Begraafplaasten in Paramaribo Suriname met foto's

Historische begraafplaatsen van Paramaribo Jannes H. Mulder Voor de avontuurlijke bezoeker is de oude Oranjetuin aan de Gravenstraat of Henck Aronstraat eerste keuze. Voor in grafsymbolen geïnteresseerden zijn de stenen bij de synagoge aan de Keizerstraat en de drie bij elkaar liggende Joodse begraafplaatsen aan de Kwattaweg een must. Voor funeraire romantiek kunt u het beste naar de Van Sypensteijnlaan gaan en meerdere begraafplaatsen in één keer bezoeken. De Oranjetuin en de synagoge liggen in het centrum van de stad, de andere begraafplaatsen zijn het beste per fiets of auto te bezoeken.

Lange broek en dichte schoenen aanbevolen en camera niet vergeten. Laat u zich voor een gepaste vergoeding ter plekke rondleiden.

Mijn ambitie was een boek over begraafplaatsen in Paramaribo te schrijven. In plaats daarvan zijn het artikelen voor de Ware Tijd geworden. De historisch interessantste en met sluiting bedreigde begraafplaatsen passeren daarin de revue. Deze reader bestaat uit deze artikelen plus bijlage en een register. De begraafplaatsen van Chinezen, Javanen en Hindostanen zijn buiten beschouwing gebleven, omdat die nog ruimte om te begraven hebben en in de regel goed zijn onderhouden. Individuele graven, bijvoorbeeld naast Fort Zeelandia of in de Palmentuin worden evenmin besproken. Ik maak van deze gelegenheid gebruik allen te bedanken die mij in de periode 2003-5 bij dit ‘project’ hebben geholpen.

Inhoudsopgave Hervormd begraven voor een stuiver kan niet meer

2

Symbolen van hoop, liefde en verdriet op de Joodse begraafplaatsen

6

EBG en Lutherse begraafplaatsen uit diep dal. Hoe vergaat het de dinari’s?

11

Openbare begraafplaatsen: verleden, heden en toekomst

15

Ruiming van graven kan RK-begraafplaats redden

19

Bijlage

22

Register

30

Naschrift

31

1 PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com

Hervormd begraven voor een stuiver kan niet meer Liesbeth Venetiaan heeft bewezen voor Cultuur gevoelig te zijn. Dus vraag ik haar: Presidentsvrouw, wilt U alstublieft ervoor zorgen, dat individuele graven na tien jaar geruimd mogen worden? Nabestaanden en vele anderen zullen U dankbaar zijn. Waarom? Een dergelijke wettelijke maatregel stimuleert hergebruik van schaarse grond, het onderhoud van de paden en daarmee de bereikbaarheid van individuele graven. Daardoor blijven begraafplaatsen met unieke grafstenen open voor het publiek waarmee veel cultureel erfgoed alsnog wordt gered. Aan de hand van het voorbeeld van de Stuiververeniging van de Hervormde Gemeente om Lina’s Rust van een wisse dood te redden, bespreek ik hoe de overheid aan de verloedering van onze begraafplaatsen een einde kan maken. Eerst een stukje geschiedenis op welke plaatsen Hervormden in het verleden werden begraven inclusief de van oorsprong Hervormde begraafplaats Oranjetuin. Vervolgens een schets van het funeraire erfgoed. Ik sluit af met de Stuiversvereniging van de Hervormde Gemeente.

Voorgeschiedenis In 1668 begint met de komst van predikant Basseliers de Hervormde Gemeente. Vrijwel uitsluitend welgestelde waren toen lid. Tegen een fikse betaling moesten zij een rustplaats zien te vinden op de begraafplaats, waar nu het Kerkplein is. Vanwege de begroeiing kreeg dit de naam Oranjetuin. De eerste Oranjetuin van circa 1670 sloot in 1801. In 1814 werd op deze Oranjetuin een Hervormde Kerk gebouwd. Deze brandde in 1821 volledig af. In 1835 kwam er de huidige Centrumkerk en de oude grafstenen van het kerkhof gebruikte men voor de vloer van de nieuwe kerk. Omdat de oorspronkelijke Oranjetuin op het Kerkplein praktisch onbetaalbaar werd, richtte men in 1756 een nieuwe begraafplaats in. Dit werd de tweede en huidige Oranjetuin of het ‘Stenen kerkhof’ vanwege de hoge stenen muur er omheen. Deze van oorsprong Hervormde begraafplaats werd later een Algemene begraafplaats en sloot haar poorten in 1961. Maar let op, op het terrein van het Leger des Heil hoek Gravenstraat en Cultuurtuinlaan vond ik nog drie grote granieten grafstenen. Dit zijn restanten van een derde Oranjetuin of Kitty’s Hof. Deze begraafplaats functioneerde van 1801 tot 1864 en is in 1927 geruimd.

Oud Lina’s Rust aan de Wanicastraat met Nieuw Lina’s Rust er tegenover, ligt waar volgens een kaart uit 1881 de militaire begraafplaats Kettijs Rust lag. Een belangrijk verschil met de Oranjetuinen is dat Lina’s Rust uit het werk van Moeder Annetta Bos - Visser van de Vereniging voor Armen Zorg voortkwam. Zij richtte in 1897 de Stuiversvereniging van de Hervormde Kerk op die in 1899 Lina’s Rust en vervolgens circa 1940 Nieuw Lina’s Rust en in 1966 Annetta’s Hof in beheer kreeg. Duidelijk moet dus zijn dat Annetta’s Hof later naar deze sociaal bewogen vrouw vernoemd is en zij zelf niet als eerste aldaar begraven is. Haar laatste rustplaats is de Oranjetuin. De drie begraafplaatsen van de Hervormde Stuiververeniging inclusief Oud Lina’s Rust van 1899 daarentegen functioneren nog. Zij moeten om te kunnen overleven het hoofd boven het wied zien te houden.

Oranjetuin De grafzerken in de Hervormde Kerk van 1835 zullen de meeste kennen. Ze zijn voor zover leesbaar van rijke

2 PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com

burgers die overleden tussen 1710 en 1795. Gelukkig liet de gouverneur in 1882 alsnog een paar zerken waarvoor binnen geen plaats bleek te zijn, tegen het kerkgebouw aan de kant van het huidige postkantoor plaatsen. Eén van de zerken fungeert bij de ingang als stoepsteen.

Maria Susanne du Plessis, 1739-1795 ligt vanaf de preekstoel, in de beuk, achter de linker pilaar. Vanwege de slangen en Braziliaanse bijen zullen weinig burgers de prachtige grafmonumenten van de huidige Oranjetuin kennen. Dat is jammer want er zijn grafzerken bij van bijvoorbeeld zeven gouverneurs, vijfentwintig van het Hof van Politie en Criminele Justitie (het Rode Hof), veertien van het Hof van Civiele Justitie (het Zwarte Hof), vijf van predikanten en verder een heel stel van artsen en onderwijzers. Omdat begraven alleen met veel geld mogelijk was, liggen hier de beter gesitueerden. De Rotaryclub Paramaribo heeft zich in 1988 over deze prestigieuze dodenakker ontfermd. Opvallend is dat de verdere achteruitgang en verdwijning van unieke grafstenen daarmee niet is voorkomen. Wat mij betreft, begin eenvoudig met muur dichten en glasscherven erop zetten, hekwerk sluitend maken en nu de gedetineerden geweest zijn, beginnen met de hoofdpaden snel te bestraten. Daarna architect Dikland een columbarium tegen de muur aan de kant van de Swalmbergstraat laten ontwerpen.

En wat Mariënburg en de Kathedraal goed blijken te kunnen, daartoe moet de rijke Rotary toch zeker ook toe instaat zijn? Een boekje met de geschiedenis, een wandelroute met veel nostalgische foto’s voor bezoekers waaronder toeristen. Een op vaste uren in de week openbaar en bescheiden verlicht park van maken, levert Euro’s op waardoor op de duur zelfs iets van restauratie in beeld komt.

Stuiversvereniging Oud Lina’s Rust aan de Wanicastraat is vanuit cultureel perspectief eveneens een bezoek waard. Maar eerst iets over de Stuiversvereniging van waaruit Lina’s Rust is ontstaan. De Stuiversvereniging van 1897 is geëvolueerd van een spaarverzekering naar een moderne uitvaartonderneming. Aanvankelijk ging het om een uitgebreid pakket alleen voor armlastige leden van de Hervormde Gemeente en om een stuiver per week vaak vanaf de geboorte gedurende circa 30 jaar. Van sparen is zelden meer spraken en mensen van alle gezindten zijn welkom. Mevrouw Zuidveen van de Stuiververeniging vangt de nabestaanden in haar kantoor op. Soms overhandigen nabestaanden van oma of opa nog een vrijstellingskaart. Samen met de nabestaanden gaat zij dan na of de indertijd gespaarde stuivers aangezuiverd moeten worden. Zij legt het gebruik van het Mortuarium uit en geeft desgevraagd advies over afleggen, rouwadvertentie, lijkkist, bazuin en dragers.

Tijden veranderen en zo is de zwarte koets van de Stuiververeniging verhuisd naar het openluchtmuseum in Nieuw Amsterdam. Een

3 PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com

witte lijkauto waarvoor niemand meer het hoofd ontbloot of van de fiets stapt, is ervoor in de plaats gekomen. De huidige dragiman draagt geen traditionele lange zwarte jas met witte strepen en zwarte hoed behorende bij de Hervormde Stuiververeniging. Maar de kunst van het dragen van de kist naar de laatste rustplaats kennen zij als geen ander. Op weg er naar toe markeert het hele gezelschap enige ogenblikken de pas, schuifelen zonder vooruit te komen.

Dan zetten zij de vaart erin alsof ze de benen nemen waarna zij plotseling op een sukkeldrafje een hoek lijken om te gaan. De dragers zetten daarmee de boze geesten op het verkeerde been.

Terwijl die het lijk volgden op weg naar het graf, schudden de dragers door hun onverwachte verandering van tempo en richting de demonenen van zich af. Spoken aan het graf zijn immers niet welkom. Mevrouw Zuidveen huurt op verzoek een bazuinkoor in. Of van de Hervormde Gemeente het Comité van Liefde voor lijkbewassing van 1885 wordt ingeschakeld, hangt af van wat overledene en nabestaanden eerder hebben bepaald. Van belang is de recente introductie van het jaarlijks te betalen bedrag van 100 SRD voor onderhoud en herstel van de hoofdpaden van de begraafplaats. Nu al is het effect daarvan te zien. Sommige paden zijn gecementeerd zodat het wied niet terugkeert, hekwerk is gerepareerd en Nieuw Lina’s Rust en Annetta’s Hof beginnen er voor het oog goed uit te zien. Terug naar Oud Lina’s Rust waar gedetineerden het geheel onlangs toegankelijk hebben gemaakt. Nu het schoongemaakt is, vraag ik uw aandacht voor het terrein rechts van het hoofdpad. Eerst de Hennep’s, dan de vele Samson’s met verder op de engelen, de symbolisch gebroken zuilen en richting Essed-gebouw de grafmonumenten van familie Curiel.Tevergeefs heb ik gezocht naar de eerste grafsteen van Lina’s Rust, het graf van Lina. Omdat de registers van de Stuiversvereniging tot 1950 ontbreken, heb ik niet kunnen achterhalen waar de naam Lina vandaan komt.

Allemaal aan zet De Stuiversvereniging van de Hervormde Gemeente beheert drie begraafplaatsen en doet wat het kan om die schoon te houden. De introductie van vergoeding voor onderhoud van 100 SRD per jaar is een moedig besluit omdat niet alle nabestaanden dat opbrengen. Maar er is méér nodig. Het publiek moet meehelpen. Respectvolle zorg voor het individuele graf, tegengaan van het dumpen van rotzooi en vernielzucht, voorkomen dat anderen hekwerk stelen zoals onlang bij Oud Lina’s Rust gebeurde. Individuen zijn belangrijk, de overheid is eveneens aan zet. Pas de oude Begrafeniswet aan opdat een individueel graf na verloop van tijd met instemming van de nabestaanden wordt geruimd. Met zo’n verbeterde Begrafeniswet en de introductie van de jaarlijkse 100 SRD gaat Lina’s Rust nieuw leven tegemoet. Want vele plaatsen komen voor hergebruik vrij. Ook voor de Oranjetuin is een tweede leven weggelegd.

Heropen de Oranjetuin en introduceer entreegeld voor bezoekende toeristen. De toekomst voor dit unieke erfgoed is daarmee verzekerd.

Woorden rondom overlijden en begraven Aiti de: achtste dag, einde van intensieve rouw Anansi tori: anekdotes, verhalen Bigi suma: oudere familieleden van overledene Birti suma: vrienden uit de buurt Bradi hatie: breedgerande zwarte hoed Broroe: hoed van drager Crepeorka: duwer van de stootkar Dede kisi: doodkist Dede oso: rouwvisite, huis van de overledene Dinari: aflegger Dragiman: dragers van de kist Gado condre: hemel

4 PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com

Kepti: stoet Kra tafra: gedekte tafel voor ziel Kripsie: aan de kop lopende bedienaar van de begrafenis Lanti biri: begrafenis voor minvermogenden Lantiki: open bak Lijkstaatsie: begrafenisstoet Na dede: de overledene Nanni: koets Sebi de: zevende dag van rouwperiode Siksi wiki: zes weken na overlijden Sinetti: gestampte maïs Singi neti: avond ter voorbereiding van begrafenis Singiman: zanger Skratti: chocolade Sribeniti: avond na begrafenis om uit te rusten Takiman: voorspreker Tan boem: afsluitend gezang Teki afscheid: laatste groet Teki prati: afscheid nemen voor de aflegging Tompoe: speciaal gevouwen doek Wan jari: een jaar later Dr. Jannes H. Mulder, de Ware Tijd maandag 13 december 2004, pagina B7 Onderschriften bij foto’s: Dragers van de Stuiversvereniging. Uiterst rechts Henri Jacobus Hennep, mede oprichter van de Stuiversvereniging van de Hervormde Gemeente. Tevens beheerder en hoofddrager van Lina’s Rust. Dank Henry Hennep Zwarte koets van de Hervormde Gemeenschap. De hoge zwarte engel is niet meer. De witte koets is van de EBG. Dank Openluchtmuseum Nieuw Amsterdam.

Monument van kindergraf op Oud Lina’s Rust.

De beheerder Jodha Mahinder van de Oranjetuin nabij het graf van Annetta Visser. Annetta ligt dus niet als eerste begraven op Annette’s Hof, zoals velen veronderstellen.

5 PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com

Symbolen van hoop, liefde en verdriet op de Joodse begraafplaatsen Twee van de drie Joodse begraafplaatsen aan de Kwattaweg, zijn nog in gebruik. Deze begraafplaatsen behoren tot de best onderhouden van Paramaribo. Dat geeft de geïnteresseerde wandelaar een gelegenheid de vele symbolen goed te bestuderen.

Voorgeschiedenis Van de Portugees-Braziliaanse joden die in 1664 uit Frans Guyana vluchtten, trokken de meeste naar Joden Savanne. Al spoedig kregen zij van de Engelsen het recht een eigen schutterij, synagoge en school te hebben. Het Nederlands bestuur handhaafde dit recht. Wel verbood gouverneur Van Sommelsdijck dat hun slaven op zondag werkten. Tegen het einde van de zeventiende eeuw telde de Joodse gemeenschap ongeveer zeshonderd leden. Ze bezaten toen veertig plantages, waarop negenduizend slaven werkten.

In de loop van de achttiende eeuw trokken bijna alle Joden weg naar de Sociëteitsgrond aan de Kwattaweg, waar zij zich vestigden als koopman of winkelier. Bronnen vermelden dat rond 1830 van de 2547 blanke inwoners van Suriname 1258 joods waren, waarvan 1200 in de hoofdstad. In Paramaribo stonden twee synagogen. De Portugees–Israëlitische van 1736 aan de Heerenstraat, en de Hoogduits–Israëlitische van 1837 aan de Keizerstraat. Pas in 1825 kregen zij dezelfde rechten als de overige blanke bewoners. Vanaf die tijd kwamen er ook Joden in openbare functies. De Portugees-Israëlitische synagoge is inmiddels met respect voor het oude gebouw omgebouwd tot moderne internet walk-in. De synagoge aan de Keizerstraat, pal naast de moskee van de Surinaams-Islamitische Vereniging uit 1932, is sinds de fusie van de Hoogduitse en de Portugees Joodse Gemeenten in 1999 met ongeveer 300 leden het huis van het Israëlitische Gemeente Suriname.

De gesloten Joodse begraafplaats Voor de oude Hoogduitse Joodse begraafplaats van 1715 moet u in Bloemendaal zijn. Vanuit de stad gezien aan de linkerkant van de Kwattaweg, even voorbij het Esso benzinestation op de hoek van de Van Idsingastraat, direct naast loge Concordia.

Onder reusachtige bomen ligt daar verscholen de begraafplaats van de vroegere Nederlandsche Israëlitische Gemeente.

Verscholen en onopvallend omdat ingang en omrastering ontbreken, de grafstenen praktisch in het gras liggen en mensen er rondhangen alsof het terrein hun achtertuin is. De locatie staat te boek als N.W. 2e B.W. no 53. De begraafplaats is in 1892 gesloten. Zodra u ook maar enige belangstelling toont voor de in het gras verscholen zerken, bieden gidsen zich aan. Voor een soft leiden zij u rond en brengen u naar unieke stenen. De meeste symbolen treft u aan tussen loge Concordia en wat over is van het centrale pad onder de enorme kankantri. De omgehakte levensbomen, de handen van de kohen [Joodse priester, red.] - probeer het na te doen en let daarbij op de vingers - en de Joodse jaartelling.

Laat vooral de bijbelse taferelen onder het wied vandaan komen. Vraag aan uw gids goed op het funeraire erfgoed te passen.

6 PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com

De Synagoge met graftuin In 1959 is de oude Portugees Joodse begraafplaats direct aansluitend aan de oude Hoogduitse begraafplaats en eveneens van 1715 ontruimd. Het geruimde stuk lag op de hoek van de Van Idsingastraat waar nu Esso is gevestigd. De ruim 100 kleine grafstenen en circa 400 grote loodzware grafstenen van twee bij een meter, verhuisden naar de overkant van de Kwattaweg. Naar de nog steeds in gebruik zijnde ‘nieuwe’ Portugees Israëlitische begraafplaats van 1868 op de hoek van Nieuwe Charlesburgweg tegenover het Ministerie van Defensie. De stenen hebben jaren hoog opgestapeld aan de achtergrens gelegen in afwachting van een historisch voor de hand liggende bestemming de Portugees Israëlitische synagoge Sedek ve Shalom aan de Heerenstraat.

In 1984 werd een smalle strook van de begraafplaats grenzend aan een perceel in de nabijheid van de Henriëttestraat verkocht, en bleken de stapels stenen in de weg te liggen. In 2002 zijn de stenen verhuisd. Niet naar de Portugese, waar ze eigenlijk thuishoorden, maar naar de Hoogduitse synagoge aan de Keizerstraat. Dit besluit werd mede ingegeven door de fusie van beide Gemeenten in 1999.

De botten afkomstig van de geruimde graven zijn niet met de stenen meeverhuisd maar in 1959 op de Portugees Israëlitische begraafplaats van 1868 herbegraven. Via een lange weg zijn mede dankzij de inzet en volharding van Adriana van Alen–Koenraadt de stenen uiteindelijk op het voorterrein van de Ne ve Shalom, Huis des Vredes van 1837 één voor één gelegd. Ze zijn zorgvuldig in oost–west richting gerangschikt. Het hoofd in westelijke richting, zodat als de dode opstaat het gezicht naar Jeruzalem is gericht. De meeste symbolen zijn te vinden in de eerste rij, het dichtst bij de straat.

Een medewerker van de synagoge zal u graag rondleiden. Ik vraag uw aandacht voor de puntgave taferelen vol symboliek en voor de details, zoals de dag- en nachtvleugel van de zandloper.

De Hoogduitse Joodse begraafplaats Naast de Lewensteinstraat tegenover Van Idsingastraat aan de Kwattaweg ligt de begraafplaats van de Hoogduitsch-Israëlitische Gemeente van 1825. Het terrein staat geregistreerd als erf N.W. 2e B.W. no.53. Het gebouwtje bij de gesloten ingang, het zogenoemde metahier of washuis. Het is een grote begraafplaats en in 1943 werden al meer dan 1471

7 PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com

graven geteld, waarvan 372 van kinderen. De spierwitte vleugels en armen van de marmeren engel in het centrum zullen velen herkennen. Achterin ligt een strook wiedland in verband met de wettelijk vereiste afstand van graven tot de daar aanwezige waterputten van omwonenden.

Om het terrein te bezoeken kunt u via de taxistandplaats aan de Lewensteinstraat eenvoudig naar binnen. De meest interessante symbolen zijn dan rond de engel en links tegen de achtergrens aan te vinden. Loop rond het monument met de gedrapeerde urn met krans en ontdek het anker en de handen van de nauwelijks te troosten twee geliefden. Dit zal u stimuleren op zoek te gaan naar de ramshoorn, de vlinders, de geknakte stelen en naar de beschadigde maar nog steeds extravagante hoge gepolijste rood granieten zuil met het beeld van een musicus.

De Portugees Joodse begraafplaats De ‘nieuwe’ Portugees joodse begraafplaats van 1868 ligt vanuit de stad rechts aan de Kwattaweg te Charlesburg tegenover Ministerie van Defensie. Het staat bekend als een resterende deel van het erf N.W. 2e B.W. no. 20. Oudere mensen spreken van Nassy’s Rust, omdat Mozes Cohen Nassy, secretaris van de Nederlandsch Portugeesch Israëlitische Gemeente er als eerste op 3 maart 1868 werd begraven. Voor die tijd lag er Maria’s Lust en later in 1787 Hortus Surinamensis van het Genootschap ter Beoefening van de Natuurlijke Historie. Het geheel maakt een sobere indruk maar schijn bedriegt. Want wat dacht u van het vliegtuig met gebroken vleugel? Of van het graf met de blauwe tegels, even naast het hoofdpad recht achterin. Ook vraag ik aandacht voor de houten palen met omgekeerde harten, verwijzend naar het Afrikaanse continent. Een mooier bewijs voor de culturele integratie ook na de dood, is nauwelijks denkbaar.

Grafzerken van de Portugese sefardische Joden liggen meestal, in tegenstelling tot de rechtop staande stenen van de Hoogduitse Asjkenazische Joden. Het materiaal van de zerken - wit marmer, zwart graniet of leisteen - komt uit Europa en op basis van de fossielen in dit materiaal is vastgesteld dat het meeste marmer van Italiaanse bodem is. Een groot aantal grafstenen is in een kader van baksteenwerk gevat.

De massieve grafsteen vormt als het ware het deksel van het baksteenwerk. De bakstenen komen uit Nederlandse steenbakkerijen en zijn hier terechtgekomen omdat zij als ballast voor de lege schepen uit Nederland dienden. Bij de oudere graven zijn veel baksteentjes gepikt om elders opnieuw te worden gebruikt. De grafsteen komt daardoor uiteindelijk in het gras te liggen. Op twee plaatsen treffen we deze fraai versierde, op de grond liggende stenen aan: op de oude Hoogduitse begraafplaats van 1715 in Bloemendaal en op het voorterrein van de Ne ve Shalom synagoge aan de Keizerstraat. Oude grafstenen werden in Amsterdam in het Hebreeuws beschreven. Later kreeg het Nederlands de overhand. Soms is een bijbelcitaat opgenomen en een tekst met uitingen van lof over de overledenen. Volgens de orthodoxe rituele voorschriften bevinden zich bij de graven geen kunstbloemen of afbeeldingen. Het geheel maakt daardoor een sobere indruk. Bij nadere bestudering vallen vele symbolen van dood, hoop, liefde en verdriet op. Een symbool geeft iets weer waaraan in een bepaalde context een diepere

8 PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com

betekenis is toegekend. Dus letters, boom of vlinder zijn visuele voorstellingen van een abstract idee of begrip.

Symbolen op de Joodse begraafplaatsen, inclusief de graftuin van de synagoge Aren of bloeiend suikerriet: voortbrengselen als voedsel voor het Levens. Ook het symbool van Eucharistie of Avondmaal.

Boom: levensboom, die het beëindigende leven weergeeft. Omgehakt, inclusief bijl verwijzend naar het te vroeg afgebroken leven.

Fakkel: omgekeerde fakkel of toorts staat voor het gedoofde leven.

Hart van hout: een West-Afrikaans symbool.

Omgekeerd of Sankofa betekent ‘Het is wijs om te leren uit het verleden en de lessen als bouwstenen voor de toekomst te gebruiken om te begrijpen waarom en hoe we zijn geworden wat we vandaag zijn’. Rechtop of Akoma is liefde, geduld, goede wil.

Handen: Twee handen van een kohen, Joodse priester tijdens het uitspreken van de zegespreuk.

Hoorn: de ramshoorn waarop de overledenen tijdens Joods Nieuwjaar en op Grote Verzoendag blaast.

Joodse jaartelling: begint op de dag van de schepping, september 5757 jaar geleden. Het Christelijke jaartal is globaal te herleiden door van het Joodse jaartal 3760 af te trekken.

Kan die water schenkt: joods symbool van de tempeldienaar die kan en schaal hanteert bij de rituele handwassing.

Letters en namen: vraag informatie bij de synagoge vooral indien u in de genealogie bent geïnteresseerd.

Mes met klemmetje: joods symbool van de rituele besnijder.

Muziekinstrument: beroeps- of hobbyaanduiding.

Obelisk: standvastigheid en onsterfelijke deugd.

Oog: alziend oog, oog van God. Passer en meetlat: beroepsaanduiding.

Passer met winkelhaak: de passer verwijst naar de ideale cirkel van de alomvattende mensenliefde. De winkelhaak en de rechte hoek staan voor rechtvaardigheid.

Schedel: vaak met gekruiste beenderen, symboliseert de vergankelijkheid van het leven en de betrekkelijkheid van aardse bezit.

Sluier: gedrapeerd om een pot, symboliseert het afdekken en bedekken van het leven. Vaak van toepassing op kindergraven.

Ster: vijfpuntige ster is een pentagram. Symbool voor welslagen en gezondheid. In de Christelijke leer staat de ster voor de vijf wonden van Christus. Davidsster, Joods symbool, is een zespuntige ster, een hexagram, een combinatie van twee gelijkzijdige driehoeken. De driehoek met de naar boven gerichte punt zou het mannelijke symboliseren, de driehoek naar beneden het vrouwelijke.

Toorts: omgekeerd, uitgedoofde leven. Het uitdoven zinspeelt op het einde van het leven zonder hoop op een voortbestaan na de dood.

9 PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com

Trap naar de hemel: soms met een hand die een gordijn weghoudt; symbool van de ingang van het paradijs, de hemel.

Treurboom: treurberk, -beuk en –wilg. Rouw en verdriet, stromende tranen.

Urn: symbool van de rouw en vergankelijkheid. Vaak bedekt met rouwsluier, staat voor afdekken van het leven.

Vlinder: vluchtigheid van het bestaan, teerheid, korte levensduur (eendagsvlinder). Denk ook aan leven, dood (cocon) en wederopstanding.

Zandloper: de omkeerbaarheid van de zandloper als symbool van het nieuwe leven. De tijd die verglijdt. Met vleugels: links een vogelvleugel verwijzend naar de dag en rechts van een vleermuis, nacht.

Dr. Jannes H Mulder, De Paramaribo Post 3e jaargang, nr. 46, pp 30-3, November 2004. Rechts op de foto de heer Wolvert van de synagoge.

10 PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com

EBG en Lutherse begraafplaatsen uit diep dal. Hoe vergaat het de dinari’s?

Het nieuwe witgeschilderde hek over de volle lengte van Marius Rust van de Evangelische Broeder Gemeenschap Suriname aan de Sophie Redmondstraat is een face lift. Oud Vrede en Arbeid van de Evangelisch Lutherse Kerk achterin ondergaat ook een opknap beurt. Op beide begraafplaatsen zijn bijzondere grafstenen te ontdekken. Dat gaat dus goed. Maar hoe staat het met de niet-materiële kant van onze begrafeniscultuur? Eerst bespreek ik het stenen erfgoed.

Omdat het immateriële culturele erfgoed minstens zo belangrijk is, komt vervolgens het werk van dinari’s in de afleggersverenigingen aan de orde.

De begraafplaatsen Van Leopold’s Rust van de EBGS is na de sluiting in 1913 weinig meer over. Wat rest is een kleine sobere begraafplaats voor de oudzendelingen. Het ligt vlakbij Stichting Jeugdcentrum der EBGS. De oudste steen van 1895 ligt achterin. Inmiddels geheel verdwenen begraafplaatsen van de Moravische Broeders zijn Christiana’s Rust en Maria’s Rust, gesloten in 1892. Bij de Grote Stadskerk liggen nog grafstenen waarschijnlijk van één der geruimde begraafplaatsen. De enige nu nog functionerende EBG-begraafplaats is Marius Rust van 1913 volgens traditie vernoemd naar de eerste persoon Marius Stop Werf. Dit graf ligt dicht bij de ingang aan de Sophie Redmondstraat waar aanvankelijk de meeste kelders lagen. Voor de zandgraven moet u bij de achteringang aan de doodlopende kant van de Van Sypesteijnlaan zijn. Daar stond vroeger ook het dragershuisje.

Oud Vrede en Arbeid van de Lutherse Kerk van circa 1930 rechts aan de Van Sypesteijnlaan was volgens mondelinge overlevering een chique begraafplaats. De in zwart geklede dragers spitsten hun hoeden aan de metalen pieken van de nog steeds indrukwekkende entree en iedere dag harkte men de paden. De waterput en enkele bezienswaardige grafzerken links van het hoofdpad en de vloerresten van de aula rechts duiden op vergane glorie. Iets van die glorie vindt u terug in de Lutherse Kerk. Ter weerszijde van de preekstoel marmeren zerken met wapen, engeltjes en doodssymbolen. Ook de grote metalen urn met slang die in zijn eigen staart bijt in het hofje achter de Lutherse Kerk is voer voor liefhebbers van symbolen.

Voor meer symboliek en voor doodsrituelen moet u echter bij de dinari’s van de afleggersverenigingen van de Afro-Surinaamse gemeenschap zijn.

11 PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com

Dinari’s Dinari’s zijn dienaren. Zij maken het lijk toonbaar voor nabestaanden en de Lieve Heer en zij leggen het lijk gewassen in de kist. Bij dinari’s gaat het echter om véél meer. Leed verzachten, bijstand en troost bieden aan de rouwenden staat steeds op de voorgrond. Dit laatste vereist ervaringsdeskundigheid reden waarom het van belang is dat Afro-Surinamers de juiste vereniging in de hand nemen.

Meestal zoekt de familie na het thuis overlijden van bijvoorbeeld moeder snel contact met de vereniging. De commissaris of hoofdzuster van de vereniging komt direct langs en besprenkelt het lijk met wat dram of alcohol. In traditionele kringen is de wandspiegel inmiddels met een witte doek afgedekt. Daarmee voorkomt men dat mensen twee in plaats van één baar het huis zien uitdragen. Van een schilderij is alleen de kale achterkant zichtbaar. Versieringen en alles wat zou afleiden, zijn taboe. Soms blijft moeder thuis, meestal gaat het lijk naar de koelcel van de uitvaartonderneming of van één van de ziekenhuizen. Daar worden afspraken gemaakt over het tijdstip van het afscheidsritueel dat plaats vindt voor de bewassing het lichaam. Dit afscheidsritueel voor intimi is belangrijk want het geeft nabestaanden de laatste gelegenheid eventueel spijt te betuigen, berouw te tonen of het bezwaarde geweten vrij te praten. Zij die afscheid nemen, weten dat dinari’s de plicht van horen, zien en zwijgen hebben.

Zij weten ook dat dinari’s ingrijpen als emoties overlopen en tranen op het lijk dreigen te vallen. Onder het uitspreken van wensen als ‘Waak over ons’ nemen de volwassenen afscheid van moeder door beide handen op haar gezicht te leggen waarbij de zuster dram en kamfer sprenkelt. De kleintjes worden drie maal over de kist getild maar soms is het beter dat juist ná de bewassing te doen als moeder er mooi bij ligt. Na dit vaak emotionele afscheidsritueel gaan de afleggers alleen aan het werk. Onder aansturing van de commissaris aan het hoofdeinde heeft een ieder haar plaats en functie aan weerszijden van het lijk. Onder de in wit geklede zusters heerst serene rust waarbij zij met elkaar communiceren via lichte kniebuigingen ter begroeting, traditioneel gezang, slokjes uit de kalebas en knikjes met het hoofd. Ondertussen vinden intieme handelingen plaats als voorwassing, stoppen met vette watten, balsemen met oliën en kamfer. Onder gebed en gezang wordt moeder aangekleed en opgemaakt zoals zij bij voorkeur voor de Lieve Heer zou willen verschijnen. Inmiddels heeft een zuster de kist met kledingsstukken van de overledene gevuld opdat zij hoog ligt. Dan is het ogenblik aangebroken dat de familie opnieuw de kamer binnenkomt. Geroerd en blij want nu ligt zij er goed en vredig bij. Van het afwezige nichtje is de lichaamslengte bekend en met een touwtje van haar lengte in de kist neemt ook zij afscheid. Al naar gelang de situatie kan de partner in aanwezigheid van de commissaris een lapje met zijn lichaamsgeur in de nabijheid van het kruis van moeder plaatsen. Dit ritueel spreekt voor zich. Nadat de deksel op de kist losjes is aangeschroefd, dankt de familie de dinari’s. Vooral omdat het gelukt lijkt te zijn dat zij de Heer goed tegemoet treedt. Zij hebben dit werk met liefde en respect verricht en daarbij past een gift als uiting van waardering. Na de zelfreiniging verkleden de zusters zich en keren zij huiswaarts. De dragers van de uitvaartvereniging nemen de overledene verder onder de hoede. Dinari wordt niet

12 PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com

iedereen. Bij de EBG had je vroeger binnen de kerk dienaren voor onderhoud en om het zedelijke gedrag van de meisjes te behoeden voor verval. Deze voorlopers van de dinari’s liepen met het aspirant lid mee waarbij men lette op de aanwezigheid van compassie en of ze niet loslippig was.

Naar een keurmerk?

Binnen de Afro-Surinaamse gemeenschap is afleggen nu mode, bijna een hype. Met meer dan dertig afleggersverenigingen is spraken van wildgroei en men vraagt soms forse financiële bedragen. Wassers met weinig kennis van waar het echt om gaat of ‘snelle’ broeders en zusters zonder kennis van tradities horen dit van oorsprong vrijwilligerswerk niet te doen. Maar hoe de kwaliteit van het werk binnen afleggersverenigingen te beoordelen? Werk dat zich kenmerkt door kamergeheimen, speciale codes en mondelinge overlevering. Hoe ten behoeve van de buitenwereld ‘kaf en koren’ onder de afleggersverenigingen te scheiden? Ik ben van mening dat de Federatie van Afleggersverenigingen een voortrekkers rol moet vervullen. Mandateer een aantal wijze zusters en broeders de grondregels van de dinari’s op schrift te stellen.

Gebruik daarna de inhoud als basis om tot een keurmerk van de Federatie voor de goede verenigingen te komen. Zo’n systeem van certificering is een instrument ons immateriële culturele erfgoed rond de doden voor het nageslacht te bewaren.

Woorden gebruikt door Dinari’s Balsemen oso fasi: op traditionele wijze lijk conserveren Commissaris: hoofdzuster, -broeder Dede kisi: doodkist Dede kondre: land van geesten, hiernamaals Dede oso: huis van de overledene Dinari dei: gezellig samenzijn van dinari’s Dinari: dienaar, aflegger, bewasser Gado condre: de hemel Jorka: geest van overledene Kabra: ziel van voorouder of vooroudergeest Kamrabasi: aan hoofdeinde tijdens bewassing Kamra: kamer voor bewassing Kepti: stoet Koroe ati: kruiden om emoties te temperen Koroe kondre: hemel Kosie: lichte kniebuiging Krabasi: traditioneel kalebas Kripsi: dragers Maksieng: zuster die over de kleren gaat Mira kabali: stem van de bewasser Odo: spreuk, uitspraak, zinsnede, tekst Ontwaai: voorwassing Poer moffo: spijt betuigen, vergeven en vergeten Pompoe: masseren om lichaamsvocht te verwijderen Prati: afscheid nemen Pretie: kalebas Sarpoesoe: donkere lap met bezwerende functie Setie na oso: lijkkist opvullen Singi neti: avond voor begrafenis Spikri: veiligheidsspeld Sribeniti: avond van begrafenis om uit te rusten en te slapen Swa alanya: citrusvrucht als onderdeel balsem Tobo: grote kalebas voor balsemen Wasi dede: rituele wassing van de dode door de afleggers Wasi prati: aparte wassing van familieleden na 6 weken Wiwiri: kruiden

13 PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com

Wroko: werken aan lichaam Wrokoman: afleggers, werkers, dinari’s

Onderschrift bij foto’s: Kaart van 1930 met de vier besproken begraafplaatsen van de EBG. Gevallen grafmonument met engel op Vrede en Arbeid.

Afro-Surinaamse aflegvereniging brengt een overledene met een dansceremonie de rouwzaal binnen. Met dank aan Marrie Bot, fotograaf en auteur van Een laatste groet; uitvaart- en rouwrituelen in multicultureel Nederland, 1998.

Dr. Jannes H. Mulder, de Ware Tijd, maandag 13 december 2004 pagina B5 Focus

14 PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com

Openbare begraafplaatsen; verleden, heden en toekomst Voorafgaande artikelen gingen over het bedreigde culturele erfgoed van Christelijke en Joodse begraafplaatsen in Paramaribo. Bijvoorbeeld hoe de oude en bijzondere grafmonumenten voor vernietiging te behoeden? Dit afsluitende artikel heeft betrekking op de openbare begraafplaatsen en dan meer in het bijzonder op Rusthof, onlangs voor nieuwe reserveringen nog gesloten verklaard. Mijn pleidooi is nooit meer tot algehele sluiting over te gaan. Want sluiting betekent dat alles na 30 jaar dreigt te verdwijnen. Denk daarbij aan de Rooms Katholieke begraafplaats, Oud Lina’s Rust , Oud Vrede en Arbeid en de Oranjetuin. Gelukkig biedt de komende wetswijziging de mogelijkheid individuele kelders na 10 jaar te ruimen.

Ruimte scheppen door een verwaarloosde plek waar aantoonbaar niemand belang meer aan hecht op te doeken. Ruiming na tien jaar – uiteraard met instemming van de nabestaanden blaast nieuw economisch leven in onze overvolle dodenakkers. Weg met onkruid, Braziliaanse bijen, slangen en onbevoegden die er zich tussen zonsondergang en zonsopgang bevinden. In plaats daarvan de oorspronkelijke wandelpaden in ere herstellen zodat er weer netjes ter aarde kan worden besteld. Op die manier komen de nog aanwezige fraaie grafmonumenten weer te voorschijn en het wordt aantrekkelijk er een bezoek te brengen. Tel uit je winst! Sluiting van de begraafplaatsen van Chinezen, Hindostanen en Javanen is veel minder aan de orde en laat ik daarom buiten beschouwing. Bovendien zijn deze in het algemeen goed onderhouden vooral de Chinese aan de Schietbaanweg. Van bedreigd erfgoed is evenmin spraken.

Deze laatste keer vraag ik uw aandacht voor de onvermogenden die hun toevlucht bij de overheid zochten. Zij werden op de openbare rustplaats ter aarde gesteld. Zo ook de half verteerde drenkeling, de te vroeg gestorven wees, de dood aangetroffen zwerver of de overledene uit een ‘armenstigting’. Allemaal waren ze op het gouvernement aangewezen. Heel vroeger gingen de lijken naar Willem Jacobus Rust. Later kwam Pikin Tiki aan de Van Sypensteijnlaan. Deze laatste rustplaats ligt naast de andere openbare, Lanti Birpé of Veldrust aan de Sophie Redmondstraat waar nu het moderne crematorium van Hennep staat. Van begraafplaats voor onvermogenden en niet-kerkelijken naar crematorium, een ontwikkeling in het uitvaartceremonieel die iedereen confronteert met een belangrijke praktische laatste wens: begraven, cremeren of een combinatie? Ik sluit daarom af met een oproep aan de beheerders van onze begraafplaatsen.

Willem Jacobus Rust Van ’s Lands kerkhof Willem Jacobus Rust is praktisch niets meer over. Gelegen op de hoek van de Weidestraat en de Rust en Vredestraat tot ter hoogte van de Burenstraat. In tegenstelling tot onze vele kerkelijke begraafplaatsen is bitter weinig bekend van deze algemene begraafplaats. Wel heb ik kunnen achterhalen dat in 1915 de kosten voor een kuil op Willem Jacobus Rust 5 gulden bedroeg. Vergelijk dat met de 60 gulden die men voor een plaats op de Oranjetuin moest neertellen. In stukken van 1826 kwam ik ook nog de Savane tegen waar burgers eveneens ‘goedkoop’ ten grave werden gedragen. Let wel, het gaat volgens de wet van 1835 hier om behoeftige burgers die niet tot de Slavenstand behoorden. Slaven konden via een speciale procedure apart op ’s Lands kerkhof Kettyrust terecht. Of Kettyrust uit de wet van 1835 dezelfde is als de Militaire begraafplaats Kettys Rust van de kaart van Arons van 1881, is mij onduidelijk. Als we dan ook nog bedenken dat Kitty’s Hof een andere naam was voor de geruimde algemene begraafplaats Oranjetuin op de hoek Gravenstraat en Cultuurtuinlaan, dan is duidelijk dat de geschiedenis hoe en waar slaven in de stad werden begraven, aandacht vraagt. Nader onderzoek moet ook duidelijk maken wanneer in de 19e eeuw Jacobus Rust is opgericht en of er een relatie bestaat met het vroegere executieveld aldaar. Later moet om Jacobus Rust een omheining zijn gekomen want restanten van de bakstenen ingang zie je bij de

15 PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com

oude ingang aan de Weidestraat nog liggen. Ook al sloot deze algemene begraafplaats in 1913 de hekken, sommige bewakers willen anno 2005 nog steeds niet in de nachtelijke uren daar rondlopen.

Pikin Tiki Ouderen onder ons kunnen zich Pikin Tiki aan de Van Sypensteijnlaan nog herinneren. Door er over te vertellen en zich beelden voor de geest te halen, is nog iets van de sfeer te reconstrueren.

Hoe arm, onbekend of niet-kerkelijk de overledene ook was, de sobere teraardebestelling met doodsbaar en zwart kleed vond respectvol plaats.

Daarvoor zorgden generaties kuilgravers die hart voor hun werk hadden. Hoofdkuilgraver Coswald gevolgd door Santhokie, gevolgd door Kappel –allen overleden – wisten precies waar de nieuwe kuil moest komen. Ten minste vijf voet diep met daarop controle van een agent. De heer met de roepnaam Starret bracht achter zijn stootkar de overleden landloper naar het sterfhuis aan de Van Sypensteijnlaan. De hoofdkuilgraver zorgde dat de arme drommel een eenvoudig gespijkerde kist van Hennep kreeg aangemeten. Ook de ‘krankzinnige’ zonder een cent uit het gesticht in Wolfenbuttel had recht op zo’n platte kist van het Gouvernement. Afgezette botten en operatiemateriaal uit ‘s Lands Hospitaal werden in kleine houten kisten geregistreerd en eveneens begraven. De levenloos geborene en gestorven zuigeling lagen apart. Toen al kwam het voor dat de grafdelver per ongeluk delen van een oud skelet tegenkwam. In zo’n situatie werden de restanten in een aparte nis of moeko in de zijwand van de nieuwe kuil bij gezet. In feite dus respectvol op locatie herbegraven.

De wijze van teraardebestelling hing af van ras en geloof. Hoe armlastig ook, steeds waren er zes dragers die de houten kist op de doodsbaar vervoerden. De trein trok van sterfhuis naar kuil met de ‘van Landswege aangestelde bedienaar der begrafenissen’ of hoofdkuilgraver voorop.

De bezoekers liepen achter de kist. Soms nam een geestelijke of een kapitein het woord. In andere gevallen hield één der gravers een toespraakje. Altijd klonk een lied. Op verzoek van een nabestaande stak overeenkomstig de traditie in het binnenland - iemand een croton in de grond. Als blijvend gedenkteken. ‘Na den afloop van dit alles worde met den meesten spoed een wit paaltje op het graf gesteld, op hetwelk het nummer van het graf in het zwart moet worden uitgedrukt’ aldus de Begrafeniswet van 1835. Deze

16 PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com

zogenoemde pikin tiki gaf aan wie er volgens de boeken lag (p’kin tiki is van piccainny en stick). Medio 1971 werd paalnummer 4200 en eind 1983 paalnummer 8900 uitgeschreven. Van deze duizenden pikin tiki’s is niets terug te vinden. De houten paaltjes zijn verbrand of verteerd en de crotons van toen zijn overwoekerd. Het pikin tiki terrein achter de huizen aan de Van Sypensteijnlaan wacht een nieuwe funeraire bestemming.

Lanti Ber’pe, Veldrust en Rusthof Een andere algemene begraafplaats van het gouvernement was Veldrust met de ingang aan de Sophie Redmondstraat. Beter bekend als Lanti Ber’pe of Beripe van bury en place. Daar lagen niet-kerkelijke burgers die zich een grafsteen konden veroorloven. Een enkele keer was de uitvaart groots van opzet. Bijvoorbeeld als het een sterfgeval van een katholiek betrof die de laatste sacramenten had moeten ontberen. Liever met grafsteen bij de ingang van de algemene begraafplaats Veldrust aan de Sophie Redmondstraat liggen dan gediscrimineerd ergens in een hoek van de Rooms Katholieke begraafplaats met de ingang nu aan de Tourtonnelaan. Tijdens de binnenlandse oorlog vonden illegale begravingen plaats. Daarvan is niets terug te vinden.

Van families die bewust voor de algemene begraafplaats Veldrust kozen, zijn nog circa tien grafstenen aanwezig. Tussen zoete patatten en maïs blijkt de oudste van 1915 en de laatste van 1989 van Wendy Coast, verpleegster en zangeres.

Rusthof aan de Coppenamestraat is de meest recente openbare begraafplaats. Opgericht in 1962 en zeer onlangs vanwege gebrek aan ruimte gesloten. De nabij gelegen Sarwa Oeday van de Hindustaanse Gemeenschap en René’s Hof van de Foresters vangen één en ander nu tijdelijk op. Rusthof valt op door het indrukwekkende monument voor de vliegramp in de Bijlmer van 1989. In Memoriam gedateerd 7 juni 1990 staat geschreven: Gelijk een hinde die naar water beken smacht, zo smacht mijn ziel naar U O, God. Niet wat ons scheidt, maar wat ons bindt, broeders en zusters. De omgeving van dit gedenkteken ziet er verzorgd uit. In zekere zin chique en niet te vergelijken met hoe Pikin Tiki ooit geweest moet zijn! Kelders van binnen betegeld en grafmonumenten van kostbaar graniet. Zie ook bijvoorbeeld de goed onderhouden intieme begraafplaats van de Bahá’í Gemeenschap. Achterin treffen we helaas het treurniswekkende beeld van verregaande verwaarlozing aan en zonder houwer volstrekt ontoegankelijk. Mijn pleidooi voor Rusthof is selectief en dus de oudste en tevens meest verwaarloosde graven te gaan ruimen en daarna deze openbare begraafplaats zo spoedig mogelijk voor de bevolking weer open te stellen. En van de heropening gebruik te maken om bij de vraag stil te staan wat seculiere burgers – arm en rijk – wensen. Wat in feite hun wensen met betrekking tot het uitvaartceremonieel zouden kunnen zijn!

Waaraan moeten we dan denken?

17 PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com

Plaats des Doods is ook Plaats des Levens Het crematorium van de Stichting Surinaams Crematorium, Pandit Jagdew Paragh Mishra, onder beheer van Hennep Uitvaartverzekering is van 1995. Cremeren heeft – in dit kader beperk ik mij tot de stoffelijke aspecten – als belangrijkste kenmerk dat weinig over blijft.

Geeft u de voorkeur aan begraven, cremeren of een combinatie? Zo ja, wilt u de as verstrooien in de vrije natuur, op een strooiweide van de begraafplaats of liever in een urn bewaren? De urn begraven kan ook. Zo ja, met een gepaste kleine steen in de aarde of in een kleine bovenaardse kelder? Het is niet te vatten dat er nog steeds geen aparte urnenwand in Paramaribo is ontworpen. Reeds eerder heb ik voorgesteld die in de Oranjetuin aan te leggen.

Even verbazingwekkend is dat er geen straatjes met grafkelders of wand- en galerijgraven zijn.

Het oude pikin tiki terrein zou zich er heel goed voor lenen. Het verbaast mij dat bij al het gedoe over ruimtegebrek en het uitgesproken slecht plan een nieuwe openbare begraafplaats ver buiten de stad te gaan maken, de beheerders de werkwijze van Curaçao niet overnemen. Er zijn meer zaken waaraan wij kunnen denken als het gaat om de verbetering van het gebruik van onze (openbare) rustplaatsen. Een Plaats des Doods is ook een Plaats des Levens en onder revitaliseren versta ik bijvoorbeeld ook paden herstellen, bestraten of met cement bedekken.

Een apart en besloten hof voor kinderen aanleggen. Ontwerp een urnentuin want een honingraat urnenmuur met zeskantige nissen is niet duur. Een stap verder is rustbanken plaatsen en beginnen aan wegbeplanting. Een afdak waar bezoekers goed kunnen schuilen is geen luxe. Hoe gek ook maar waarom niet in een opgeknapte Oranjetuin aan bezoekers soft verkopen? Maar allerbelangrijkste is en blijft inkomsten genereren om dit alles mogelijk te maken. Dus beheerders, begin dit voorjaar met de uitvoering van een plan voor het ruimen van individuele graven.

Dr. Jannes H Mulder, de Ware Tijd, donderdag 20 januari 2005, pagina B7

Onderschriften bij foto’s: Deze schuur met rechts een overdekte ruimte aan de Van Sypensteijnlaan was ooit het baarhuisje met open aula van Pikin Tiki.

Ingang van Veldrust in 1946 aan de Sophie Redmondstraat getekend door P. Leter. Dank Henry Hennep.

Nadeel van verstrooien is dat nabestaanden geen plek hebben om later terug te keren. Vandaar deze urnenwand waarop de namen van de verstrooiden zijn aangebracht. Deze wand is gedeeltelijk opgebouwd van geruimde en tevens gebroken grafzerken.

Voorbeeld van een straat met wand- of galerijgraven op Curaçao. Elegant, efficiënt, geen gedoe met grondwater en eenvoudiger kan het niet. Initiatief tonen en dit concept overnemen. Ik verwacht een gedoogbeleid zolang de geactualiseerde Begrafeniswet er nog niet is.

18 PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com

Ruiming van graven kan RK-begraafplaats redden Mag ik dit graf ruimen opdat daar een ander ter aarde kan worden gesteld? Vraagt het de overledene van een plek waar het wied torenhoog staat. Als doden van 10 jaar en ouder konden spreken, denk ik dat ze toestemming tot ruiming zouden geven. De enige oplossing om bedreigde begraafplaatsen nieuw leven in te blazen is deze vraag formeel aan nabestaanden voor te leggen. Als voorbeeld de RK-begraafplaats met Allerzielen aanstaande dinsdag 2 november. Eerst een korte schets van het unieke karakter van deze begraafplaats. Daarna een aanzet hoe sluiting te voorkomen en de toekomst veilig te stellen.

De voorgeschiedenis De doodshoofden met gekruiste beenderen aan de ingang van de bijzondere RoomschKatholieke begraafplaats van 1838 aan de Rust en Vredestraat hoek Sophie Redmondstraat zullen enkele ouderen onder ons zich nog herinneren. Als kind op je vinger bijten, was het enige dat toen hielp. Verdwenen is deze begraafplaats in 1917 evenals de algemene begraafplaatsen Nieuwe Kerkhof in 1864, Jacobus Rust in 1913 en Veldrust in 1951. Een schilderij van 1843 toont nog iets van dit katholieke funeraire erfgoed. Hodi Midi Cras Tibi - Heden Ik Morgen Gij - moet boven de poort hebben gestaan. De zelfdodingen lagen achterin in ongewijde aarde voorbij de lemmetjes bomen. Bakka lemmetje of zure vruchten werden ze daarom genoemd. De botten van pastoor Janssen zijn bij de sluiting en verkaveling van de begraafplaats in 1917 overgebracht naar de Rosa kerk. Enkele grafzerken zijn toen naar de huidige begraafplaats aan de Tourtonnelaan gegaan. Deze en andere unieke graven treft u aan bij de nu volledig afgesloten oorspronkelijke ingang aan de Prinsessestraat recht tegenover de huidige ingang en aula.

De begraafplaats van 1917 De ‘ nieuwe’ Rooms Katholieke begraafplaats is wederom indrukwekkend groot. Een ware dodenakker waar nog enkele palmen en de laatste twee van de zes mahoniebomen van 1917 de uitgestrektheid van het terrein accentueren. De eerste ter aarde stelling was van George Brandon. Het centraal gelegen kruis markeert de plaats van de

19 PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com

paters en fraters. Vandaar tot aan de kreek richting Tourtonnelaan liggen de eerste klas zerken.

Zie bijvoorbeeld het marmeren hoofdkussen gelegen op een zerk ter hoogte van het imposante monument ter herinnering aan de liefdezusters van Tilburg. Direct achter dat monument ligt Mgr. Wulfingh, de oprichter van het zogenoemde etablissement voor melaatsen Gerardus Majella in 1895. Zijn graf lag oorspronkelijk ‘over de brug’ op de bij Majella behorende begraafplaats aan de Van Sommelsdijck Kreek. Via Prinsessenstraat 6 vindt u nog marmeren restanten van zijn monumentale graf aan de voet van de brug van de in 1963 gesloten leprozerie. Het systeem van begraven naar klasse is circa 1987 afgeschaft evenals het kuilen in ongewijde aarde. Ter herinnering aan die tijd zijn nog enkele oude graven van ‘goddeloze’ vanaf het centrale kruis richting stad ter rechterzijde onder van wat nog over is van de mahoniebomen te traceren. Zonder overdrijving moet deze begraafplaats behouden blijven.

Wat zou daartoe de eerste daad moeten zijn?

De toekomst De Begrafenisverordening van 1959 is om meerdere redenen obsoleet en niet meer van deze tijd. Voor de toekomst is vooral een nieuw artikel 23 essentieel omdat het oude artikel uitsluitend betrekking heeft op het wederom gebruiken van een gesloten begraafplaats. Zo mag je tien jaar na sluiting pas de grond voor zoeten patatten gebruiken en na dertig jaar er een huis op bouwen. We moeten in Paramaribo stoppen met het sluiten van hele begraafplaatsen. Nodig is – en gelukkig werken ambtenaren van Justitie en Volksgezondheid daaraan – een geheel nieuw wetsartikel dat het ruimen van individuele graven regelt. Ik denk dan aan een artikel dat als volgt zou kunnen luiden. Nabestaanden krijgen na tien jaar de gelegenheid de termijn van grafrust met maximaal tien jaar te verlengen en – héél belangrijk – bij niet verlengen van de grafrust dient de beheerder het graf voor eigen rekening te ruimen! Anders gezegd en van toepassing op de RK-begraafplaats: tien jaar na de ter aarde stelling vraagt het Heilig Verbond aan de nabestaanden of zij tegen betaling voor de onderhoudskosten het graf nog tien jaar willen behouden. Sommigen zullen daar belangstelling voor tonen. De meeste niet.

Deze zo noodzakelijke wetswijziging voorkomt wat nu helaas in de praktijk gebeurt zoals op de paden begraven of erger, herbegraven op vier in plaats van zes voet diep. Een artikel dat ruiming van individuele graven regelt, blaast nieuw leven in de dodenakker. Immers een verplichte ‘turn over’ van de beperkte ruimte creëert niet alleen nieuwe ruimte maar stimuleert nabestaanden tot onderhoud waarmee verwildering wordt voorkomen. De paden komen weer ter beschikking van de bezoekers en wie weet, komt er beplanting van palmen en mahoniebomen zoals het ooit was.

Niet sluiting maar renovatie van een historisch unieke begraafplaats is dan aan de orde!

Hoe aan het bovenstaande handen en voeten te geven? Laat het Heilig Verbond een selectie maken van wat vanuit cultureel of historisch aspect bewaard moet blijven. Deze selectie zal professioneel ter hand moeten worden genomen want het betreft een groot erfgoed. Plaats gelijktijdig een oproep in de kranten met de

20 PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com

mededeling dat een grootschalige ruiming van individuele graven van vóór 1970 zal gaan plaatsvinden tenzij nabestaanden binnen dertig dagen bezwaar aantekenen. Deze oproep zal met een publiekscampagne vanuit het Bisdom gepaard moeten gaan. Niemand heeft baat als de hel uitbreekt En de overheid moet deze actie moreel ondersteunen. De tijdgeest toont een toenemende aandacht voor verzorgde grafrust terwijl sommige gedeelten van begraafplaatsen vanwege busi, slangen en Braziliaanse bijen nauwelijks voor nabestaanden toegankelijk zijn.

Laat Heilig Verbond publiekelijk het voortouw nemen. Mogelijk volgen Nieuw Linas Rust en Annetta’s Hof van de Hervormde Gemeente, Oud Vrede en Arbeid van de Lutherse Gemeente en de openbare begraafplaats Rusthof, om er enkele te noemen. De beoogde begraafplaats aan de Charlesbrug wordt dan wellicht overbodig hetgeen veel problemen voorkomt.

Dr. Jannes H. Mulder, de Ware Tijd, maandag 1 november 2004, pagina Q8

Onderschrift bij foto’s: Anoniem schilderij van de begrafenis van pastoor V.T. Janssen (1830-43) in Paramaribo. Met toestemming van Rijksmuseum Amsterdam.

De hoge palmen met indrukwekkende kruis op de rooms katholieke begraafplaats aan de Tourtonnelaan.

Een zuil of kolom die afgebroken is, kan verder niet meer dienen voor de bouw. Symboliseert einde van het veelal jonge abrupt afgebroken aardse leven. Op de achtergrond één van de laatste mahoniebomen op de begraafplaats.

21 PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com

Bijlage behorende bij de reader Historische begraafplaatsen van Paramaribo Het gaat hier om ruw materiaal en persoonlijke aantekeningen, waar anderen – hoe chaotisch ook – wellicht nog iets mee kunnen doen.

Lina’s Rust en Annette’s Hof van de Hervormde Gemeente Oud Lina’s Rust met poreus archief bij Arnoud van der Voet Kwattaweg 368, 463427. Nog fraai hek met hekwerk en symbool van de dennenappel. Aan de overkant Nieuw Lina’s Rust met Mortuarium van Hervormde Gemeente en beheerder mevr. Zuidweg. Kantoor Pengelstraat 82 beneden 475195 van 8-13 uur. Zij heeft archief. Annette’s Hof. Beheerster is mevr. Blackson. Eerste zou een baby zijn geweest uit 1966. Hr.IJzer heeft naam aan begraafplaats gegeven. Opzichter en hoofddrager is hr Wehl. Heeft nog een oude foto van hemzelf met vorige hoofddrager.

Hervormde kerk of Centrumkerk. De grote brand van 21, 22 januari 1821 verwoestte het op 28 mei 1814 ingewijde kerkgebouw en een nieuwe gebouw verrees in 1835. De nog aanwezige grafzerken, totaal 67, werden in de vloer van het nieuwe gebouw gelegd. Veertien zerken waarvoor blijkbaar geen plaats was, bleven buiten liggen en enkele dienden als stoepsteen van de ingang van de kerk. Op last van de gouverneur Van Heerdt werden deze 14 stenen in de jaren 1882/5 tegen het kerkgebouw geplaatst waar ze nog liggen. Bij het in orde brengen van het Kerkplein in 1920 werden nog enkele zerken uit de grond gehaald. Een ervan lag omgekeerd voor het huis van de kerk en diende als stoepsteen. Ook deze vier (?) zerken vonden een plaats rond het kerkgebouw.

Inventaris van Hervormde grafstenen gemaakt door Oudschans Dentz zie ook Andre Loor 335 jaar Hervormde Kerk. Zie Temminck Groll (CTG) p66 zowel die van binnen als die van buiten. Namen op de zerken aan de preekstoelzijde, van Noord naar Zuid, voorzover leesbaar; Johanna Margaretha pichot, dr v. Jan Willem Pichot, 1755-1756; Adriaen Bloos overl. 1710 (?); Catharina van Hertsbergen, huisvr. V. Jacob de Vrient, 1714-1739; Anna van Rijn, wed. Francois le Spinasse, 1688-?, Johannes Lambertus Comans Scherpingh, 1736-1761; Jacobus Lemmers, 1694-1737; Wilhelmina Elisabeth Rombouts, ?-1748 ; Johanna Braet, 1734-1735 ; Cornelis Denys, 1716-1742 ; Jacobus Francois van Harlingen, ?; Johanna Geertruida Lemmers, huisvr. Gerrit Syfken, 1726-1768; Jacob …ennewart, 1717-1743; Isaac Couderc, 1703-1743; Pierre Dupeyrou, 1702-1742; Anthoinetta Viala, huisvr. P.H. De Lacroix Desouche, 1686-1747; Joseph B…thon, 1726, 52 jr; Hendk Kocq, 1686-1744; Pierre Iuran, 1691-1742 ; Cornelis Adriaen van Vheelen, 1703-1738 ; Anna Denys, 1740-’42; … Sorgedragers, wed. van Jacob lemmers, 1678-?. Namen op zerken in de beuk, tegenover de preekstoel, van zuid naar noord, voor zover leesbaar: Johanna Constantia Pichot, dr. V. Jan Willem Pochot, 1751-1754; Nicolaas Cous, 1711-1755; Francois Lespinasse, 1718-1740; Maria Susanne du Plessis (Hilde Nuis p.107), 1739-1795; Maria Du Chemin, huisvr.

Nicolaas Lemmers, 1711-1753 ; Johanna Margaretha van Striep, huisvr.Salomaon du Plessis, 1706-1769 ; Jan Prins ovel. 1756, oud ca 39 jr ; Jacobus van Daalen, 1718-1759 ; Margaretha Neeve huisvr. Mr. Pr. Pallak, 1754, oud 55 jr; Maria Anna van der Beets, huisvr. Willem Pichot, 1725-1758; Jacoba Lemmers, huisvr Marcellius Jacoby, 1701-1742; Marcellius Jacoby, 1682-1742; Gerbrand van Sandick, 1731-1737; Maria Co. erg, huisvr.

Jean Dupeyrou, 1700-1742; Elias van der Gaegh, 1722-1761; Cornelis van der Linden, 1708-1738; Johan Joach Werkentyn, overl. 1755; Johanna Catherina v. Leeuwarden, geb. 1726, 23 jr. huisvr. V. Otto Frederik van Alphen; Jan Theunisse, 1676-1742; Jacob van Heys, 1741-1744; Cornelis Christiaan Retemeyer, 1747 (geb. en overl.).

Namen op de zerken welke aan de buitenzijde liggen, van noord naar zuid, voor zover leesbaar. Voor de noordelijke ingang: Maria Jansz. Wed. F.C. Hoss ?. Opzij: Johannis Dirk Bisshof, 1732-1751; Gabriel de la Jailli…. , 1728-175?; Johannes Gerardus Middelhof,?-1731; Prina De …vellid, wed. Joris Sonnenbergh, 16751744; Jacobus van der Werff, zoon van Jocob van der Werff,1721-1726; David de Hoy, overl. 1743, oud 49 jr; Nicolaes en Balthasar Braet, 1739 geb. en overl.; Samual Althusius, 1685-1726; Jacob van der Werff, 1687-1735.

Leopolds’s Rust en Marius Rust van de Evangelische Broedergemeenschap Leopold’s Rust Uit EBG-archief met Sonja 473614 en de dhr Kalis het volgende: Leopoldsrust begraafplaats oudzendelingen der EBGS met graven, 1.76 H.A. gesloten 1-71913 met uitzondering van de begraafplaats voor ‘Europees personeel’, ligt achter kerk en school aan de Wanicastraat. Toegang via Redmondstraat of Wanicastraat.

Naam komt van Br. Schuller F.I. Leopold, steen van hem ligt er niet overigens. Er liggen 79 graven uit Duistland, Zwitserland, NL, Labrador en SR van zendingskoopmannen van Kersten, diaconessen van Medische Zending, onderwijzers en bouwlieden. Mannen,

22 PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com

vrouwen en baby’s apart. Alles in oostelijke richting. Sober in tegenstelling tot Marius Rust!! Mikel Persaud Grote Stadskerk 473074 heeft scriptie voor zijn BA EBG-theologie over deze begraafplaats geschreven, juni 2004. Oudste is van maart 1894 en ligt achterin, dus gezicht naar hek. Jongste is van 1954. Ook twee met tegels.

In archief van EBG is brief van PG 15-12-1932. Christianusrust of Christianarust 2.88 H.A. tussen Hogestraat en Kalkbrandersstraat en aan Drambrandersgracht. Christina’s-rust grootte 110 bij 15 meter of weer ergens anders 21/4 ha. In 1951 verzoek of er een klein zwembad mocht komen naast het al bestaande voetbalveld. Mariarust (van oorsprong Maria’s-rust november 1779) 0.3 H.A. voor f 9040 in 1942 aan Gouvernement verkocht ligt ook aan Drambrandersgracht aan zuidkant en aan Nieuwe Domineestraat en Nepveustraat (zie kaartje van EBG boekje Onderweg). De eerste Zieken- en Begrafenisfonds van 1844. In de notulen van KB vergaderingen van 1959-60 veel gedoe over ongedoopte kinderen en zelfmoordenaars. Het Jubileum Fonds van Marius’ Rust moest hierin zelf beslissen en niet het Kerkbestuur. Eerder had dit bestuur al besloten dat ongedoopte onder 6 maanden op Marius’Rust begraven konden worden.

Bijzondere begraafplaatsen van de Moravische Broedergemeente aan de Nieuwe Domineestraat, Nepveustraat, en Drambrandersgracht Maria’s Rust gesloten 26-8-1892 en een idem tussen de Drambrandersgracht en Kalkbranderstraat Christina’s Rust ook 28-8-1892.Bij de Grote Stadskerk, achter Kersten liggen een stel zeer fraaie grafstenen. Van EBG maar waar vandaan?

Marius Rust. Roy Oosterwolde, van Vrede en Arbeid toonde mij er Pengel (zou onthoofd en onthand zijn dag na begrafenis vanwege gouden sieraden; ik geloof er niets van).

Pa Minna cq Hr. Mijnals In middels overleden, hij was de lijkschouwer van AZP en heeft vele patholoog-anatomen het vak geleerd. Hij heeft de dag erna Pengel op laten graven en het bleek niet waar te zijn! Een foto van Pa Minna hangt in mortuarium van AZP. Broeder Harry van Mortuarium: Kittaman en Jonas Reynard Mijnals 18-317 geb en 19-3-98 overleden.

Cornelle Labadi hoofdzuster van Moratorium en aflegger. Oudste gedeelte van Marius Rust was helemaal rechts voorin en Marius zou eerst een houten paal hebben gehad (?). Jubileumfonds nog een keer bezoeken. Uit notulen in EBG-archief 1959-60 de vraag of zelfmoordenaars wel of niet aldaar begraven mogen worden. Ongedoopte overleden kinderen onder 6 maanden was geen probleem. Er lagen ook arme EBGers die op kosten van het gouvernement op Mariusrust werden begraven.

In 1735 arriveerden de hernhutters in SR. In 1776 eerste slaaf gedoopt. In 1786 waren dat er 164. In 1826 telde de Moravische Broeders 1800 gedoopte zwarten. In 1863 27.490 70% van de slavenpopulatie. In 1971 55.000 hernhutters en 70.000 RK. Vrede en Arbeid van de Lutherse Gemeente Oud Vrede en Arbeid vgl. Hr. Brug meest chique begraafplaats van Paribo. Huidige beheerder John Hennep broer van Henry Hennep van crematorium. Roy Oosterwolde, zwerver, ex-soldaat, gevochten in Cuba, kogel in schedel, contact adres Moejejekreekstraat 10, Munderbuiten. Liet zien waterput, blijkt nu dichtgemetseld, vloerresten van aula na afbraak 6 jaar geleden door drugsverslaafden, oude vooringang aan de van Sypesteynlaan met hek ontworpen door RP en gefabriceerd door Richleppert, Kunstschlosserel Limbach Sachsen. Bakstenen stoep, en achter ingang aan de Levie Dinastraat. Er ligt een grafsteen van een 4 jarig kind dat geruimd en verhuisd is van Oud Vrede en Arbeid naar Marius Rust en dat ligt nu daar bij de ingang, recht voorin bij kantoor van Hennep.

Reden is dat ouders uit NL om bij het graf van hun kind te komen, door een oerwoud moesten zien te komen.

Overheveling heeft plaatsgevonden incl. speeltjes van broer en zus en enkele botten. Nieuw Vrede en Arbeid Coppenamestraat Luthers. Vz Van Ommeren van de Vereniging Vrede en Arbeid. Open ma, di, do en vrij 8-12 uur. Vrede en Arbeid begrafenisondernemer Waterkant 102, 477452. In Lutherse Kerk ter weerszijde van de

23 PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com

preekstoel ligt een marmeren zerk, resp. van J.G. Clemen, 1727-1785 en J.G. Clemen, 1756-1790, beiden met een wapen, geflankeerd door engeltjes en met doodssymbolen aan de benedenzijde. CTG p70. Achter de kerk grote urn op binnenplaats.

De Rooms-katholieke begraafplaats Heilig Verbond Heilig Verbond RK Begrafenisfonds Heilig Verbond aan Schietbaanweg.

Opgericht ?, reorganisatie 21-11917. Open ma t/m vrij 8-13 uur.

Inwijding 7-2-1917. George Brandon was eerst die begraven werd op 112-1917 toen tevens sluiting Rust en Vrede. Aan de huidige RKbegraafplaats zijn drie ingangen, oudste aan Prinsessenstraat, daarna Tourtonne met de kapel en als laatste nu ook aan de Schietbaansweg.

Opgericht 1916 aan de Prinsessenstraat. PD: Prinsessetraat 4 waar Delphine bouwt, 19e eeuwse graven oa Mgr. Wulfingh, die lag achter leprakolonie (zie foto). De melaatsen leefden aan de ene kant en werden begraven (‘over de brug niet meer terug’) aan de andere kant van de kreek. Daar lag ook Mgr. en die is 2003 verhuisd naar RK met steen en al. Verslag in Omhoog, bisdomblad. Enkele slachtoffers van december moorden. De Zusters van Liefde van Tilburg liggen er. Deze zusters woonden in het klooster van RK-ziekenhuis St. Vincentius (1918). Nonnen archief in Roosendaal en paters in Tilburg (info KIT). Paul Tjong Kiem Sang was beheerder. Nu mevr. Irene Lieuw Fat 472185 met in bestuur pater G. van Kempen Calcuttastraat 79, 402103 en op begraafplaats dhr. Sar Paai al 34 jaar. Er is een archief. Register vanaf 1927 en rest archief in Bisschopshuis Gravenstraat. Afleggers Elda?? De eerste RK begraafplaats lag aan de Rust en Vredestraat met ingang Heden ik morgen gij. Hodi Midi Cras Tibi. Aan beide kanten van de ingang een doodshoofd met gekruiste botten cq vlinderstrik. Volgens pater Mulder was daar het openbare executieveld Lanti.Wellicht ook archief in Wittum, Limburg NL bezoeken. Litt. Schering en Inslag van Dankermans (?). Oude begraafplaats ligt onder de Waaldijkschool. Rust en Vrede had Rust in Vrede moeten zijn. Opgericht 1838, ingewijd 10-4-1840, graven over naar Prinsessenstraat 1916 en officiële sluiting 11-2-1917. Verkaveling van land van begraafplaats 9-10-1917. 18-1950 verkocht aan Hesewijk. De zelfdodingen lagen apart in ongewijde aarde. ‘Achter de lemmetjesboom’. Dat werden zure vruchten Limo Grun (?) of bakka limtji boom genoemd. Graf van pater Jansen is verhuisd naar Rosakerk in 1948 (pater daar Vigilantson, ontmoet bij van Kempen). Waarschijnlijker pater J.V. Jansen 18301843 (!) en in 1916 van Rust en Vrede naar RK-Prinsessestraat. Zie schilderij uit Rijks Museum.

In de Kathedraal Sint Peter en Paulus: grafsteen van Donders. Veel van Grunwald oa: aantal malen herbegraven, 23-5-82 opgegraven ten behoeve van stukje rib en vingerkoten door Vrede, Mulder en vader Grunwald en opgestuurd naar Rome, over begraven op Batavia etc. Achterin nog 5 zerken van resp. P.A. Wennekers, 1823, oud 33 jr; L. van der Horst, 1825, oud 33 jr; bisschop Jac. Grooft, 1800-1852 (marmer); Martinus Weyden, 1826, oud 26 jr en Corneluis Peters, 1829, oud 28 jr. Tilburg NL via Headly Binderhagel van Stg Stibeka SR en Stg Jacques de Leeuw NL verzamelt geld voor grafsteen van Petrus Donders, die 23-5-1986 heilig verklaard is.

Jaarlijks een bedevaart naar Batavia leprakolonie en er is een groepsgraf. Naast Donders 2 individuele graven.

Donders stierf 14-1-1887 overigens aan uremie en niet aan lepra; dialysecentrum staat nu op oude lepraplaats.

Dhr. Willy Th. Grünberg, Louiselaan 59, 422140. Veel over Donders in OSO mei 2003 over lepra. Vgl Agnes Lemmer zou de enige zwarte zuster Burgos heten en die moet op K liggen. Die liggen achter de Louise school van 18 zoveel tot 1998. Laatste die er begraven is, is de enige SR-zuster Carolina Palman 5-7-1923 tot 23-8-1998. Is inmiddels geruimd!

24 PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com

Joodse begraafplaatsen van Paramaribo Alles is keurig bijgehouden mede dankzij enorme werk van Adriana van Alen – Koenraadt, 430031 Verlengde Gemenelandsweg 169. Rinie Dacosta, Albergastraat 28 498407 van Laddy en in Zeist Laan van Vollenhoven 3091 3706 AN 030-6961812 en zij zou alles weten van die 127. Zie Teroenga van juni 1940. Beheerder is dhr Anders., 430031. Airva Men – Ur en Rachel Francel schrijven een genealogisch wetenschappelijk boek over. Dhr. Wolvert, Wolvertweg 9, Kwatta en Hr. Verduin en Dhr. Fernandes, die ik heb beschreven in Terebinth. Volgens Roy, de zwerver van Vrede en Arbeid zou bij benzine station 3 koperen graven van Joden liggen uit 16/17 eeuw.

Hart (rechtop en omgekeerd) van Jodensavannen: West-afrikaans symbool Sankofa dwz ‘ Go back and fetch it’.

Het is wijs om te leren uit het verleden en de lessen als bouwstenen voor de toekomst te gebruiken om te begrijpen waarom en hoe we zijn geworden wat we vandaag zijn’. Rechtop Hart = ook akoma = liefde, geduld, goede wil, etc.

Chinese begraafplaats Aan de Schietbaanweg. Paul Tjon Sie Fat woont twee huizen naast museum aan de Commewijnestraat 14 en werkt bij Laddy van Putten zou ingang zijn. Volgens DWT Fa Tjauw Koen Sang in gebruik genomen in 1946. Om het te kopen en een hekwerk te doen plaatsen, organiseerde de Chinese verenigingen Chinese en Amerikaanse filmuitzendingen in het toenmalige Luxor aan de Zwarthovenbrugstraat, dat nu is gesloopt.

In het begin waren er links van de ingang de boeddhisten en andere gelovigen en rechts de katholieken. Nu is dat niet meer zo en zijn er ook typische Surinaams, niet-Chinezen die met Chinezen getrouwd waren, op de Chinese begraafplaats ter ruste gelegd. Uit aantekeningen: zij die krediet krijgen komen uit de buurt ook naarde begrafenis. Dus indianen zouden er ook liggen?? Eten naar urnen brengen en li vrouwen en rechts mannen? Chinese namen zijn verward en alleen karakters zijn relevant. Op grafzerk links namen kleinkinderen en rechts geb. datum, district, gemeente en dorp. Aan Paul Woei vragen. Desi Arias arts en jurist en Joods SR chirurg via Ferdinand Siem Tjam (WHO) benaderen. Op 4 oktober, samenvallend met einde van najaarsoogstseizoen, Kah San resp. bedevaart en berg. In het oude China lagen de graftombes in de omliggende bergen. Tijdens bedevaart werden beenderen uit de tombes gehaald, verschoond en in de zon gelegd om te droegen Daarna bijzetting. Oogst is tegenwoordig papieren geld.

Van zonsopgang tot ondergang, schoonmaken, wierook en offers. Is hier geen afgoderij maar deel van Chinese cultuur. Offerandes van gekookt varkensvlees en kip, plengoffers van bier en rum, kaarsen en wierook.

Sarwa Oeday van de Hindustaanse Gemeenschap Met fraai hek met beiderzijds afkorting SSM aan de Coppenamestraat. Ooit was er een mortuarium dat werd afgebroken wegens ruimte gebrek. Mr Matawli en advocaat in de Lim A Po straat houdt de zaak overeind!

Hindostaanse en vroeger ook Javanen.. Belangrijkste is Mr. Soeshiel Krishnakoemar Girjasing 1999 overleden, strenge minister van Justitie. Waar ligt Munschi Rahman Khan de held en schriftgeleerde van Marienburg (was op een TV film). Gemengde begraafplaats? Voorin 8 december slachtoffers oa prof Baal Oemrawsing, Mr. Boeboeram en hr. Sohansingh.

Begraafplaats van de SMA Sur. Mosl. Ass (SMA). Coppenamestraat Door elkaar rijk en arm en ze beginnen van achteren. Bij de andere liggen de rijken voorin bij de ingang. Van de Soennieten. Beheerder Safi Mohinanhekhan (geen visum voor NL gekregen, overvallen en berooft etc). Centraal staat een tempel, indertijd verlicht maar dat is een groot grafmonument van de zoon van Ramdjan? Gani, van een granietfabrikant. Er is dagelijks onderhoud van 8-12 uur voor 3 ton per maand.

Rene’s Hof van de Foresters 9B3: Monument voor Waakhuyzen aan het begin van de Waakhuyzenstraat. Eerste vz van Forester die na afloop van vergadering in court in 1894 daar in bootje stapte op weg naar vriend op plantage Berlijn. Is nooit teruggevonden. Even verder op gebouw van de Stichting Pijl en Boog en kerkhof René’s Hof van de Pijl en Boog Waakhuyzenstraat van de Foresterbeweging. Johan Flier werkt er al 25 jaar (op foto). Namen zijn Mw. Garconius, zuster Carconius die als moeder voor de arbeiders zorgde, vz Cabeli, hr Naarden, een mevrouw Wolf die eventueel oude foto’s zou hebben en die bij Court Robin Hood zit en dhr. Palmburg. Court Charity No. 7416 van

25 PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com

29-7-1886, Burenstraat 26, 412090 en 475991. Beheerder is Theo Cabenda en Blinker is vz van lokaal bestuur. Ik heb gesproken met Clarencce Waarheid en zijn oom is Johan Flier die al 21 jaar er werkt. Rene Braaf ligt er als eerste geb. 17-9-19 en overl. 20-4-84. Met gebouwen rechts werden fuiven en schoolfeesten gegeven, met bar en boven tempel. Links is nu een nieuwe aula gemaakt. Voorin zou eerste steen liggen (niet gevonden). Sinds kort is het een openbare begraafplaats geworden mede om de kosten te dekken. Achter in links restant van mortuarium. Twee lijkbewassersverenigingen met vz.

Lijkda en aparte unit voor dragers. Zou niet optimaal worden beheerd omdat er te veel ruimte is weggegeven. De inleg- en contributiegelden van de Foresteren werden vooral gebruikt om een districtsbegrafenisfonds op te richten. Rouwvergadering binnen 42 dagen na overlijden waarbij de verdiensten van het lid worden belicht door vier broeders of zusters. Totaal circa 10 Courts en ruim 1100 leden. AOF is een geheim genootschap met als symbool pijl en boog. De Forresters jagen oa op herten dus die ook symbool. Inwijding diepste geheim maar afscheid openbaar. Vrouwen kunnen alleen donateur zijn? Sherwood Brothers is de dragersvereniging van de Ancient Order of Foresters (AOF) in SR bekent onder de naam Court. Is een ‘Friendly Society’ een humanitaire sociëteit. Als Robin Hood goed doen voor de medemens, door van rijken te nemen en dit aan armen te geven. Bestaat sinds 1984. Voor die tijd heetten ze Werkers.

De Openbare Begraafplaatsen Oranjetuin, Rusthof en Veldrust met het Crematorium De historie van de ‘Oranjetuin’ is goed beschreven door Reteig in folder van Rotary ter gelegenheid 35 jaar in 1988 en plan was stadswandelpark annex genealogisch instituut en grafzerkenmuseum. Beheerder Jodha Mahinder, geen tel. Openbare begraafplaats. Hanna van Petten heeft er al 1000 in haar PC opgenomen. Cynthia McLeod geeft rondleidingen. In Paramaribo boek met oude ansichten staan twee aardige foto’s van de muur.

Marcel Meijer ex-vz sunecon@sr.net en 400984. Hr. Alberga van Roline’s restaurant. Naast Thalia aan de Nassystraat stenen fundament. Zie CTG p231: woonhuis bij de ‘Nieuwe Oranje Thuyn’ 1794 een houten huis op stenen voet met ‘agtergebouw’, waarin een berging voor ‘Doodbaaren’.

Jacobus Rust onder de huidige padvinderij. Later was op Jacobusrust de opvang van Joden (?). Foto met Juliana op brug van Jacobusrust heeft Loor. Algemene begraafplaats Willem Jacobus Rust gesloten in 23-12-1911 gedeeltelijk en in 9-9-1913 Er zijn later barakken voor Joodse vluchtelingen opgebouwd en er zouden NSB-ers hebben gewoond.

Veldrust met het Crematorium Links aan de Van Sypensteijnlaan ligt het gouvernement begraafplaats (Birpé is SR-woord voor begraafplaats) bestaande uit twee delen Pikin Tiki (kleine stok) voor de min- en onvermogende resp. voor de niet-religieuze mensen (die betaalden het gouvernement). Hr Henry J. 425205 en 0801369 en hennep@sr.net gaat er over.

Kennis van Jaqueline Wijngaard (83) 425205/09. Hennep Uitvaartverzekering bestaat sinds 1896 en is hiermee het oudste uitvaartverzekeringsbedrijf. Het enige bedrijf met een eigen begraafplaats. Verkregen in 1991? Eerst 2 ha tbv Stg Bouw Nationaal Crematorium Suriname van Veldrust. Later de rest van Veldrust ook verkregen.

Daardoor kon Ishaak zijn lijken niet meer kwijt en dus toen is Rusthof aan de Coppenameweg ontstaan. Hij beschikte over 6 lijkdragers, 1 hoofddrager, 2 kuilgravers en 8 a 10 gulden per drager per lijk. Vaak oude, gepensioneerde ex-militairen. Dhr Narain van Idsingastraat enige overlevende. Andere namen zijn Simooi Sandaal (hoofdrager) en Dijksteel en Kappel die aan de Sypensteijn woonde als beheerder. Klapper of legger dwz administratie en register van Veldrust en Oranjetuin ligt op CPB dhr Ilahibaks 499344. Hodi ye mi Krastibi.

Eigenlijk een algemene maar voornamelijk beschikbaar voor verzekerden bij Hennep. Bijna vol en daarom in nissen (kelders). Een niet-traditionele manier die ook al wordt toegepast in Curaçao, Brazilië, Colombia en Venezuela. Grootvader Henry Jacobus Hennep dragers en kistenmakers en wassers. De naam Pandit Jagdew Paragh Mishra komt van de voorzitter van het bestuur. Toen die overleed, stelde Lachmon voor het crematorium naar de Vz. te benoemen. Even later overleed Lachmon en de naamgeving is dus de uitvoering van één van Lachmon’s laatste wensen. Crematorium staat op ontruimde begraafplaats met de naam Veldrust. Lamberg: 7 maal 18 kettingen groot (ketting is 20 meter). Zoete patatten worden nu verbouwd. Veldrust dicht 1951 en weer open 1960.

26 PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com

Uit CBB (hr. Ilahibaks 499344 via Ishaak) Heer Sandaal was beheerder van Veldrust en hield boek bij van 1970 tot (sluiting?) 30-12-92 (en dan is het boek verder leeg). Paal nummering tot circa 8900 per 30-11-1983. Daarna chaotisch. Botten kregen ook een paal? Bottoms No 8?? Uit ander boek blijkt dat on/minvermogende behalve voor Veldrust ook voor Mariusrust, RK-begraafplaast en Nieuwe Oranjetuin werden geregistreerd van af 1942?

Ging vaak via Hamdar. Lanti Birpé? Heb ik kopieën van. Er zouden twee NSB’ers standrechtelijk 6-11-1943 geëxecuteerd L. Van Poulje en K. Raedt van Oldenbarneveld liggen: kolonel, zelf NSB’er, heeft ze uitgelokt en laten vermoorden opdat hij zelf later niet verraden zou worden. Hr Brug: Gouvernement begraafplaats lagen bosnegers (holden na afloop weg want niemand wilde de laatste zijn want de dood lag altijd op de loer). Javanen strooiden rijst en geld op weg naar plaats. Landlopers, Hindostanen zolang ze hun eigen begraafplaats nog niet hadden (de rijke Hindostanen kochten een plaats op Oranjetuin). Goed onderhouden, f 2.50 per graf wieden als vakantieklus. Schelpen zetten rond graf. Ieder dag politie die controleerde of het graf wel 6 voet diep was. Vaak toch stiekem ruimen vanwege plaatsgebrek en snel vergaan van grafstok. Men maakte dan een moeko oven dwz een koepeltje, nisje waarin men de oude botten bijeenbracht direct in de nieuwe kuil. Dubbelstel dragers indien iemand uit Combe moest worden opgehaald. Huisje van de dragers stond waar nu crematorium staat. Tijdens Bouterse en Arti Jesserun als MVG ook ‘nachts begraven (?). Brug wilde met Essed samen een recreatiepark van Veldrust maken maar opeens had Hennep het stuk grond.

Rusthof Rusthof aan de Coppenamestraat 67. Openbare begraafplaats. Toenemend populair door monument. Ze willen allemaal dicht daarbij liggen en dus geen plaats meer. Men zoekt nu op Leidingen 9 plaats maar die mensen daar willen geen botten, preparaten of lijken van de PG. Dus nu zoeken bij Charlesbrug maar dat is een zwamp gebied.

Domeingrond van 40 ha. Gesproken met mevr. Black-Pinas van CBB afd. PR en die noemde Dhr. Ishaak exfinanciële man bij Bureau Gemeentezaken aan Coppenamestraat met mevr. Pallenburg (499239 toestel 273) weet er veel van. Jupiterstraat 5, 453385. Beheerder dhr. Alberg. Achter gebouw goed onderhouden stuk voor Baha’i gemeenschap. Onder-beherder en tevens tegelzetter Heer Alken (foto van hem gemaakt naast graf van zoon van ? en duur graf). Links in het begin bijna oudste van 1962. Een duur graf ligt rechts van Wyatt Osborne Carter, first lady tijdens Weijdenbosch 1953-95 van graniet. De zeer rijken betegelen zelfs hun kelder. Verder liggen er oud minister Sabiran en een Meester Reeder. 7-6-89 herdenking vliegramp Zanderij In memoriam 7-6-90 Gelijk een hinde die naar water beken smacht, zo smacht mijn ziel naar U O, God. Niet wat ons scheidt, maar wat ons bindt, broeders en zusters. Charlesbrug nieuw locatie? Boomskreek veel te drassig. Leidingen 9 wil niet. Dhr Palmburg?? NH is acc. met Charlesbrug. OW moet kostenplaatje maken, 1 meter zand erop.

Overige grafstenen en begraafplaatsen van Paramaribo Grafstenen en grafmonumenten zijn te vinden bij Fort Zeelandia en op Onafhankelijkheidsplein Monument van het Onklaar en de Federatie van Oud-strijders. Circa 150 Sr dienden bij de Marine en mariniers, 50 als Gunners op Koopvaardijschepen, 450 actief als bevrijders van NL Oost-Indie, 15 vrouwen hebben in het KNIL als verpleegster in Indie gediend, 8 als verpleegster via Engeland naar België en NL, 10 bij leger onderdeel Prinses Irene Brigade bij bevrijding van NL en ingezet in Normandie waaronder de welbekende ex-sergeant Majoor Willy Wouters die overleed in 2002. Waar begraven? Nog steeds geen monument voor Binnenlandse Oorlog!!

Toespraak met alle gegevens van dhr. Fred van Russel 463454 Alamoestraat 8 ontvangen. Suriname heeft met monument vlak bij Kersten bestaande uit drie kinderen en drie kopjes aan de voeten NL bedankt. In Rainville / Combe. Militaire begraafplaatsen en Wiedse Buma, historicus en schrijver (PD). Geen aparte begraafplaatsen maar wel met militaire eer begraven. Palmentuin; daar zouden graven van indianen liggen? In de Palmentuin een kunstmatige heuvel, waarop 4 palmen in perken, omgeven door een hek met bakstenen palen. Naar de top een stenen trap. Steen met opschrift ‘Siekea Anna de Haas (1849-1896), echtgen.van W. Tonckens’. Het baksteenwerk vertoont enigermate de vormentaal van de Amsterdamse School en zal dus rond 1825 zijn vernieuwd. CTG p48 In de West van 23-7-1987: In Palmentuin ligt vanaf 1896 gouverneursvrouw. Negentreden naar grafzerk tussen vier mahoniebomen aan de noordgrens.

In het Gebouw 1790 aan weerskanten van de ingang in de van het fort af gerichte lange gevel ligt een hardstenen zerk. Beide dragen een wapen; de ene zerk is onleesbaar en de andere dragt het opschrift ‘……BERNST BEELDSNYDERMATROOS, overl. 1771’. CTG p30. Nooit gevonden! 7C3: familiegraf van de Tammenga’s.

Koosstraat 22 en de familie woont op hoek Koosstraat en Joh. Mungrastraat tel. 465504. 9C2: Monument voor Bhoodiadurga – Gulaboo 16-12-1886 – 4-2-1947. Naast disco tegenover Hermitagestraat 28 en op hoek Hermitagestraat en Tithoniastraat. Nog één bij houtzagerij aan de Weijtingweg links richting Uitkijk ter hoogte van 10e Leiding.Volgens Roy ook oude stenen op erven van Wanicastraat/Hogestraat en in Bloemendaal. Overige begraafplaatsen zijn 1A2: Blauwgrond. Tourtonnelaan / Anamoestraat – Jozef Israelstraat. Fix Istana of Figs Istana. Vlak bij Javaanse markt. Foto van gemaakt. Klein en eenvoudig met hek en links gebouwtje. Eveneens in

27 PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com

Blauwgrond aan de Suriname rivier Anton Drachtenweg ter hoogte van Louis Goveiastraat en Tropica steiger.

Nog niet bezocht. Nonnenbegraafplaats aan Wulfinghstraat. Zusters of Coeurs van Roosendaal. In 1998 is er de laatste en enige Surinaamse zuster begraven. Deze zuster heette volgens pater Mulder Zr Isabeel en mogelijk was er nog een, Zr. Marian. Graven zijn begin 2004 geruimd in opdracht van NL mmv prof Vrede. In 5B2: Beekhuizen. Saron Noord Slangenhoutstraat. 6A1: Weg naar Zee. Weg naar zee. Busje vanaf Heiligenweg om halfzes en halfacht. Taxi vanaf hoek Kwattaweg. Oeday Rajsingh Varma Alg. Crematie Plaats (R en D met zon ertussenin). Gerenoveerd en ingericht door Dravin Holding NV. 8A3: Tamminga / Universiteitscomplex Leysweg ter hoogte van Doekieweg. Eenvoudig en zou een openbare zijn vgl. garage-eigenaar. Zou gesloten zijn maar er was een recent aangelegde tombe. 11D2: Pont Buiten / Menckendam Menckendamstraat – Atletiekstraat. 12B1: Livorno. Tussen Oude weg naar Domburg en Evert Verveerweg en 12B2: Livorno. Botomankiweg – Palmlaan.

Gegevens ophalen bij BO bij Politiepost Livorno. Aan de Floralaan in Z en H en dus bij de Coppenameweg liggen nog islamitische, Hindostaanse en Javaanse (vrij vaag). Van de SIV Sur Islamitische Vereniging beheerder Dhr. Brian.

Voetnoten met betrekking tot begraven in het oude Paramaribo en omstreken In Centraal Archief (Henri Brug 498222 en 494943 en vader Harry Brug 491125 tegenover Veldrust) GB No 6 van 20-12-1826 Op Nieuwe Oranje-Tuin f 60. -. Nieuwe Kerkhof 25, Hernhuttersche Kerkhof 6, de Savane 5 en op Plantaadjes 30. GB 1891 No 1 met aanvullingen in 1912 GB No 46 en 1915 GB No 74: tussen 6-9 en tussen 4-6 uur. Art 9 Bedienaar der begrafenissen regelt het ter aarde bestellen van alle lijken. Nieuwe Oranjetuin 60, Nieuwe Kerkhof 20 en Willem Jacobus Rust 5 gulden. Een gesloten begraafplaats blijft tenminste 10 jaar onaangeroerd. Daarna bebouwing en beplanting mogelijk mits men niet dieper dan een halve meter gaat. Pas na 30 jaar na sluiting meer dan halve meter diep. Dan GB No. 117 van 1926 Verordening van 23-8-1926 tot vaststelling van bepalingen betrekkelijk het begraven van lijken, de begraafplaatsen en de begrafenisrechten. Art 5 niet vroeger dan 12 en niet later dan 36 uren na overlijden. Art 6 ter aarde bestelt tussen 6-10 en 31/2 en 61/2 uur. Art 17 50 meter va bewoning. Art 18 muur, heining, rasterwerk of heg moet minimaal 2 meter hoog zijn. Art 26 Nieuwe Oranjetuin z.g. Nieuwe kerkhof f 100.- en op andere algemene begraafplaatsen f 10.-. Kind onder 12 mnd 25% en onder 12 jaar 50%. Paal of kruis gratis, metsel- of gietwerk 30. Art 27 geldboete 25 of hechtenis max. 3 dagen als je tussen zonsondergang en zonsopgang aanwezig op de begraafplaats was. Daarna in 1959 Begrafeniswet GB 1959 no.

119, laatstelijk gewijzigd bij SB 2001 no 38 en crematiewet GB 1966 no. 121 laatstelijk gewijzigd bij SB 1997 no. 40.

Uit Enc. SR van Bruijning en Voorhoeve 1977 p.52 begraafplaatsen van EBG, RK-Gemeente, Evang-Lutherse Gem, Hindoe en Moslimgemeenten, Joodse Gemeente, Chinese groeperingen en Militairen. Waar is de militaire begraafplaats bij Fort Zeelandia gebleven? In heel SR circa 100 openbare en partic. begraafplaatsen. De verdwenen begraafplaatsen na te gaan volgens de kaart van Arons 1881. Zie ook van Sijpesteijn 1849 kaart. Een kleine inmiddels geruimde Chinese begraafplaats hoek Wanicastraat en Sophie Redmon (kaart van 1957).

Omstreken Links twee foto’s van Directeuren begraafplaats Marienburg en graf in Meerzorg ergens.

Marienburg directeur begraven. Rust en Werk twee oude grafplaatsen en circa 70 graven verspreid over plantage. Jodensavanne (joden en vrijen) en Cassipora (joden). Diverse Creoolse begraafplaatsen oa Berlijn, Vier Kinderen.

Commewijne in Meerzorg Ansim 16 bij sluisje rechts achter huis. Elders nr 255 / 28 bij Irene van een zekere Thyssen. In Alkmaar achter oude RGD

28 PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com

post van Godefroid. Volgens Roy ook van Indianen met koperen grafstenen; PD verwijst naar Versteeg. Coronie bij de kerk? Vier zerken op Nieuwzorg in overleg met PD Oude begraafplaats in Nickerie is geruimd. Groningen vanwege 1845 boeren en er liggen ook militairen (idem). Ir. Philip Dikland (PD), KDVArchitects, Naarstraat 9, info@kdvarchitecs.com weet er alles van.

Noten bij uitvaart en rouwrituelen Hindostanen pas in 1969 toegestaan doden te cremeren. Kenmerkend voor SR dat ook vrouwen meegaan naar begraafplaats. Zie verder kopie artikel. Website van overledene tegenwoordig met rouwregister!

Afleggersvereniging Eldaah is een werkarm van de sociale vereniging Court Charity aan de Burenstraat en bestaat 50 jaar. Idee om een eigen lijkbewassersvereniging voor Court Charity van de Forestery kwam van de chief ranger broeder Hennep toen het court 35 jaar oud was in 1921. Kosteloos afleggen van lijken van Foresters en Profanen.

Mw. Pierpont van APZ-lijkenhuis en Bethante lijkwasvereniging. Mevr. Marian Hiralal-Bergen in de Nickeriestraat is speciaal voor bloemen. Hennep 425205, Hamdard 475125 en Poesa (mosl) 401785. Speciale waaier palm om rouwkransen van te maken (Hilly Simons). Hoofdstuk SR in Rouwen in zeven ‘Nederlandse’ culturen van Sylvia Pessireron. Creolen wassen ed maar Moslims in geurig bad. Yvonne Linger vz van de Federatie van Afleggersverenigingen 08822246 en Prof Albert Vrede patholoog van ADEK Soms Brazilianen dood; niemand komt opdagen. Vier mnd wachten dan PG vragen om een van de ondernemers anoniem te laten begraven zonder balsemen, afleggen en gezang. Mevr. Wijngaard, Kafiluddistraat 54, 401241 Een ezel werd gebruikt voor een draagkar. Tourtonnelaan nog één richting. Bij de Javanen liepen mensen voor de kar/koets en strooide centen en bloemen. De veerman betalen. Kinderen haalden de lintjes van de RK weg en gebruikten die in het haar; bij de Chinezen haalden ze het eten weg.’s Lands had eerste lijkenhuis (was ook een militair hospitaal).

Circa 1980 koelcellen. Daarvoor of binnen een dag begraven of formaline gebruiken. EBG had een traditionele witte koets en er is er nog een bij Esterstichting, Glenn Stoc 08898587 of 462790 of 462123. Javanen dragen lijk.

Vrouw uit Combe wilde naar van Sypensteijnlaan gedragen worden maar dragers gaven voorkeur aan koets. Bij inladen begon paard echter te steigeren en uiteindelijk is ze toch gedragen.

Literatuur, beeldmateriaal en medewerking De Nederlandsche Leeuw 1946 en idem 1941 no. 11 en 1942 no. 1/8 en 1943 ½. In KIT collectie FOD en van Samson. Suralco 1969-86 en in 1995 weer hervat. Apart nummer over Foresteren. Contactpersoon 400984 van Meier en sunecon@sr.net en in de Rosemalestraat. Registers RK bij Heilig Verbond pater de Bekker 425918 en 425762 Gravenstraat 14, Herv. bij Arnoud van der Voet, Openbare bij Domeinen of bij CBB Coppenamestraat, Dhr. Lemberg aanbevolen door Laddy van Putten. Cultureel Mozaïek van Albert Helman en als aanvulling Facetten van Surinaamse Samenleving. Boekje van A.F. Lammens met 17 mappen en paard dat schichtig werd.

Snelleman Ned West Indie 1914-7. West Indisch Plakkaten Boek 2 delen N81-264-5 met trefwoordenregister.

Beiden in Univ. Biblio. Fotoarchief KIT met Steven Vink en Janneke van Dijk 5688242 en s.vink@kit.nl. Plan van Para ISN 7010 met 9 kaarten van voor 1950. Collectie Oudschans Dentz Grafzerken 7(6,7) 23(37,41).

Collectie Gaay Fortman Brock Oud 962 en 78.32 (overdruk De Nederlandsche Leeuw 1941 No 10 en 11, ’42 1/8 en 43 ½. Ned Grafzerken in SR. Ook nog in Periscoop Enige grafzerken in SR van 1-4-26. Grafzerken op Beekhuizen een dichterlijke ontboezeming 13-2-26. Collectie Samson 1902-66 p.64. Grafzerken en kerkhoven Plak boek III pp 288, 305, V-76, VL-25,22, VII 26 map 2, No 78 20-34, 35 en 36. Henry Hennep (hij kent Leen Jol) heeft ooit voor NUFI een artikel geschreven over lijkvervoer NL/SR. Sonja van EBG archief 473614.

Historische Gids van auteur Schalken (in bezit pater Mulder). Monique Colli, de West. Adriana van Alen. M.A. Ishaak, Jupiterstraat 5 ex stafmedewerker op het Centraal Bureau voor Burgerzaken en ambtenaar Burgerlijke Stand 453385.

29 PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com

Register Lutherse Kerk ...............................................11, 23 Maria’s Rust .................................................11, 23 Marius Rust ............................................ 11, 22, 23 Nieuw Amsterdam ........................................... 3, 5 Oranjetuin...............2, 3, 4, 5, 15, 18, 26, 27, 28, 31 Palmentuin......................................................1, 27 Pikin Tiki.....................................15, 16, 17, 18, 26 Plessis, du.......................................................3, 22 Rene’s Hof ........................................................ 25 Rooms Katholieke begraafplaats ....... 15, 17, 19, 24 Rotary.......................................................3, 26, 31 Rusthof........................................15, 17, 21, 26, 27 Sarwa Oeday.................................................17, 25 Savane..........................................................15, 28 SMA.................................................................. 25 Stuiversvereniging ....................................2, 3, 4, 5 Symbolen ...................................................1, 6, 30 Synagoge............................................ 6, 7, 8, 9, 10 Sypensteijnlaan........................1, 15, 16, 17, 18, 26 Temminck Groll, CTG...................... 22, 24, 26, 27 Veldrust........................... 15, 17, 18, 19, 26, 27, 28 Vrede en Arbeid..................... 11, 14, 15, 21, 23, 25 Waakhyzen ........................................................ 25

Afleggers................................................ 11, 24, 28 Alen, Adriana van,.................................... 7, 25, 29 Annetta’s Hof ............................................. 2, 4, 21 Bahá’í ................................................................17 Begrafeniswet........................................... 4, 28, 31 Centrumkerk...................................................2, 22 Chinese begraafplaats ................................... 25, 28 Christiana’s Rust ................................................11 Crematorium ................................................ 18, 26 Dinari’s .........................................1, 11, 12, 13, 14 Dragers................. 3, 4, 5, 11, 12, 13, 16, 26, 27, 29 Evangelische Broeders.................................. 11, 22 Foresters............................................17, 25, 26, 28 Fort Zeelandia .......................................... 1, 27, 28 Gravenstraat ....................................1, 2, 15, 24, 29 Grote Stadskerk............................................ 11, 23 Heilig Verbond....................................... 20, 24, 29 Hervormde Kerk.............................................2, 22 Jacobus Rust......................................15, 19, 26, 28 Joodse begraafplaats .......1, 6, 7, 8, 9, 15, 25, 26, 28 Kathedraal......................................................3, 24 Kitty’s Hof .....................................................2, 15 Kwattaweg ....................................1, 6, 7, 8, 22, 28 Lina’s Rust ....................................2, 3, 4, 5, 15, 22

30 PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com

Naschrift

Eerst zag ik het niet, drong het nauwelijks tot me door. Bij het derde vastgeknoopte witte lintje hield ik de man, die mij achterin op Oud Lina’s Rust het familiegraf van de Curiel’s wilde laten zien, staande. Wat is de betekenis van die lintjes? In zijn moeilijk te begrijpen antwoord noemde hij het woord winti niet. Toch wist ik voldoende. Op weg naar huis besefte ik dat er iets was gebeurd.

Al werkende aan dit project, vroeg ik mij af waarom mijn voorgestelde nieuwe wettelijke regeling – individuele graven met toestemming van de nabestaanden na tien jaar ruimen zodat een verwaarloosde begraafplaats weer een vitale dodenakker wordt – niet allang in de begrafeniswet was opgenomen? Mijn voorstel leek een open deur, waar niemand zich lelijk aan zou kunnen stoten. Maar had ik wellicht een culturele blinde vlek? Willen vele nabestaanden het graf van hun ouders en voorouders intact laten omdat zij contact met hen op prijs stellen? Als botten van (voor)ouders voor nabestaanden een blijvende betekenis hebben, valt aan ruimen van individuele graven nauwelijks te beginnen. Mijn voorstel individuele graven te mogen ruimen vraagt aanvulling in de zin van een zorgvuldig geregelde toestemmingsvereiste van nabestaanden alvorens tot ruiming kan worden overgegaan.

Een tweede en laatste punt dat ik de lezer wil meegeven, is de al jaren slepende kwestie van het funeraire erfgoed op de Oranjetuin. Laat de Rotary een bescheiden urnenwand tegen de binnenkant van de stenen muur aan de kant van de Swalmbergstraat aanleggen, het hekwerk repareren, de paden cementeren en op zondagochtend de tuin tegen een geringe financiële ondersteuning openstellen. Geen woorden maar daden. Helpt u mee?

Paramaribo / Rotterdam, maart 2005

31 PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com