asne umiej�tno�ci komunikowania si�, by dobrze reprezentowa� interes grupy rówie�ników w spo�ecze�stwie zmierzaj�cym do wykluczenia ludzi starszych. Potrzebni s� liderzy o odpowiednich predyspozycjach: przekonuj�cy mówcy, wywa�eni i skuteczni mediatorzy w sprawach warto�ci, potrzeb, kulturalnego wizerunku grup, do których nale��. Nie jest jednak �atwe bycie liderem. Grupa jest naprawd� silna i skuteczna, gdy jej cz�onkowie czuja si� wolnymi i nieskr�powanymi oraz nie s� pod naciskiem. Je�li lider scentralizuje w�adz� i skupi ja w swoim r�ku, jego grupa rówie�ników straci autonomi� i poczucie odpowiedzialno�ci za dobro wspólne. W przeciwie�stwie do tego, je�li lider umie zorganizowa� wspó�prac� i nie dominuje, atmosfera w grupie pozwala na jej skuteczne dzia�ania. Przywództwo musi by� rozumiane jako s�u�ba spo�eczno�ci. 4.3.7 Metodologie dydaktyczne Program szkolenia musi by� dopasowany do adresata, czyli trzeba w nim uwzgl�dni� jego wiek oraz ma�� znajomo�� technik komputerowych. Dlatego jest wa�ne, by ograniczy� si� do niewielu, ale jasno i kompletnie przedstawionych zagadnie�. 3

229992-CP-1_2006-1-DE-Grundtvig-G1

Dobrze jest, gdy nauczycielem jest senior, dobrze rozumiej�cy problemy swoich rówie�ników. Seniorzy musza by� krok po kroku przeprowadzeni przez szkolenie. Szkoleni mog� odczuwa� zak�opotanie i zadawa� proste pytania jako, �e podczas swojego �ycie z wieloma sprawami si� nie stykali (np. z komputerami) oraz z powodu trudno�ci w percepcji elementów nowo�ci i nowoczesnego otoczenia. Nale�y sprawdza�, czy seniorzy rozumiej� zagadnienia oraz czy przeprowadzaj� �wiczenia praktyczne z materia�u obj�tego szkoleniem. Podczas przedstawiania pewnych tematów, jak: wp�yw pewno�ci swoich pogl�dów na osi�gni�cie sukcesu (op�ywaj�c w�asne emocje kierowa� sob�), motywowanie i osi�ganie celów, nauczyciel b�d�cy seniorem ma automatycznie na uwadze problemy swoich rówie�ników i spowoduje, �e zrozumiej� oni, i� pracuj�c nad swoimi umiej�tno�ciami zmierzaj� do osi�gni�cia nadrz�dnego celu, jakim jest poprawa skuteczno�ci aktywnej partycypacji w spo�ecze�stwie. 4.3.8 Edukacja jako klucz do stymulowania aktywnego zaanga�owaniado�wiadczenia ze szkole� pilota�owych W ko�cowej fazie szkole� zaobserwowali�my, poza pozytywn� ocen� ich tematyki ze strony uczestników, wyra�ane przez nich pragnienie wykreowania dla siebie nowej roli poprzez przemian� z pasywnych konsumentów w aktywnych obywateli. Zacz�li interesowa� si� tym co si� dzieje wokó� nich, w ich otoczeniu, poza gronem ich najbli�szej rodziny. Na przyk�ad, zainteresowali si� jak zaadaptowa� stary zabytkowy dom dla potrzeb kultury. Zacz�li g�o�no domaga� si� przekazania tego domu na cele zwi�zane z realizacj� zada� publicznych. Przez to spowodowali zainteresowanie mediów. Ponadto, seniorzy wzi�li aktywny udzia� w debacie w siedzibie Dzielnicy Miasta nad budowa w tej okolicy nowej autostrady i zwi�zanym z tym zagro�eniem wzrostem zanieczyszczenia �rodowiska. W ten sposób szkolenie ICT doprowadzi�o do uaktywnienia seniorów i wyj�cia poza dotychczasowe horyzonty my�lenia i dzia�ania, ograniczone do swoich gospodarstw domowych i codziennego �ycia. Pozyskane umiej�tno�ci, dla nich mniej lub bardziej ca�kowicie nowe, wype�ni�y ich dum� i rado�ci� i da�y szanse nowego zg��biania �wiata. Ten proces uczenia si� otworzy� ich tak�e na sprawy spo�eczne. Nabycie nowych sta�o si� bowiem krokiem powoduj�cym uzyskania pewno�ci w zakresie dost�pu do �rodków pozwalaj�cych na udzia� w �yciu publicznym, co stymulowa�o seniorów do aktywno�ci jako grupy lobbuj�cej w interesie obywateli. Stali si� oni osobami zaanga�owanymi w �ycie i problematyk� lokalnej spo�eczno�ci. Zmienili tak�e podej�cie: z ograniczonego do swojej, rozpatrywanej jako izolowanej, sytuacji, na ukierunkowane na dobro i dobrobyt wspólnoty. Jest wa�ne, �e problemy �ycia publicznego, którymi si� zajmuj� seniorzy wp�ywaj� tak�e na ich �ycie. To sprawia, �e ich zaanga�owanie ma zwi�zek z osobistym interesem.

229992-CP-1_2006-1-DE-Grundtvig-G1

4.4 Polska 4.4.1 Zapotrzebowanie na szkolenia i wsparcie Jednym z najwa�niejszych warunków udanego przeprowadzenia rozpocz�tej w 1989 roku transformacji systemowej w Polsce jest utworzenie spo�ecze�stwa obywatelskiego. Wymaga to zmiany mentalno�ci obywateli, czego elementem jest tak�e integracja grup spo�ecznych. Seniorzy s� jedn� z najbardziej rozproszonych grup. Jej integracja dla wy�onienia reprezentacji na poziomie krajowym i lokalnym mo�e by� dokonana tylko przy zastosowaniu specjalnych zapewniaj�cych skuteczno�� instrumentów. W szczególno�ci dlatego, �e ta grupa spo�eczna jest nara�ona na wiele zagro�e� wynikaj�cych ze zmiany systemu z niewydajnego opartego o centralnie sterowan� gospodark� na okre�lany mianem gospodarki konkurencyjnej . Nowe rozwi�zania systemowe nie s� zrozumia�e dla zwyk�ych obywateli. Dlatego jest niezb�dne skoncentrowanie si� na przekazaniu i rozwijaniu w�ród seniorów wiedzy na temat tych rozwi�za� i obowi�zuj�cych zasad po to, by mogli dobrze zdefiniowa� swoje oczekiwania oraz kierowa� je do w�a�ciwych organów administracji publicznej. Skuteczno�� aktywno�ci publicznej warunkowana jest stosowaniem profesjonalnych instrumentów. Ka�da reprezentacja grupy spo�ecznej powinna by� w te instrumenty wyposa�ona. Dotyczy to dwóch rodzajów instrumentów: (1) zapewniaj�cych uzyskiwanie wsparcia opinii publicznej i reprezentowanego �rodowiska, oraz (2) pozwalaj�cych na sprawn� i skuteczna prace w grupie. Jest wiele barier dla publicznej aktywno�ci seniorów. Seniorzy musz� by� przekonani, �e jest celowe po�wi�cenie w�asnego czasu i energii na reprezentowanie interesu swojej grupy. Wa�nym jest jednoznaczne przekonanie ich, �e poniewa� ich osobista sytuacja jest w praktyce uwarunkowana dobrobytem w skali publicznej, trudno jest wp�ywa� na swoj� sytuacj� bez uzyskania wp�ywu na procesy decyzyjne zachodz�ce na poziomie �ycia publicznego. Ponadto, z uwagi na fakt, i� partie polityczne chc� zagospodarowa� przestrze� zwi�zan� z reprezentacj� w �yciu publicznym niemal wszystkich grup spo�ecznych, my�l�c jednak w kategoriach polityki sprowadzonej do wytworzenia mechanizmów daj�cych poparcie w wyborach, a nie w kategoriach czysto spo�ecznych, których celem jest pomoc tym grupom, potrzebne jest stworzenie specjalnych platform dla tworzenia rzeczywistych reprezentacji takich grup spo�ecznych. Seniorzy s� postrzegani g�ównie jako odbiorcy pomocy spo�ecznej. Ten stereotyp nale�y zmieni�. Jednak z uwagi na to, �e ta grupa ma raczej niski status spo�eczny (�rednie dochody s� relatywnie niskie), potrzebne jest wsparcie finansowe dla wysi�ków zmierzaj�cych do stymulowania aktywno�ci seniorów i tworzenia reprezentacji. Chodzi o uruchomienie zewn�trznych �róde� finansowania dla ró�nych przedsi�wzi��. Najwa�niejsze potrzeby dotycz�ce grupy spo�ecznej seniorów mo�na okre�li� w nast�puj�cy sposób: � stworzenie instrumentów pozwalaj�cych na integracj� tego �rodowiska, a w�ród nich centrów, b�d�cych miejscami spotka�, dyskusji, organizacji interesuj�cych wydarze�, rozwoju zainteresowa� i uj�cia dla kreatywno�ci; � udost�pnienie mo�liwie wszechstronnej oferty zaj�� (kultura, edukacja, rekreacja); 1

229992-CP-1_2006-1-DE-Grundtvig-G1

� wsparcie publicznej aktywno�ci poprzez edukacje, szkolenia, ró�norodn� pomoc praktyczn�. W Polsce nie ma jeszcze ani opracowanej metodologii edukacji seniorów do reprezentowania ich interesu w �yciu publicznym ani nauczycieli specjalizuj�cych si� w tej dziedzinie i maj�cych do�wiadczenie na tym polu. Z tego powodu, a tak�e ze wzgl�du na brak mechanizmów stymulowania seniorów do udzia�u w �yciu publicznym, wysi�ki zmierzaj�ce do tego celu maj� w naszym kraju charakter dzia�an pionierskich. 4.4.2 Za�o�enia wyj�ciowe dla programu Ogólnym celem jest aktywowanie mechanizmu prowadz�cego do przygotowania seniorów do udzia�u w �yciu publicznym (spo�ecznym, kulturalnym, politycznym) poprzez reprezentowanie ich interesów. Prowadz�cy szkolenia, b�d�cy wykwalifikowanymi specjalistami, gotowymi do podzielenia si� z seniorami swoj� wiedza i swoimi umiej�tno�ciami, odgrywaj� kluczowa rol� w dzia�aniu takiego mechanizmu. 4.4.3 Konkretne programy edukacyjne Cele szkole� s� nast�puj�ce: przekaza� przysz�ym szkol�cym/trenerom wiedz� i umiej�tno�ci potrzebne do prowadzenia szkole� seniorów do reprezentowania interesu tej grupy spo�ecznej na poziomie krajowym, regionalnym i lokalnym oraz przekona� do metod skutecznego przekazania seniorom swojej wiedzy i umiej�tno�ci. Program szkole� zawiera trzy nast�puj�ce modu�y: (1) polityczny system polityczny; (2) spo�eczny; (3) metodologiczny. Modu� polityczny: Wiedza o otoczeniu spo�ecznym i politycznym � Administracja publiczna: zasada funkcjonowania, struktura, podzia� kompetencji i procesy decyzyjne; � Polityczny wymiar problemów spo�eczno�ci seniorów (w tym: g�ówne zagadnienia dotycz�ce strategii oraz prawa pa�stwowego i lokalnego w odniesieniu do seniorów). Modu� spo�eczny: � Metody analizowania i okre�lania potrzeb grup spo�ecznych g�ównie seniorów; � Inicjatywy spo�eczne - rola, funkcjonowanie, kontakty z administracj� publiczn�; � Bariery dla aktywno�ci spo�ecznej przyczyny, skutki, metody usuwania/ �agodzenia. Modu� metodologiczny: � Reprezentowanie interesu grupy seniorów kto, gdzie, co, jak: ogólne zasady i konkretne przyk�ady; � Integracja �rodowiskowa: zasady i praktyka; � Pozyskiwanie wsparcia dla dzia�a� - komunikacja spo�eczna, marketing, public relations; � Praca zespo�owa budowania zespo�u, psychologiczne aspekty pracy w grupie, zarz�dzanie i wspó�praca; � Zarz�dzanie konfliktem; � Budowa sieci oraz zasady negocjacji i lobbowania na rzecz interesu grupy spo�ecznej;

229992-CP-1_2006-1-DE-Grundtvig-G1

� Elementy wiedzy finansowej. Adresatami szkole� byli zaanga�owani seniorzy, uznani za kandydatów na trenerów oraz za potencjalnych wolontariuszy. Harmonogram zak�ada� zastosowanie mieszanego podej�cia: dwa bezpo�rednie spotkania na szkoleniach by�y uzupe�nione o wykonywanie prac domowych oraz konsultacje internetowe w okresie mi�dzy szkoleniami. Tematyka szkole� dla seniorów-wolontariuszy i dla kandydatów na trenerów by�a podobna, jednak inaczej zosta�y roz�o�one akcenty, co znalaz�o odbicie w liczbie godzin po�wi�conych na poszczególne modu�y i tematy. 4.4.4 Do�wiadczenia p�yn�ce ze szkole� pilota�owych Na og�oszenie o kursach/szkoleniach odpowiedzieli w praktyce g�ównie ci seniorzy, którzy wcze�niej okazywali zainteresowanie �yciem publicznym (dzielnice, miasto), aktywno�ci� obywatelsk� (cz�onkowie stowarzysze�) oraz nauczyciele. W konsekwencji taki by� sk�ad uczestników szkole�. Nacisk po�o�ono na umiej�tno�ci pozwalaj�ce na prowadzenie szkole�. Wi�cej czasu ni� planowano po�wi�cono na wiedz� i umiej�tno�ci metodologiczne. Podczas pracy domowej uczestnicy szkole� zajmowali si� nast�puj�cymi zagadnieniami: (1) poznanie rozk�adu obowi�zków i odpowiedzialno�ci mi�dzy jednostkami administracji publicznej; (2) przygotowanie tematów na studium przypadku do zaprezentowania pozosta�ym uczestnikom zaj��, odgrywaj�cym wtedy rol� osób szkolonych przez prezentuj�cego studium. Uczestnicy szkole� aktywnie poszukiwali tematów, a praca domowa okaza�a si� dobrym pomys�em. Powinna ona by� uznana za wa�n� cz�� szkole�, gdy� seniorzy najcz��ciej nie s� na tyle biegli w zakresie obs�ugi komputera, by dostatecznie szybko, na intensywnych i skonsolidowanych zaj�ciach, uzyska� zadowalaj�ce rezultaty. Potrzebuj� oni na to wi�cej czasu i spokojniejszej atmosfery przynajmniej na etapie uczenia si�. Jak si� spodziewano, uczestnicy uznali szkolenia za dzia�ania pionierskie. Na podstawie przeprowadzonych szkole� mo�na bez w�tpienia stwierdzi�, �e powinno si� stosowa� dwa warianty szkole�: � D�ugotrwa�e i mniej intensywne; � Krótkotrwa�e i bardziej intensywne. Dobór kandydatów do poszczególnych wariantów powinien nast�powa� po krótkiej rozmowie i/lub uzyskaniu odpowiedzi na pytania postawione w kwestionariuszu.

4.5 Wielka Brytania 4.5.1 T�o Ze wzgl�du na to, �e w Wielkiej Brytanii system w��czania seniorów do procesu politycznego jest bardziej rozwini�ty ni� w innych krajach europejskich, nale�y by� precyzyjnym w tym co jest przedmiotem oferty dla tej grupy spo�ecznej. Pomimo zamiaru pozyskania do szkole� osób wcze�niej niezaanga�owanych w podobne dzia�ania, szybko okaza�o si�, �e jednak dominowa� b�d� seniorzy maj�cy ju� do�wiadczenie w tym zakresie. Funkcjonuje znaczna liczba organizacji pracuj�cych z seniorami, których absolwentami by�a cz�� uczestników przeprowadzonych w ramach Projektu SEVIR szkole�. Taka sytuacja u�atwi�a rekrutacj� kandydatów, ale oznacza�a tak�e, �e szkoleni byli seniorzy okazuj�cy entuzjastyczne podej�cie, tyle �e maj�cy ju� spora wiedz� i przez tokrytycznie podchodz�cy do zaj��. Organizatorzy musieli zatem dok�ada� stara� do opracowania odpowiedniego programu kursów i w�a�ciwego dobrania do nich adresatów. Wi�kszo�� uczestników pochodzi ze specjalnego programu prowadzonego przez uniwersytet w Lancaster: Lancaster University s Senior Learners Programme (http://www.lancs.ac.uk/depts/conted/ seniorlearners.htm). Wielu spo�ród szkolonych by�o ju� wcze�niej umotywowanych do nabywania nowych umiej�tno�ci i wykorzystywania ich do udzia�u w �yciu publicznym. Cz�� uczestników to osoby bez wcze�niejszego tego rodzaju do�wiadczenia, a ostatnia grupa, to studenci ró�nych kierunków. Niekiedy powodowa�o to problemy z ustaleniem poziomu zaj��, ale z drugiej strony- doprowadzi�o do powstania dynamicznej grupy, co o�ywi�o zaj�cia i sprawi�o, �e odbywa�y si� na zasadzie interaktywnej. 4.5.2 Program szkole� Przeprowadzono dwa kursy: jeden dla bardziej do�wiadczonych osób kieruj�cych dzia�alno�ci�, a drugi dla zainteresowanych rozwijaniem umiej�tno�ci na polu reprezentowania interesu rówie�ników. Celem by�o tak�e sprawdzenie, które aspekty szkole� w ramach Projektu SEVIR b�d� najbardziej atrakcyjne dla lokalnych seniorów (Lancaster i okolice). Na podstawie wst�pnej analizy sformu�owano pewne przypuszczenia dotycz�ce potrzeb seniorów i tak przygotowano program szkole�, by trafia� mo�liwie w pe�ni w oczekiwania, ale chciano zweryfikowa� trafno�� tych przypuszcze�. Ponadto, mimo �e formalnie wyodr�bniono dwie wy�ej okre�lone grupy uczestników, ten podzia� nie by� nigdy ca�kiem ostry. Liczni uczestnicy brali udzia� w obu typach zaj��: niektórzy kieruj�cy/zarz�dzaj�cy w �yciu prywatnym uczestniczyli jako wolontariusze w kampaniach na rzecz

problemów seniorów. To sprawi�o, �e uznano za bardziej produktywne szkolenie polegaj�ce na dyskusjach i pracy w grupie. Kurs/Szkolenia A: Pierwszy kurs trwa� ponad trzy dni. Przedstawiono w nim cele Projektu SEVIR do�wiadczonym praktykom w zapewnianiu us�ug seniorom i reprezentowaniu interesu rówie�ników. Struktura kursu by�a nast�puj�ca: 1. Wprowadzenie do Projektu SEVIR (struktura, g�ówne cele): uzasadnienie uznania Projektu za wa�ny i udzia�u w nim; - wskazanie uczestnikom jak rezultaty Projektu (w tym: przeszkolone osoby, poradniki), mog� by� przydatne w ich pracy. 2. Wprowadzenie do tematu: Udzia� seniorów w procesach politycznych , z wykorzystaniem modu�u specjalnie opracowanego w Lancaster na potrzeby Projektu SEVIR: Projekt SEVIR rozwa�ano w kontek�cie politycznym zwi�zanym z rozwojem sytuacji (zmiany spo�eczne, ekonomiczne i, w szczególno�ci, demograficzne) wp�ywaj�cym na reakcje seniorów i rz�du Celem tego modu�u by�o umo�liwienie szkolonym odkrycie i okre�lenie pewnych barier przeszkadzaj�cych im oraz ich rówie�nikom w partycypacji w procesach politycznych. Zamiarem organizatorów i zarazem kryterium sukcesu by�o, by przeszkolony uczestnik móg�: � Dyskutowa� na temat barier dla efektywnego udzia�u seniorów w procesie politycznym � Formu�owa� odpowiednie polityczne pogl�dy w debatach na temat seniorów i procesu politycznego � Identyfikowa� niektóre bariery przeszkadzaj�ce a zaanga�owaniu w proces polityczny � Analizowa� podej�cia do tego zagadnienia w ró�nych krajach i interpretowa� je z perspektywy sytuacji w Wielkiej Brytanii. Zaj�to si� nast�puj�cymi tematami: � Przedmiotowe teorie i koncepcje, jak: komunitarianizm, pozytywne prawa i kapita� spo�eczny omówienie istoty oraz zwi�zku z i wp�ywu na zaanga�owanie w proces polityczny � Struktury lokalne, regionalne, krajowe i europejskie i ich wp�yw na mo�liwo�� efektywnego zaanga�owanie seniorów � Zaanga�owanie seniorów w proces polityczny w innych krajach europejskich. Ewaluacja Szkolenia by�y bardzo po�ytecznym do�wiadczeniem. Uczestnicy byli pozytywnie zaanga�owani i przekazywali wiele konstruktywnych sugestii.

To spowodowa�o, �e uczestnicy warsztatu bardzo entuzjastycznie promowali Kurs B w�ród swoich przyjació� i kolegów mieli poczucie, i� przyczynili si� do jego tre�ci, struktury i formy/stylu. Kurs/Szkolenie B Celem by�o przeszkolenie uczestników w zakresie umiej�tno�ci potrzebnych do reprezentowania interesu rówie�ników. Wykorzystano w tym szkoleniu opracowane wcze�niej modu�y oraz sugestie zg�oszone przez uczestników Kursu A. Pomimo, �e w tym kursie skoncentrowano si� bardziej na umiej�tno�ciach ni� na teorii, uczestnikom przekazano powody udzia�u w Projekcie oraz które zagadnienia uznawane s� za istotne z punktu widzenia seniorów. Omówiono nast�puj�ce problemy: � Starsi ludzie chc� pó�niej przechodzi� na emerytur� � Seniorzy chc� mo�liwo�ci aktywnego wypoczynku po przej�ciu na emerytur� � Jak wykorzysta� najlepiej dla ró�nych organizacji i spo�ecze�stwa ch�� dzia�ania okazywan� przez wielu posiadaj�cych rozliczne umiej�tno�ci seniorów � Wprowadzenie do aspektów prawnych zwi�zanych z równo�ci� oraz zniesieniem wieku emerytalnego � Emerytury pa�stwowe nie by�y zwi�zane z przeci�tnymi zarobkami, co spowodowa�o rzeczywiste obni�enie emerytur � ��dania w zakresie us�ug zdrowotnych � Prywatyzacja us�ug w zakresie opieki. Powy�sze wskazuje, �e seniorzy chc� mie� g�os w sprawie tego jak s� rz�dzeni i jedn� z ról Projektu SEVIR by�o jak najlepiej z nimi pracowa� by to osi�gn��. Grup� uczestników podzielono na cztery zespo�y. Zaj�to si� tak�e czterema wskazanymi przez SEVIR modu�ami: umiej�tno�ci negocjacyjne, zarz�dzanie konfliktem, badania tematyczne (analizy, syntezy) oraz budowanie i praca w zespole. Rotacyjnie cztery grupy zosta�y przeszkolone w ramach czterech modu�ów. Nast�pnie zapytano uczestników o ocen� modu�ów i sformu�owanie propozycji. To by�a bardzo konstruktywna metoda nauczania i pozwoli�a uczestnikom szkole� na ocen� w�asnych do�wiadcze�. Bardzo ostro�nie mieszano metody nauczania, w��czaj�c w nie: zaj�cia prowadzone przez studentów, odgrywanie ról, prac� w grupie, korzystanie z video lub audio. W ten sposób trafiono do uczestników preferuj�cych ró�ne style pracy. Ocena uczestników by�a bardzo pozytywna, jak to wynika z arkuszy ewaluacyjnych.

kifas GmbH Waldmünchen, Germany

4.6 Synteza i wnioski z porównania specyfiki ró�nych krajów, konsekwencje dla poziomu ogólnoeuropejskiego Pomimo olbrzymich ró�nic w statusie i istotno�ci reprezentacji potrzeb seniorów w �yciu publicznym, istniej� dwa uniwersalne do�wiadczenia: i. Potrzeby ludzi starszych s� w mniejszym lub wi�kszym stopniu ignorowane w �yciu spo�ecznym oraz przez polityków. Ich interesy zdaj� si� by� mniej istotne ni� te artyku�owane przez inne grupy spo�eczne i organizacje lobbingowe. ii. W takich warunkach konieczne jest, aby seniorzy sami zabrali g�os, gdy� tylko w ten sposób ich postulaty zostan� us�yszane. Struktury i tradycja partycypacji politycznej ludzi starszych reprezentuj�cych swe �rodowisko bardzo si� ró�ni� w poszczególnych krajach europejskich. W Polsce i Bu�garii takie struktury i tradycje reprezentacji seniorów s� niemal nieobecne, a ludzie starsi s� grup� wykluczon� ze spo�ecze�stwa. W przesz�o�ci �ycie spo�eczne by�o zmonopolizowane przez partie komunistyczne, nie ciesz�ce si� popularno�ci�. W Niemczech zaanga�owanie obywatelskie seniorów posiada znacz�c� tradycj� i dobre parametry ilo�ciowe i jako�ciowe, szczególnie w licznych komitetach doradczych seniorów; a jednak niewielu seniorów jest zainteresowanych i zaanga�owanych w tego typu dzia�alno�� obywatelsk�. We W�oszech dzi�ki podzieleniu du�ych miast na dzielnice, posiadaj�ce kompetencje w szeregu zagadnie�, stworzono komitet zajmuj�cy si� polityk� dotycz�c� seniorów, w którego sk�ad wchodz� ludzie starsi. Do�wiadczenia zebrane w ramach projektu SEVIR prowadz� do nast�puj�cych konkluzji: Tam, gdzie dotychczas brak struktur, strategii i inicjatyw, nale�y je stworzy�, zarówno na poziomie krajowym, jak i spo�ecze�stwa obywatelskiego. Dotyczy to przede wszystkim Bu�garii, gdzie zosta�y podj�te przygotowania do stworzenia podkomisji parlamentarnej po�wi�conej seniorom, co ma zwi�za� organizacje seniorów z parlamentem narodowym. Struktury polityczne, od poziomu krajowego a� po lokalny, powsta�y w celu tworzenia i implementacji polityki na rzecz seniorów. Poza strukturami i programami pa�stwowymi niezb�dne s� organizacje seniorów dzia�aj�ce w spo�ecze�stwie obywatelskim, których zadaniem jest reprezentowanie interesów osób starszych w �yciu publicznym oraz wobec decydentów politycznych. W sytuacji idealnej organizacje seniorów s� dzi�ki zagwarantowaniu im konkretnych dróg i struktur partycypacji w��czane w system polityczny. Tam, gdzie takie struktury s� obecne, nale�y sprawdzi� ich skuteczno��, aby wspomóc dialog pomi�dzy strukturami, osobami kluczowymi w polityce i seniorami anga�uj�cymi si� w reprezentacj� swojego �rodowiska, oraz mo�liwo�ci ich u�ycia w celu respektowania praw i potrzeb osób starszych w systemie politycznym. Edukacja jest kluczem do poprawienia kondycji osób starszych poprzez uznanie ich potrzeb, a dzia�a ona na wiele sposobów: 229992-CP-1_2006-1-DE-Grundtvig-G11

kifas GmbH Waldmünchen, Germany

1. W celu zwi�kszenia �wiadomo�ci na temat mo�liwo�ci i warto�ci partycypacji politycznej seniorów 2. W celu przygotowania aktywnych seniorów do tego rodzaju zaanga�owania obywatelskiego 3. W celu zaznajomienia struktur politycznych i ich reprezentantów ze specyfik� wspó�pracy z aktywnymi seniorami. Taki projekt edukacyjny by�by strategi� stosown� do integracji starszych pokole� ze spo�ecze�stwem oraz promowania solidarno�ci mi�dzypokoleniowej. Na poziomie europejskim projekt SEVIR prowadzi do nast�puj�cych wniosków: 1. Wolontariat na poziomie politycznym (w szerokim poj�ciu) jest ci��k� i wymagaj�c� prac�, jako �e obraz sektora polityki jest z�y (brudne zaj�cie). Wolontariusze musz� upora� si� z posiadaj�cymi w�adz� instytucjami, organizacjami (grupami lobbingowymi) i osobami. 2. Wolontariat na poziomie politycznym ma olbrzymie znaczenie. Takie zaj�cia jak reprezentacja interesów czy adwokatura (w szerokim, nieprawniczym sensie) pomagaj� w promocji zaniedbanych interesów i niezaspokojonych potrzeb. 3. Brak sprecyzowanej struktury partycypacji politycznej seniorów na poziomie lokalnym, regionalnym czy narodowym jest charakterystyczny równie� dla poziomu europejskiego, poniewa� w krajach cz�onkowskich Unii Europejskiej istniej� zbyt ró�norodne uwarunkowania wst�pne. Za wspólny wymóg mo�na uzna� fakt, �e seniorzy zajmuj�cy si� reprezentacj� interesów swego �rodowiska powinni dysponowa� realnym i trwa�ym dost�pem do procesów decyzyjnych i osób kluczowych dla polityki lokalnej i dotycz�cej seniorów. �

229992-CP-1_2006-1-DE-Grundtvig-G12

5. Wskazówki i wytyczne dla opracowuj�cych programy edukacyjne dla seniorów anga�uj�cych si� w aktywno�� obywatelsk� w krajach europejskich Znajduj�ce si� poni�ej wyniki obserwacji s� wskazówkami i wytycznymi dotycz�cymi warunków niezb�dnych do zagwarantowania skuteczno�ci opisywanej aktywnej postawy obywatelskiej ludzi starszych w ró�nych krajach europejskich. Z projektów wynika, �e spe�nienie warunków wst�pnych jest sensowne i niezb�dne. Nawet je�li pod uwag� we�miemy specyfik� poszczególnych krajów, to pewne wskazówki dotycz� ca�ej Europy. Zaanga�owanie seniorów w wolontariat na poziomie politycznym ma olbrzymie znaczenie. Takie dzia�ania pomagaj� promowa� interesy i potrzeby starszego pokolenia, cz�sto zaniedbywane przez pa�stwo, spo�ecze�stwo i organizacje spo�eczne, oraz wzmacnia� dialog mi�dzypokoleniowy. Najlepszym rozwi�zaniem jest partycypacja seniorów w ich najbli�szym otoczeniu, w ich spo�eczno�ciach. Skuteczna reprezentacja w�asnego �rodowiska zale�y od tego, czy aktywni seniorzy anga�uj�cy si� w partycypacj� polityczn� w swych spo�eczno�ciach dysponuj� woln� przestrzeni� dla swych dzia�a�. Wolna przestrze� powinna dawa� im mo�liwo�� reprezentacji w�asnych spraw i pomys�ów oraz mo�liwo�� dalszej edukacji, po��czonej z profesjonalnym kierownictwem ich zaanga�owania. Wolna przestrze� dla partycypacji politycznej oznacza, �e partycypacja seniorów powinna spotyka� si� z prawdziw� aprobat� decydentów politycznych. Aktywni seniorzy potrzebuj� realnych praw do partycypacji. Powinni dysponowa� konkretnymi, solidnymi i trwa�ymi drogami, którymi wprowadzaliby zagadnienia zwi�zane z interesem seniorów do dyskusji politycznej i procesu decyzyjnego. Jest to mo�liwe dzi�ki respektowaniu prawa do informacji, sk�adania petycji i zabierania g�osu oraz dzi�ki cz�onkostwu w lokalnych instytucjach lub komisjach. Czysto symboliczna partycypacja szybko zaniknie, je�li ludzie starsi zorientuj� si�, �e ich udzia� w �yciu politycznym nie ma realnego charakteru, a ich wk�ad nie jest traktowany powa�nie. Ze strony decydentów polityki lokalnej niezb�dne jest takie wykonywanie w�adzy, by obywatelom(-seniorom) �atwiej by�o kszta�towa� spo�ecze�stwo. Bez wsparcia ze strony otoczenia spo�ecznego, ze s�abym wsparciem politycznym, z niewielkimi �rodkami i nielicznymi modelami, z których mo�na bra� przyk�ad, ludzie starsi obieraj� zwykle bierny tryb �ycia, wegetuj� na skraju spo�ecze�stwa i marz� jedynie o przyci�gni�ciu do siebie innych seniorów (Findeisen 2008, s. 9). I tak doszli�my do tego, co stanowi punkt krytyczny. Strategia integracji seniorów reprezentuj�cych swe �rodowisko z dyskusj� i procesami politycznymi oznacza, �e decydenci polityczni musz� podzieli� si� sw� w�adz� i uprawnieniami i musz� wprowadzi� w �yciu politycznym wi�cej przejrzysto�ci. Cz�sto nie jest to �atwe. Dlatego wielu ludzi, w�ród nich równie� seniorów, s�dzi, �e aktywna postawa obywatelska jest pustym has�em. Jest to zwi�zane z rozczarowaniem polityk� i prze�ywan� frustracj�. Aktywne zaanga�owanie wydaje si� nie by� cenione. Nie mo�na niczego zmieni�, nawet je�li zaanga�owaniu politycznemu po�wieci si� mnóstwo wysi�ku. (por. Zeman 2008, s. 8) A jednak zaanga�owanych seniorów trzeba traktowa� powa�nie. Takie otwarcie sfery politycznej na spo�ecze�stwo wspó�gra z inicjatywami Unii Europejskiej. Traktat reformuj�cy

UE okre�la dialog spo�eczny mianem zadania politycznego. Ma on za zadanie wzmocnienie partycypacji obywateli. Instytucje UE i jej cz�onkowie ustalili prowadzenie otwartego, transparentnego i regularnego dialogu z organizacjami spo�eczno-obywatelskimi. Dialog mo�e by� inicjowany od góry , gdy w�adza zaprasza seniorów na konsultacje, lub od do�u , je�li organizacje domagaj� si� swego prawa do partycypacji politycznej, np. gdy organizacje seniorów chc� realizowa� swe prawo do partycypacji na polach politycznych dotycz�cych spraw osób starszych. Lokalna administracja b�dzie musia�a podj�� si� zada�, które nie zawsze s� zgodne z jej autodefinicj�. B�dzie musia�a sta� sie partnerem reprezentacji seniorów, inicjowa� dyskusje publiczne oraz promowa� samopomoc i partycypacj�. W sytuacji idealnej strategia ca�ej spo�eczno�ci jest zgodna z potrzebami ludzi starszych. Jako przyk�ad pos�u�y� mo�e Rheine, niemiecka gmina. Utworzono tam grup� robocz� planowanie miejskie zgodne z potrzebami seniorów . Cz�onkowie lokalnej administracji i rady seniorów opracowali wspólnie model miasta zgodny z wymaganiami ludzi starszych. Je�li osoba starsza podejmuje si� zadania reprezentacji interesów starszej generacji, potrzebuje ca�ego zestawu umiej�tno�ci i zasobu wiedzy. Dlatego kszta�cenie ustawiczne jest niezb�dne, co wynika równie� z do�wiadcze�, zada� i wiedzy osób zwi�zanych z projektem. Aktywno�ci obywatelskiej musi towarzyszy� profesjonalne przewodnictwo i nadzór. Politycy powinni stworzy� infrastruktur� stosown� do promocji zaanga�owania ludzi starszych. Dokona� tego mo�e specjalny wydzia� administracji lokalnej lub agencja zewn�trzna. Zadaniem profesjonalnego przewodnictwa i nadzoru jest doradzanie reprezentantom seniorów, wsparcie administracyjne i kszta�cenie ustawiczne aktywnych seniorów, chyba �e jest to gwarantowane przez inne instytucje. Kolejny przyk�ad: kasy chorych i ubezpieczenie spo�eczne wspieraj� struktury samopomocowe w przypadku choroby.

Inwestycje finansowe w aktywno�� obywatelsk� czynione przez instytucje krajowe lub lokalne op�acaj� si� nie tylko ze wzgl�du na korzy�ci spo�eczne, ale te� ekonomiczn� warto�� dodan�. Do�wiadczenia pokazuj�, �e inwestycje w aktywno�� obywatelsk� ludzi starszych maj� sens, poniewa� lokalne spo�eczno�ci odnosz� dzi�ki nim wysokie korzy�ci, jako �e zainwestowane sumy przynosz� zysk, a korzy�ci spo�eczno�ci s� du�e. Wed�ug szacunków rz�du Bawarii jedno euro zainwestowane w zaanga�owanie seniorów przynosi zysk w wysoko�ci ok. siedmiu euro. W�adzy op�aca si� inwestowa� w aktywno�� obywatelsk� seniorów. Nie wolno jednak nadu�ywa� tej aktywno�ci jako taniej alternatywy dla �wiadcze� spo�ecznych, oszcz�dza� na profesjonalnie zorganizowanych �wiadczeniach, ani przerzuca� odpowiedzialno�ci za nie z w�adzy na obywateli w czasach okrojonego bud�etu. Zaanga�owanie w ramach wolontariatu posiada w�asn�, bezcenn� warto��. Alois Glück, by�y prezydent bawarskiego Landtagu wspomina ten aspekt w kontek�cie zada� w�adzy: aktywn� postaw� obywatelsk� nale�y traktowa� jako jeden z filarów spo�eczno�ci lokalnej oraz jako ogóln� i pojemn� koncepcj� spo�eczno-polityczn�. Wydajne i zrównowa�one

pa�stwo opieku�cze nie mo�e istnie� bez aktywno�ci obywateli. ... Dlatego w�a�nie aktywn� postaw� obywatelsk� i jej potrzeby nale�y promowa� w taki sam sposób jak aktualnie wspiera si� edukacj�, badania, gospodark� i technik� (Glück 2004, s. 332). Promocja ta nie powinna poci�ga� za sob� ograniczenia wydatków na inne �wiadczenia spo�eczne. Aktywni seniorzy nie powinni ani nie chc� �ata� dziur powsta�ych w wyniku �le funkcjonuj�cych �wiadcze�, za które odpowiedzialne jest pa�stwo lub samorz�d. Tak jak w innych organizacjach dzia�aj�cych na zasadzie wolontariatu, równie� tu brak ch�tnych do pracy. A jednak badania pokazuj�, �e w�ród ludzi starszych mo�na zauwa�y� olbrzymi potencja� aktywno�ci obywatelskiej. Nale�y go wykorzysta�. Do�wiadczenia zebrane w trakcie projektu pokazuj�, �e: �

Ludzie, którzy zako�czyli karier� zawodow� s� gotowi podzieli� si� zgromadzon� wiedz� i do�wiadczeniem �yciowym ze spo�ecze�stwem i szukaj� stosownych mo�liwo�ci zaanga�owania si�, aby bra� udzia� w rozwoju swych spo�eczno�ci, takich jak reprezentacja seniorów. Osoby aktywne przez ca�e �ycie wykazuj� wi�ksz� ch�� do kontynuowania dzia�ania równie� w trzeciej fazie swego �ycia.

�

Motywacja ludzi starszych dotycz�ca zaanga�owania si� nie wynika jedynie z pobudek altruistycznych. Chc� oni polepszy� jako�� swego �ycia dzi�ki kontaktom z innymi seniorami i unikn�� w ten sposób izolacji. Grupy seniorów tworzy zwykle kilkunastu ludzi my�l�cych w podobny sposób staj� si� one wi�c doskona�� okazj� do spotka� towarzyskich.

�

Zaanga�owanie seniorów jest powodem zwi�kszenia ich zaufania do samych siebie. Zyskuj� do�wiadczenie pokazuj�ce im, �e s� w stanie osi�gn�� konkretne rezultaty w polepszaniu jako�ci �ycia (nie tylko) ludzi starszych.

�

Dla wielu seniorów uczestnictwo w kursach jest mo�liwo�ci� opuszczenia zamkni�tego �wiatka rodziny i przyjació� i zaanga�owania si� na rzecz polepszenia warunków �ycia ich spo�eczno�ci, co mo�e doprowadzi� do zainteresowania reprezentowaniem ludzi starszych.

Dzi�ki projektowi uda�o si� zidentyfikowa� te czynniki jako warunek skutecznego wykreowania i promocji aktywno�ci obywatelskiej ludzi starszych. Zamieszczona poni�ej lista kontrolna wymienia czynniki maj�ce pozytywny wp�yw na skuteczne tworzenie inicjatyw na rzecz zaanga�owania ludzi starszych w aktywno�� obywatelsk�, a w szczególno�ci w reprezentowanie ich w�asnego �rodowiska. Aktywno�� obywatelska jest realna, je�li stworzone zostan� nast�puj�ce warunki:

1. Atmosfera szacunku i uznania wobec umiej�tno�ci i kompetencji ludzi starszych. 2. Potencja� ludzi starszych ch�tnych do reprezentowania swych interesów.

3. Grupa seniorów dysponuj�cych mo�liwo�ciami odegrania kluczowej roli jako moderatorzy, inicjatorzy, koordynatorzy i rzecznicy. 4. Ch�� seniorów do wykorzystania swych umiej�tno�ci i wiedzy na rzecz swego �rodowiska. 5. Gotowo�� lokalnych i regionalnych decydentów do wspó�pracy z aktywnymi seniorami. Istotne jest umo�liwienie prawdziwej partycypacji ludzi starszych i stworzenie przestrzeni do wykorzystania ich kreatywno�ci. Je�li tak si� nie stanie, przewa�� rozczarowanie i frustracja. 6. Gotowo�� spo�eczno�ci lokalnych do wspierania reprezentacji ludzi starszych poprzez profesjonalne przewodnictwo i nadzór ich zaanga�owania si� wraz ze stworzeniem i utrzymaniem stosownej infrastruktury, ��cznie ze wsparciem finansowym i innymi potrzebnymi �rodkami.

Zmiany demograficzne s� wyzwaniem, ale jednocze�nie oferuj� nowe mo�liwo�ci, zarówno dla ca�ej Europy, jak i poszczególnych krajów. Integracja aktywno�ci obywatelskiej seniorów w strategie europejskie, krajowe, regionalne i lokalne pozwala na sprostanie wyzwaniom naszych czasów: reprezentacja interesów �rodowiska seniorów staje si� sejsmografem potrzeb i �ycze� starszych pokole�. Ludzie starsi zainteresowani i zaanga�owani w aktywno�� obywatelsk� wnosz� do projektów w�asne pomys�y, do�wiadczenia i umiej�tno�ci, przyczyniaj�c si� w ten sposób do podniesienia jako�ci �ycia i spójno�ci spo�ecznej. � �

6. Literatura (tytuły w wersji oryginalnej) AGE (2008): Contribution to the European Commission’s consultations on Europe’s Social Reality: a ‚stocktaking’, Brussels. Arendt, Hannah (1960): Vita activa oder vom tätigen Leben (vita activa or about active life), Stuttgart. Back, K & Back, K (1991) Assertiveness at Work: A Practical Guide to Handling Awkward Situations McGraw Bishop, S (1996) Develop Your Assertiveness. Better Management Skills Kogan Page. Campbell, M, (2000) Assertiveness Training. University of St Andrews, School of Psychology. Commission of the European Communities (2005): Green Book. Facing demographic changes – a new solidarity among generations, Brussels. Commission of the European Communities (2006): The social situation in the European Union 2005-2006. The balance between generations in an ageing Europe, Brussels. Commission of the European Communities (2007): opportunities, access and solidarity: towards a new social vision for 21st century Europe, Brussels. Cornelius, H & Fire, S (1989): Everyone Can Win: How to Resolve Conflict Simon & Schuster Detjen, Joachim (2007): Politische Bildung (political education), München. Deutscher Bundestag (2002): Bericht der Enquete-Kommission „Zukunft des bürgerschaftlichen Engagements“ (report of the commission „future of civic commitment“, Berlin. Deutscher Bundestag (German National Parliament) (2006): Fünfter Bericht zur Lage der älteren Generationen in der Bundesrepublik Deutschland (fifth report about the situation of the elder generations in the Federal Republic of Germany) Berlin. Dickson, A. (1982): A Woman in Your Own Right: Assertiveness and You, Quartet Books. EURAG (2005): Charter for the Elderly, declaration of the rights and responsibilities of older persons, Ljubljana. European Centre for Social Welfare Policy and Research (2006): Poverty of elderly people in EU-25, Vienna. Evans A., Secrets of Performing: confidence for actors, musicians, performers, presenters and public speakers, A & G Black, 2003. Filipp, Sigrun-Heide/Mayer, Anne-Kathrin (2005): Zur Bedeutung von Altersstereotypen, in: Aus Politik und Zeitgeschichte, (The importance of age stereotypes, in: From politics and chronicle 49-50/2005 Bonn.) Findeisen, Dušana (2008): The Importance of Education for the Effective Participation of Senior Citizens in Community Affairs-Changing Attitudes and Approaches towards Older People in Europe, niepublikowany wykład wygłoszony podczas konferencji w Veronie, pa dziernik 2008. Findsen, B, (2007): Older Adults as Learners: a critical perspective, in Guidance for Life, working and learning in the third age, edited by Clayton et al, Milan.

Frey, Peter (2007): Vorwort. Die Sache mit den Werten. Was gilt heute? (preface. the hassle with values. What is relevant today?), in: the same (editor): 77 Wertsachen. Was gilt heute?, (77 values, What is relevant today?), Freiburg. Gaskin, Katherine et al. (1996): Ein neues bürgerschaftliches Europa (A new civic Europe), Freiburg. Glaab, Manuela /Kießling, Andreas (2001): Legitimation und Partizipation (Legitimation and participation) , in: Karl-Rudolf Korte/Werner Weidenfeld (editors), Deutschland-TrendBuch. Fakten und Orientierungen (Germany-trends book, facts and orientations), Opladen. Grymer, Herbert et al (2005): Altengerechte Stadt – das Handbuch (City, meeting the requirements of the older generations – the handbook), Münster. Himmelmann, Gerhard (2005): Demokratie lernen (Learning democracy), Schwalbach 2005, 2 Edycja Klie, Thomas (2000): Bürgerschaftliches Engagement – Perspektiven zivilgesellschaftlicher Entwicklung in der modernen Gesellschaft (Civic engagement – perspectives of a civic development in modern societies), in Peter Zeman (editor), Selbsthilfe und Engagement im nachberuflichen Leben (self help and engagement in post-professional life), Regensburg, str17-134. Linz, J./Stephan A. (1996): Problems of democratic consolidation, Baltimore/London. Lösch, Bettina (2005): Deliberative Politik (Deliberative politics), Münster. McCarthy P., Hatcher C., Presentation Skills: the essential guide for students, Sage 2002. Negt, Oskar (1971): Soziologie und exemplarisches Lernen (Sociology and exemplary learning), Frankfurt/Main, 3 Edycja. Negt, Oskar (2008): Demokratie als Lebensform. Mein Achtundsechzig (democracy as form of life), in: Aus Politik und Zeitgeschichte (From politics and chronicle) 1415/2008, str. 3-8. Olk, Thomas (2008): Political participation of senior citizens by senior advisory boards, in: Federal Association of the regional senior advisory boards (editor), Political participation of senior citizens on federal, regional and local level, str. 10-12. Putnam, Robert D. (editor) (2001): Gesellschaft und Gemeinsinn. Sozialkapital im internationalen Vergleich (Society and public spirit, social capital in an international comparison) Gütersloh. Walker Alan/Naegele Gerhard (editores) (1999): The politics of old age in Europe, Buckingham/Philadelphia. Zeman, Peter (2008): Active Citizenship of Senior Citizens. benefitting the individual senior and the Community, niepublikowany wykład wygłoszony podczas konferencji w Veronie, pa dziernik 2008.

7. Adresy 7.1 Partnerzy Projektu kifas gGmbH, Instytut Katolickiego Ruchu Pracowników dla Ustawicznej Edukacji i Stosowanej Etyki Społecznej, Waldmünchen Niemcy - Koordynator Koordynator: Bernhard Eder Hofgartenstr. 2, D-93449 Waldmünchen Tel.: +49 99 72 94 14 85 E-mail: bernhard.eder@kifas.org www. kifas.org

Uniwersytet „Lancaster University”, Wydział Edukacji Ustawicznej, Lancaster, Wielka Brytania Koordynator: Rory Daly Ash House Lancaster LA1 4YT, United Kingdom Tel.: +44 15 24 59 26 22 E-mail: r.daly@lancaster.ac.uk www.lancs.ac.uk/depts/conted/ Federalne Stowarzyszenie Regionalnych Reprezentacji Interesów Seniorów w Niemczech, Berlin, Niemcy Koordynator: Egon Backes Salvador-Allende-Str. 91, D-12559 Berlin Tel.: +49 22 97 14 83 E-mail: egon.backes@t-online.de www.bagso.de/portrait.html?id=14 Stowarzyszenie Integra, Sofia, Bulgaria Koordynator: Aneta Moyanova P.O.Box: 1461, Sofia 1000, Bulgaria Tel.: +359 2 952 639 6 E-mail: a.moyanova@integra.bg www.integra.bg ISIS, Instytut Infrastruktury Społecznej, Frankfurt nad Menem, Niemcy Koordynator: Karl Mingot Kasseler Straße 1a, D-60486 Frankfurt am Main Tel.: +49 69 26 48 65 21 E-mail: mingot@isis-sozialforschung.de www.isis-sozialforschung.de Stowarzyszenie Polo Europeo (Biegun Europejski), Verona, Włochy Koordynator: Stefano Cobello c/o Scuola Media Statale "A. Manzoni", Via Velino 20, I-37136 Verona Phone: +39 34 82 68 18 98 E-mail: euro.spe@gmail.com www.europole.netfirms.com Towarzystwo Polsko-Niemieckie w Krakowie, Polska Koordynator: Jerzy Jedlinski, Chairman ul. Skałeczna 2, PL-31-065 Kraków Tel.: +48 12 4306127 E-mail: tpnk@interia.pl www.tpnk.org.pl

Wojewódzka Biblioteka Publiczna w Krakowie, Polska Koordynator: Olga Kalinska, pracownik Biblioteki ul. Rajska 1, Pl-31-124 Kraków Tel.: +48 12 632 2098 E-mail: rcbc@wbp.krakow.pl www.wbp.krakow.pl SVEB, Szwajcarska Federacja Edukacji Dorosłych, Zurich , Szwajcaria Koordynator: Ruth Jermann Oerlikonerstr. 38, CH-8057 Zurich Tel.: +41 443 11 64 55 E-mail: ruth.jermann@alice.ch www.alice.ch

7.2 Europejskie instytucje działaj ce z obszarze “seniorów” AGE, the European Older People’s Platform Europejska Platforma Osób Starszych Rue Froissart 111, B-1040 Bruxelles Tel.: +32 2 280 14 70 E-mail: info@age-platform.org www.age-platform.org Centre for European Policy Studies Centrum Europejskich Studiów Strategicznych CEPS, 1 Place du Congrès, B-1000 Brussels Tel.: +32 2 229 3911 E-mail info@ceps.eu www.ceps.be EURAG, the European Federation of Older Persons Europejska Federacja Osób Starszych Kontakt: Jaap van der Spek Tel.: +31 264 72 35 88 E-mail: jaapvdspek@planet.nl www.eurageurope.org EAEA, European Association for the Education of Adults Europejskie Stowarzyszenie Edukacji Dorosłych Rue de la Concorde 60, B-1050 Brussels Tel.: +32 2 513 52 05 E-mail: eaea-main@eaea.org www.eaea.org European Commission – Directorate General Education and Culture Komisja Europejska – Dyrektoriat Generalny : Edukacja i Kultura BERL 10/38; Rue de la Loi 200; B-1049 http://ec.europa.eu/dgs/education_culture/index_en.html European Parliament Intergroup on Ageing Grupa Parlamentarna Parlamentu Europejskiego ds. starzenia Kontakt: Mihael Brejc, Mihael.brejc@europarl.europa.eu European Parliament – News headlines on social affairs Parlament Europejski – informacje dotycz ce spraw społecznych www.europarl.europa.eu/news/public/documents_par_theme/908/default_en.htm

7.3 Inne interesuj ce projekty w obszarze edukacji dorosłych i aktywnego starzenia DARE - Democracy and Human Rights Education in Adult Learning Demokracja i prawa człowieka w edukacji dorosłych Kontakt: Deyana Kurchieva, DARE network assistant, c/o Partners Bulgaria Foundation 2A, Yakubitsa Str. fl.3, apt.13, BG-1164 Sofia Tel.: 0359 2 962 31 74 E-mail: deyana@partnersbg.org www.dare-network.eu HealthPROoelderly Zdrowie dla dorosłych Kontakt: Charlotte Strümpel, Austrian Red Cross, Wiedner Hauptstr. 32, A-1041 Vienna Tel.: +43 1 58 90 01 28 E-mail: charlotte.struempel@redcross.at www.healthyproelderly.com Isolation to Inclusion Od izolacji do wł czenia Kontakt: Stephan Würz, Hessische Staatskanzlei Wiesbaden, Department office, Landesehrenamtsagentur Hessen, Otto-Fleck-Schneise 4, D-60528 Frankfurt am Main Tel.: +49 69 678 94 26 E-mail: LandesEhrenamtsagentur-Hessen@gemeinsam-aktiv.de www.i2i-project.net Learnship, Strengthening Paritcipative Democracy through Collaborative Learning Wzmacnianie amtywnej demokracji przez wspólne uczenie si Kontakt: Fritid og Samfund, Steffen Hartje, Skt. Nicolaus Gade 2, DK-8000 Århus C Tel.: +45 86 18 26 27 E-mail: hartje@fritid-samfund.dk www.learnship.eu

SenEmpower Wzmacnianie seniorów Kontakt: Karin Stiehr, ISIS Institut für Soziale Infrastruktur, Kasseler Straße 1a, D-60486 Frankfurt am Main Tel.: +49 69 264 86 50 Email: stiehr@isis-sozialforschung.de www.senempower.eu