Het bouwen van een Friese Krompanelen Sjees Tjibbe Postma
How to construct a Frisian Curved Panel Chaise
How to construct a Frisian Curved Panel Chaise
Onder redactie van de Stichting
Published by the
‘It Fryske Hoars’
‘It Fryske Hoars’ Foundation
H
‘It
‘Voor een wagenmaker bestaat er niets mooiers dan het mogen bouwen van een Friese krompanelen sjees. Vakmanschap, traditie en folklore gaan hier hand in hand. Iedere sjees is uniek en is de ambachtelijke handtekening van de wagenmaker, die hiermee een stukje geschiedenis schrijft.’
oars’
Het bouwen van een Friese Krompanelen Sjees
F r y ke s
‘The job of building a Frisian curved panel Chaise, a job where old traditional skills and folklore come together, is the most wonderful job a carriage builder could wish for. Each and every one of these chaises is unique and carries the signature craftsmanship and artistry of the carriage builder who, in a way, writes a small piece of history.’
Tjibbe Postma Roeline Agaath Kuiper, Rotenco Communicatie Paul Logister Tjibbe Postma Jorrit de Jong Fotografie, Leeuwarden Johanna Faber, pag. 3 links en pag. 7, Persbureau Melissen, pag. 12, 97, Familie Woudstra, pag. 10 Tjibbe Postma, pag. 16, 28, 30, 69, 75 Vormgeving: Telenga Media Groep/Gerke Hofstra Drukwerk: Telenga Media Groep Copyright: Stichting ‘It Fryske Hoars’, www.itfryskehoars.nl ISBN: 978-90-820237-0-1
Original text by: Edited by: Translated by: Drawings: Photography:
Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de copyrighthouder.
No part of this publication may be reproduced and / or published by print, photocopy, microfilm or any other means whatsoever, without the prior written permission of the copyright holder.
Tjibbe Postma Roeline Agaath Kuiper, Rotenco Communication Paul Logister Tjibbe Postma Jorrit de Jong Photography, Leeuwarden Johanna Faber, page 3 left ,7, Pressbureau Melissen, page 12, 97, Woudstra family, page 10, Tjibbe Postma, page 16, 28, 30, 69, 75, Lay out: Telenga Media Group/Gerke Hofstra Print: Telenga Media Group Copyright: Stichting ‘It Fryske Hoars’, www.itfryskehoars.nl ISBN: 978-90-820237-0-1
9 789082 023701
Oorspronkelijke tekst: Bewerkt door: Engelse vertaling: Tekeningen: Fotografie:
3
Niets mooier dan de Friese krompanelen sjees. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 Tjibbe Postma, bouwer van een kroonjuweel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 1. Korte geschiedenis van de Friese sjees . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 2. De wielen en de as . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 2.1 Houtsoorten 2.2 Type as en formaten van wielen en spaken 2.3 Het draaien van de naaf en maken van het wiel 2.4 De velgsegmenten 2.5 De spaakpennen en het opspaken 2.6 Plaatsen velgsegmenten en omzetten wielband 2.7 In de naaf drijven van de asbus en plaatsen van de stofdop 3. Het draagraam . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36 3.1 De asdam 3.2 Het draagraam 3.3 Het houtsnijwerk 3.4 In elkaar zetten en bevestigen van het draagraam 3.5 Verstevigen van het draagraam 3.5.1 Laafijzers van de raamstokken 3.5.2 De riemhanden 3.5.3 Riemsteunen en steunijzers 3.5.4 De opstapbeugel en spanijzers
The Frisian curved panel chaise, a thing of beauty. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 Tjibbe Postma, creator of a crown jewel. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 1. A brief history of the Frisian chaise . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 2. The wheels and the axle . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 2.1 Types of wood 2.2 Axle type and dimensions of wheel and spoke 2.3 Turning of the hub and construction of the wheel 2.4 Wheel rim segments 2.5 Spoke pins and their attachment to rim and hub 2.6 Placing of rim segments and the steel wheel tyre 2.7 Inserting the axle cylinder and placing the dust cover 3. The platform . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36 3.1 The axle bolster 3.2 The platform 3.3 Woodcarvings 3.4 Assembly and attaching the platform 3.5 Strengthening of the platform 3.5.1 The hoop irons in the longitudinal beams 3.5.2 The brace hands 3.5.3 The brace supports and the support brackets 3.5.4 The mounting step and the brace tensioners
4
3.6 Het lamoen en de langboom 3.6.1 Het lamoen en de trekknuppel 3.6.2 De trekstang en bevestiging van de trekknuppel 3.6.3 De langboom, beugel en spin 3.6.4 Het staartijzer 3.6.5 De trekknuppels 4 Het krompanelen bakje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68 4.1 De vorm van het bakje 4.2 Het frame van het bakje 4.2.1 De grondbomen 4.2.2 De stijlen van de schulp 4.2.3 De hoekstijlen achter 4.2.4 De voorstijlen 4.2.5 De achterfries en zijfriezen 4.2.6 De onderdorpel 4.2.7 De bovendorpel 4.2.8 De dwarsbalken 4.2.9 De verbindingen 4.3 De sponningen, profielen en panelen 4.3.1 De sponningen en profielen 4.3.2 De panelen 4.3.3 Het in elkaar zetten van frame, panelen en bankje 4.3.4 Versteviging van het frame, zweephouder en beugels 4.4 Schilderwerk 4.4.1 Aanbrengen van bladgoud 4.4.2 Het trekken van de biezen 4.5 De stoffering 4.6 Het leerwerk 4.7 De hoes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91 Tenslotte Uit het fotoboek van de maker . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94 Afmetingen van een sjees. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96 Literatuurlijst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98
3.6 The shaft and the pole 3.6.1 The shaft and the swingle tree 3.6.2 The stay and connecting the swingle tree 3.6.3 The pole, brackets and spider 3.6.4 The tail-end 3.6.5 The swingle trees 4. The curved panel body . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68 4.1 The body’s shape 4.2 The body’s frame 4.2.1 The floor beams 4.2.2 The posts of the footboard 4.2.3 The rear corner posts 4.2.4 The front posts 4.2.5 The freezes on the rear and the sides 4.2.6 The lower sill 4.2.7 The top sill 4.2.8 The cross beams 4.2.9 The joints 4.3 The rabbets, profiles and panels 4.3.1 The rabbets and profiles 4.3.2 The panels 4.3.3 The assembly of frame, panels and seat 4.3.4 The strengthening of the frame, the whip holder and bracket 4.4 Paintwork 4.4.1 Applying gold leaf 4.4.2 Striping 4.5 The upholstery 4.6 Leatherwork 4.7 The cover . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91 In closing From the album of the maker . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94 Dimensions and measurements of a chaise. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96 Reading list . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98
5
Niets mooier dan de Friese Krompanelen Sjees
The Frisian curved panel chaise, a thing of beauty
Stichting ‘It Fryske Hoars’
The ‘It Fryske Hoars’ Foundation (the Frisian horse)
In 1972 werd het Friese paardenras bedreigd in zijn voortbestaan. In dat jaar nam ir. Kai (G.J.A.) Bouma uit Olterterp het initiatief om te komen tot een reddingspoging. Bouma vond in Jan Bles uit Warga (Wergea) en ir. Anne Osinga uit Oenkerk (Oentsjerk) twee gelijkgestemde lieden. Gezamenlijk richtten zij in 1976 de Stichting ‘It Fryske Hoars’ op. De doelstellingen van de Stichting kunnen tot de dag van vandaag worden samengevat als: ‘De behartiging van de belangen van het Friese paard en alle activiteiten die hiermee cultureel en historisch samenhangen, alsmede de instandhouding, het op schrift vastleggen van rijtuigen die historisch met het Friese paard zijn verbonden.’
In 1972 the Frisian Horse breed was threatened in its existence. That same year ir. Kai (G.J.A.) Bouma from Olterterp decided to make a saving attempt. He found Jan Bles from Warga (Wergea) and ir. Anne Osinga from Oenkerk (Oentsjerk) to be people of a similar disposition. Together they established the ‘It Fryske Hoars’ Foundation in 1976. Until this very day the objectives of the Foundation can be summarized as follows: The Foundation will look after the interests of the Frisian horse and all its historical and cultural aspects and furthermore the conservation and maintaining a written record of all carriages that historically relate to the Frisian horse.
De Stichting ‘It Fryske Hoars’ legt de nadruk op hippische gebeurtenissen waaraan het Friese paard kan deelnemen. Mede door de inzet van de Stichting is de interesse voor het Friese paard sinds 1976 toegenomen. De belangstelling voor het Friese ras en daarmee ook het aantal Friese paarden nam een grote vlucht. Schitterende rijtuigen als de Friese sjees en het bijbehorend Fries kostuum deden sinds de oprichting van de Stichting hun herintrede. Het fraaie
The ‘It Fryske Hoars’ Foundation has a special interest in equestrian events where the Frisian horse can partake. This way the Foundation, since 1976, contributed to the revival of interest in the Frisian Horse. The fascination with the Frisian horse and their numbers really took off. Magnificent carriages and the accompanying costumes made their re-appearance since the Foundation was established. An ever-increasing audience became enthralled by the long wavy
6
behang, de fiere oprichting en eerlijke puurheid van het Friese paard spraken een steeds groter publiek aan. Anno 2013 worden tijdens concoursen nog altijd aangespannen rubrieken georganiseerd, speciaal voor het Friese paard. Ook in de dressuursport en tijdens het ringsteken is het Friese paard veelvuldig te zien. De Friese sjees is een wereldwijd begrip. Bespannen met een Fries paard spreekt zij tot ieders verbeelding en dwingt daarbij niet alleen bewondering maar bovenal respect af. Na de opkomst in de 18de eeuw moest de sjees in de volgende eeuw wijken voor de populair wordende Tilbury. De noodgedwongen propaganda voor het Friese paard bracht in de tweede helft van de 20ste eeuw de sjees weer in ere. De karakteristieke rijtuigen kwamen tevoorschijn uit alle hoeken en gaten. Er waren meer bewaard gebleven dan verwacht. De onderhoudstoestand van het merendeel liet echter te wensen over. Dit zal te maken hebben gehad met het feit dat een sjees in het begin van de 20ste eeuw eigenlijk geen stuiver meer waard was. De bakjes werden zelfs aangeboden om er arrensleden van te maken. In 1960 was door dezelfde Kai Bouma -in samenwerking met het bestuur van de Koninklijke Vereniging ‘Het Friesch Paarden-Stamboek’- het Fries Sjezen Stamboek (F.S.S.) opgericht. Om te kunnen worden toegelaten dient een sjees aan vastgestelde kenmerkende stijlvormen te voldoen, waarover in dit boek meer te lezen is. De toelatingsvoorwaarden zijn tot op de dag van vandaag gelijk gebleven. Met de oprichting van Stichting ‘It Fryske Hoars’ werd besloten dat het Fries Sjezen Stamboek opgenomen zou worden in de Stichting. Het Stichtingsbestuur van ‘It Fryske Hoars’ is vanaf dat moment verantwoordelijk voor de keuring van alle sjezen die worden aangemeld. Het stamboek beijvert zich om zoveel mogelijk sjezen te registreren, fotograferen en na beoordeling in te schrijven in het stamboekregister. Anno 2013 staan er 202 Friese sjezen in het stamboek geregistreerd. In 1977 nam Stichting ‘It Fryske Hoars’ zes sjezen over van het Friesch Paarden-Stamboek. Deze sjezen werden verhuurd aan gebruikers die minstens vier maal per jaar op enigerlei wijze moesten optreden met de sjees om het gebruik van en de bekendheid met de Friese sjees te verbreiden. In de loop van 1991 begon het idee te rijpen om een boek uit te geven over geregistreerde Friese
manes and tail, the proud stature and pure honesty of this noble breed. To the present day, the year 2013, during equestrian shows horse drawn events are still being held especially for the Frisian horse. The Frisians are often seen competing in dressage as well. The Frisian chaise is well known the world over. Combined with the Frisian horse it speaks to everybody’s imagination and is viewed with admiration and respect. After its ascend in the 18th century the chaise had to make way in the next century for the more popular Tilbury. But after the obligatory propaganda for the Frisian horse in the second part of the 20th century the chaise made a comeback. The characteristic carriages came from all nooks and crannies. More had been kept then ever expected. Their state of repair however left a lot to be desired. This was mostly due to the fact that in the beginning of the 20th century a chaise was effectively worthless. The body’s were even sold to be turned into sleighs. In 1960, the same Kai Bouma, in cooperation with the board of the Royal ‘Frisian Horse Pedigree Register’ Association, had established the F.S.S., the Pedigree Register for Frisian Chaises. In order to be admitted to this register the chaise had to meet certain style characteristics, described in more detail later in this book. Until the present day the requirements to be admitted haven’t changed. When establishing the ‘It Fryske Hoars’ Foundation it was decided that the Frisian Chaise Pedigree Register should be incorporated in the Foundation. From that moment on the board of the Foundation was responsible for the examination and admission to the register of all chaises. Nowadays the Pedigree makes every effort to enlist, photograph and, after approval, admit as many chaises as possible into the Pedigree Register. As of 2013 admission to the Pedigree Register was awarded to 202 Frisian chaises. In 1977 the ‘It Fryske Hoars’ Foundation acquired six chaises from the Frisian Horse Pedigree Register. The chaises were let to users who would perform during horse drawn events at least four times a year in order to give more exposure to the Frisian chaise. Later in 1991 the idea to publish a book about registered Frisian chaises began to mature. In 1997 this culminated in the publication of the magnificent book ‘De Friese Sjees’. This book is a comprehensible document on the cultural heritage surrounding the Frisian chaise and deals extensively with
sjezen. Dit resulteerde in het schitterende boek ‘De Friese Sjees’ dat verscheen in 1997. In het boek is het gehele culturele erfgoed rond de Friese sjees vastgelegd en wordt ruim aandacht besteed aan de historie, samenstelling en het gebruik van de sjees. In 2002 verkocht de Stichting de zes sjezen terug aan het Friesch Paarden-Stamboek. Vanwege de sterke opkomst van het Friese ras en de belangstelling voor de sjezen, besloot het Friesch Paarden-Stamboek de sjezen aan belangstellenden te verkopen. In 2003 werd de Stichting benaderd door de heer Tjibbe Postma uit Oppenhuizen, die zijn pas gebouwde sjees ter keuring aanbood. Het waren niet alleen de sjees maar ook de prachtige, zeer nauwkeurig op schaal uitgewerkte bouwtekeningen die indruk maakten. Ook beschreef Postma de bouw van de sjees tot in de finesses. Nu het oude ambacht van wagenmakerij bijna uitgestorven is, besloot de Stichting dat ook dit ambachtelijk cultureel erfgoed behouden dient te blijven. Zo ontstond dit boekwerk: ‘Het bouwen van een Friese krompanelen sjees’. De liefhebber van de Friese folklore en het Friese paard is middels dit boekwerk in staat zelf een Friese sjees te (laten) bouwen. Maar ook voor degene die de hamer niet ter hand wil gaan nemen, biedt dit boek een schat aan wetenswaardigheden die de beleving bij evenementen waarbij de Friese sjees een rol speelt, nog veel intenser zal maken. Het bestuur van Stichting ‘It Fryske Hoars’ Geert Lantinga, Voorzitter Tineke de Boer-de Groot, Secretaris Fokke Jan Vonck, Penningmeester
Meine Woudstra en Christien Adema met de Woudstra Seas, PSV De Oorsprong Sint Nicolaasga, 13 oktober 2012 (zie ook foto op pagina 3) / Meine Woudstra and Christien Adema and the Woudstra chaise, PSV De Oorsprong Sint Nicolaasga, 13th of October 2012 (also photo on page 3).
the history, the construction and the use of the chaise. In 2002 the six chaises still in possession by the Foundation were sold back to the FPS. The Frisian breed, now being on the increase and the growing interest in Frisian chaises, made the FPS decide to sell them on to enthusiasts. In 2003 mr. Tjibbe Postma from Oppenhuizen approached the Foundation offering his recently built chaise to be examined. The chaise impressed but so did the exceptionally detailed scaled construction drawings. In his notes mr. Postma went into great detail how the chaise was built. Because the craft of carriage builder had all but disappeared the Foundation decided that one should try and save this craftsmanship and its cultural heritage for posterity. This all resulted in: ‘How to construct a Frisian Curved Panel Chaise’. With this book devotees of Frisian folklore and the Frisian Horse will be able to build their own Frisian chaise. But also for those not intent on wielding a hammer and chisel straight away, this book holds many noteworthy facts to make visiting equestrian events involving Frisian chaises even more enjoyable. The board members of ‘It Fryske Hoars’ Foundation Geert Lantinga, Chairman Tineke de Boer-de Groot, Secretary Fokke Jan Vonck, Treasurer
7
8
Tjibbe Postma en de Woudstra Seas / Tjibbe Postma and the Woudstra Chaise
Tjibbe Postma, bouwer van een kroonjuweel
Tjibbe Postma, creator of a crown jewel
Het bouwen van een Friese krompanelen sjees betekent traditie, folklore maar vooral ook vakmanschap en passie. De Friese sjees die in het bestek van dit boek wordt beschreven, is gebouwd door Tjibbe Postma uit Oppenhuizen. Postma werd geboren op 23 december 1938 in Eernewoude (Earnewâld) als schipperszoon. Na de ambachtsschool in Drachten begon hij op zijn 16de zijn carrière als timmermansknecht, daarnaast doorliep Postma de avondschool in Drachten. Zijn ambitie, inzet en precisie maakten dat hij zich al snel opwerkte tot meester-timmerman. In 1962 werd Postma opzichter/tekenaar bij het Provinciaal Electriciteitsbedrijf Friesland en in 1964 trad hij in dienst van de toenmalige gemeente Wymbritseradeel (Wymbritseradiel). Hier werkte Postma zich op tot bouwkundige. In datzelfde jaar huwde Postma met kleuterleidster Janke Toering uit Eernewoude (Earnewâld). Samen kregen zij vier kinderen en waren zij zeer actief in het vrijwilligerswerk. Voor hun tomeloze inzet voor de kerk, begrafenisvereniging, vogelwacht en het schoolbestuur werden zij beiden in april 2009 benoemd tot lid in de Orde van Oranje Nassau.
Building a Frisian curved panel chaise involves tradition and folklore but most of all craftsmanship and passion. The chaise, the construction of which is the subject of this book, was built by Tjibbe Postma from Oppenhuizen. Postma was born on the 23rd of December 1938 in Eernewoude (Earnewâld) as the son of a skipper. After finishing trade school in Drachten he started his career as a carpenters apprentice when he was sixteen years old. At the same time furthering his education during evening school in Drachten. Because of his ambition, dedication and precision he soon rose to the position of master carpenter. In 1962 Postma became a supervisor / draftsman with the electricity company of the Friesland province and in 1964 he was employed by the council of Wymbritseradeel (Wymbritseradiel). It was here where he advanced to the position of building expert. The same year he married preschool teacher Janke Toering from Eernewoude (Earnewâld). Together they had four children and were very active as volunteers in the community. Their great commitment to causes like the church, the funeral society, the bird-watchers and the school council was widely recognized and in April 2009 they both were awarded membership in the Order of Oranje Nassau.
Na zijn afscheid bij de gemeente Wymbritseradeel in 1999 gaf Postma gehoor aan de vervulling van een lang gekoesterde wens van vrienden Meine Woudstra en Gea Woudstra - de Groot te Sint Nicolaasga, om voor hen een Friese sjees
te bouwen. Met een bezoek aan sjezenbouwer Jaap Veenstra in Kollum zette Postma zijn eerste schreden op een voor hem totaal onbekend pad. Postma maakte zich de kennis eigen omtrent de historie van de Friese sjees, houtsnijden, metaalbewerking, stofferen en meer. Dit deed hij door de aanschaf en het lezen van boeken en relevante publicaties en het bezoeken van concoursen en musea zoals het Rijtuigenmuseum in Nienoord. In 2000 begon Postma zijn avontuur met het maken van tekeningen en mallen. De hobbyschuur was inmiddels ingericht en het eigenlijke bouwen kon beginnen. Eigenhandig, met gebruik van weinig machines, werkte Postma bijna dagelijks met het geduld van een monnik aan de sjees. Deze noeste arbeid leidde in 2003 tot de Woudstra Seas (Woudstra Sjees). Op 27 februari 2003 werd de Woudstra Seas door Postma schriftelijk aangemeld bij het Frysk Sease Stamboek, onderdeel van de stichting ‘It Fryske Hoars’. De leden van de keuringscommissie waren enthousiast. Op 23 april 2003 werd de sjees onder nummer 192 opgenomen in het Frysk Sease Stamboek onder de naam Woudstra Seas. Postma werd hierbij gecomplimenteerd inzake de zorg en toewijding voor het tot stand brengen van deze schitterende sjees. Het stamboek had in tijden niet zo’n mooie sjees gezien. Tijdens de hengstenkeuring in Leeuwarden op 22 januari 2005, ontving Postma voor de sjees de OCW Krompanelen Sjeesprijs uit handen van de toenmalige Commissaris der Koningin Ed (Eduardus Hermannus Theresia Maria) Nijpels. De Friese cultuur heeft er in de Woudstra Seas een kroonjuweeltje bij. Postma gaf de Woudstra Seas op de binnenzijde van het klepje van de zitbank nog een bijzondere spreuk mee, waarin hij ook zijn eigen persoonlijkheid weerspiegelt: ‘Grutskens stiet in hynder goed, mar in minske beroerd.’ ‘Trots past goed bij een paard, maar niet bij de mens.’
After his disengagement from the council of Wymbritseradeel in 1999 Postma, at last, came to honor a long standing wish from his friends Meine Woudstra and Gea Woudstra – de Groot from Sint Nicolaasga to build a Frisian chaise for them. He took his first steps into this unchartered territory by visiting Jaap Veenstra, builder of chaises, in Kollum. Postma studied the history of the Frisian chaise; the woodcarvings, metal work, and upholstery. His studies were aided by books, articles and visiting contests and museums such as the Rijtuigenmuseum (museum of horse drawn carriages) in Nienoord. In the year 2000 Postma started the process of making drawings, templates and moulds. In the meantime his barn was fitted out as a workplace where the construction work proper commenced. Using barely any machinery, and with the patience and dedication of a monk, Postma worked daily on his chaise. In 2003 the Woudstra Chaise (Woudstra Seas) saw the light of day. On the 27th of February 2003 Postma registered the Woudstra Chaise with the Fryske Sease Stamboek, the official Pedigree Register kept by the ‘It Fryske Hoars’ Foundation. The members of the examining committee were enthusiastic. On the 23rd of April 2003 the chaise was accepted in the register under the name Woudstra Seas, number 192. At this ceremony Postma was complemented on the care and dedication he maintained while making this magnificent chaise. It had been a long time since such a beautiful chaise was registered. During the Assessment of Frisian Stallions in Leeuwarden on the 22nd of January 2005 the then governor of the Queen, mr. Ed (Eduardus Hermanus Theresia Maria) Nijpels awarded Postma’s chaise with the OCW Curved Panel Chaise Award. With the Woudstra Chaise another jewel is added to the crown of Frisian culture. On the inside of the seat’s lid Postma left an inscription of an old Frisian proverb that characterizes him to a tee: ‘Grutskens stiet in hynder goed, mar in minske beroerd.’ ‘Pride becomes a horse But men look worse.’
9
10
1. Korte geschiedenis van de Friese Sjees
1. A brief history of the Frisian chaise
Het uiterlijk, de kleuren en de ornamenten zijn bij het aanschouwen van een sjees de elementen die het eerst in het oog springen. Het zijn de hoofdingrediënten die bij het bouwen van een sjees door de eeuwen heen de voornaamste rol hebben gespeeld. Voor degene onder u die met het bouwen van een nieuwe sjees wil beginnen, zijn dit dan ook belangrijke zaken waarover vooraf een mening zal moeten worden gevormd en waar keuzes zullen moeten worden gemaakt. Daarvoor is enige achtergrondkennis over wat kenmerkend is voor de Friese krompanelen sjees onontbeerlijk. Wij beperken ons hier tot enkele hoofdlijnen en verwijzen voor meer achtergrondinformatie naar de literatuurlijst achter in dit boek.
When admiring a chaise, its appearance, colours and ornaments are the most eye-catching elements. Through the centuries they have been and still are the main ingredients playing an important part in building a chaise. To form an opinion and make decisions on these important matters is essential to all who have the intention of building one. To do this some background knowledge of the characteristics is essential. In this chapter we will address some of the main points and refer, for more detailed background information, to the list of literature in the back of this book.
Type sjezen Nederland kent diverse typen sjezen zoals de schuitje-sjees, de kapsjees en de krompanelen sjees. Omdat in diverse streken en provincies ‘eigen’ uitvoeringen van deze typen sjezen werden gemaakt, werd bovendien gebruik gemaakt van namen die uitgaan van de provincie of streek waar een bepaald type sjees voor het eerst werd gesignaleerd. Denk aan de Friese sjees, West-Friese sjees en Hollandse sjees; dit zijn allen krompanelen sjezen, maar met hun eigen kenmerken. De Drentse sjees is een schuitje-sjees en de Gelderse sjees is een voorloper van de schuitje-sjees, om maar enkele voorbeelden te noemen. Deze typering is door de eeuwen heen zo gebleven, ook al bleek later dat dit type sjees niet alleen maar in die streek of provincie voorkwam maar vaak in het hele land te vinden was. Met dien verstande dat per streek of provincie dus wel sprake was van eigen kenmerken.
Different types of chaises Throughout the Netherlands there are many types of chaises (sjezen). There are, for example, the ‘schuitje-sjees’, the ‘kapsjees’ (a canopy covered chaise) and the ‘krompanelen sjees’ (curved panel chaise). Many districts and provinces have their own unique variations on these chaises. This is reflected in the fact that they were named after the area where they were first seen i.e. the Frisian, the West Frisian or the Holland Chaise. These are all curved panel chaises but with each their own local characteristics. The chaise that originated in the province of Drenthe is a so called ‘schuitje sjees’ while the one from Gelderland even predates this one. Over time these names have remained. Although later one found certain types not only in these particular provinces but Dhr. en mevr. Woudstra-de Groot in Fries kostuum Mr. and mrs. Woudstra-de Groot in Frisian costume
2 De wielen en de as 2 The wheels and the axle .
.
13
2. De wielen en de as 14
2. The wheels and the axle
Voor en achter in dit boek zijn gedetailleerde op schaal gemaak-
In the front and back of this book you will find scaled construc-
te bouwtekeningen ingestoken. In de tekst wordt naar deze teke-
tion drawings which we will reference in the text. For further clari-
ningen verwezen. Ook zijn ter verduidelijking foto’s toegevoegd.
fication photographs have been added as well.
De onderdelen van een wiel bestaan uit: de naaf, de spaken en de
The parts of the wheel are: the hub, the spokes, the rim segments
velgsegmenten met de stalen wielband. De wielen zijn belangrijke
and the steel wheel tyre. The wheels are very important parts of
onderdelen van de sjees en na het bakje het moeilijkst te maken. Er
the chaise and apart from the body the most difficult to construct.
dient met grote nauwkeurigheid gewerkt te worden omdat er tijdens
As a result of the considerable forces that are brought to bear on
het rijden behoorlijke krachten op de spaken worden uitgeoefend.
the wheels while riding, one should observe the outmost care and precision while constructing them.
2.1 Houtsoorten De houtsoorten die gebruikt worden moeten van zeer goede kwa-
2.1 Types of wood
liteit zijn. Het hout moet droog, rechtdradig en zonder noesten,
Every type of wood should be of the best quality. It should be dry,
scheuren of andere gebreken zijn. Rechtdradig wil zeggen dat het
straight in line and without any gnarls, knots, tears, cracks or other
hout evenwijdig groeit aan de lengteas van de boom, dus zonder
structural imperfections. Straight in line refers to wood that has
draaiingen. Verder dient men er op te letten dat geen spinthout
been growing parallel to the length of the tree so without any twists.
wordt gebruikt. Spinthout is de buitenste laag hout van de boom dat
Also one should avoid the use of sapwood. Sapwood is the outer-
nog niet volgroeid is. Het is te herkennen aan de meestal lichtere
most layer of the tree and is not fully matured. It is recognized by its
kleur. Dit hout is niet sterk en onderhevig aan rot en houtworm.
lighter colour. This wood is not strong and susceptible to rot and bo-
Voor het hart van het wiel (de naaf) is droog iepenhout geschikt.
rers. For the hub dry Elmwood is very suitable. For the rims straight
Voor de spaken en de velgen gebruiken we rechtdradig essenhout.
Ash should be considered. One prefers straight Ash. Woods to con-
Andere geschikte houtsoorten voor de spaken zijn eiken of acacia.
sider for the spokes might be straight Ash, Oak or Acacia.
36
3. Het draagraam 3 The platform .
3. Het draagraam
3. The platform
Voor het draagraam is het noodzakelijk dat er tekeningen op
In order to construct the platform one should first make 1:1 scale
ware grootte worden gemaakt. Vanaf de tekening maakt men mal-
drawings. Using these drawings templates are made for the axle
len van de asdam, voor- en achterregel en riemsteunen. Na het
bolster, front cross beam, hind cross beam and brace supports. After
uitzagen van de onderdelen wordt alles geschaafd. Ook dient men
cutting these parts everything is smoothly planed. One should have
al het ijzerwerk eerst gereed te maken voordat men de hierna om-
all the metal work done before proceeding with the next steps.
schreven stappen kan volgen. Het draagraam bestaat uit de asdam (tekening 8), een voor- en ach-
The platform consists of the axle bolster (image 8), a front and hind
terregel (tekening 9) en twee raamstokken met riemsteunen (teke-
crossbeam (image 9) and two longitudinal bent beams with brace
ning 10). De as wordt in de asdam ingelaten en het draagraam komt
supports (image 10). The axle bolster holds the axle and the platform
op de asdam te liggen. De asdam dient dus voor het dragen van het
rests on the axle bolster. It carries the platform and the body. The
draagraam met het bakje. Het hout dat we voor het draagraam en
preferred timber for the platform and the axle bolster is Ash. Elm or
de asdam gebruiken is essenhout. Iepen of eiken kan ook. In dit
Oak can be used as well. In this case we decided on Ash.
bestek gaan we uit van essenhout. Tip: In every instance where cap bolts are being used one places Tip: overal waar slotbouten worden gebruikt, worden vierkante
a small square piece of metal (washer) with a square hole in the
plaatjes met een vierkant gat ingelegd. Deze plaatjes dienen om
middle between the bolt and the timber. This is done to prevent
beschadiging en splijten van het hout te voorkomen. De slotbouten
damaging or splitting the timber while fastening the nut and bolt.
zijn direct onder de kop voorzien van een glad vierkant gedeelte in
All the cap bolts have a small square section just underneath the
plaats van rond. Dit om doordraaien van de slotbout te voorkomen.
cap (the neck). This square section prevents the bolt from spinning
Derhalve dienen de gaten in de vierkante plaatjes vierkant te zijn.
in its place and this is also the reason why the holes in the square
Alleen bij de scharnierende trekknuppels (3.5 en 3.6), gebruiken
washers should be square. Only in the case of hinging parts like
we slotbouten waarvan we de vorm rond hebben geveild.
the swingle tree (3.5 and 3.6) we use cap bolts with a round neck.
37
68
4 Het krompanelen bakje 4 The curved panel body .
.
4. Het krompanelen bakje
4. The curved panel body
Om met het bakje te beginnen is het nodig eerst een tekening
Before one commences with the construction of the body it is
op ware grootte te maken waar van af de mallen kunnen worden
good practice to start with 1:1 scale drawings that will be the source
genomen. De bij deze omschrijving behorende tekening (tekening
of all the moulds and templates. The enclosed drawing (image 20)
20) is van een bakje met globale maten en kan dienst doen voor het
shows a body of average sizes and can be used as a starting point
maken van een eigen tekening. De maten zijn niet bindend. Zelf het
for one’s own design. One can diverge from these measurements.
bakje ontwerpen is een uitdaging en de sjees krijgt op die manier
To create one’s own design is a challenge but it gives the chaise its
een eigen stijl.
unique character and style.
4.1 De vorm van het bakje
4.1 Shape of the body
De insnoering van de zij-
The side panels of
kanten van het bakje is
the body are tailored
ongeveer 25 cm. Achter
(the body lines con-
is de insnoering ongeveer
tract in the lower
30 cm. De schulp vóór kan
parts) by about 25
wel 20 cm naar achteren
cm. In the back this
terug worden gebogen.
tailoring is about 30
De te gebruiken houtsoort
cm. The dashboard
is essen. Aan de rechter-
or footboard in the
zijde van het bakje (de da-
front curves back
meskant) bevindt zich het
about 20 cm. The
spatscherm van iepenhout of leer op een ijzeren
Foto 25: Frame van de sjees / The frame of the chaise
wood of choice is Ash. The panels are
69
Tenslotte
91
In closing
92
Tenslotte
In closing
De Friese kompanelen sjees is nu klaar en is een aanwinst voor het Friese culturele erfgoed. Het mag u als bouwer tot grote tevredenheid stemmen dat u dit werk tot stand heeft mogen en kunnen brengen.
The Frisian curved panel chaise is now completely finished and can be regarded as an asset to the Frisian cultural heritage. As the builder one should enjoy the great and well-deserved feeling of satisfaction in completing this task.
Het Frysk Sease Stamboek, onderdeel van de stichting ‘It Fryske Hoars’, stelt het bijzonder op prijs dat de sjees wordt aangemeld om opgenomen te worden in het stamboek. Daarvoor komen leden van de commissie de sjees keuren. Bij goedkeuring krijgt de sjees een stamboeknummer toegewezen. Dat nummer wordt samen met de letters F.S.S. (Frysk Seaze Stamboek) ingeslagen op een koperen plaatje van 5 x 10 cm dat links onder het bakje wordt vastgeschroefd (foto 15 en foto 34). Natuurlijk is het ook aardig om de naam van de bouwer ingeslagen op een plaatje toe te voegen onder het bakje (foto 35).
Foto 34
The ‘It Fryske Hoars’ Foundation, keeper of the Fryske Sease Stamboek, the official pedigree register, will be very appreciative if one enlists the chaise to be registered. In such an event the members of the examining committee will inspect the chaise. If approved the chaise will be registered and will be issued with a pedigree number. This number, together with the letters F.S.S. (Frysk Sease Stamboek), engraved on a small 5 x 10 cm copperplate, will be mounted on the left hand side underneath the body (photo 15 and 34). Off course it is always a nice gesture to add the name of the builder on such a plate (photo 35).
Foto 35
Afmetingen Maten van de ‘Woudstra sjees/seas’ zoals deze onder nummer 192 in het Fries Sjezen Stamboek opgenomen zijn. 96
De maten zijn genomen in de stand van de sjees wanneer hij is ingespannen en vormen een goed uitgangspunt voor andere te bouwen sjezen. Het lamoen is ter plaatse van de aanbinding aan het tuig 115 cm boven het maaiveld. De overige maten zijn: 1. Hoogte van het midden van de achterzijde van het bakje boven het maaiveld 190 cm 2. Hoogte van het midden van de voorzijde van het bakje boven het maaiveld 154 cm 3. Hoogte van het midden van de zijkant van het bakje boven het maaiveld 175 cm 4. Hoogte van het midden van de achterzijde van het bakje ten opzichte van de riemen 75 cm 5. Hoogte van het midden van de voorzijde van het bakje ten opzichte van de riemen 38,5 cm 6. Hoogte van het midden van de zijkant van het bakje ten opzichte van de riemen 66 cm 7. Hoogte van de riemsteunen of mannetjes achter 36 cm 8. Hoogte van de riemhanden voor 16,5 cm 9. Hoogte van de onderzijde van het draagraam boven het maaiveld voor: 93 cm, achter: 81 cm 10. Hoogte van de onderzijde van het midden van de asdam boven het maaiveld 75 cm 11. Aantal spaken 14 12. Lengte van de riemen 210 cm 13. Lengte van de riemen achter de asdam 105 cm 14. Lengte van het bakje op de riemen 108 cm 15. Oversteek van het bakje achter 30,5 cm 16. Diepte en breedte van het zitgedeelte van het bakje 38 x 79 cm 17. De toegangsopening 40 cm 18. Breedte van het bakje achter boven buitenwerks 106 cm 19. Breedte van het bakje achter beneden buitenwerks 67 cm
20. Breedte van het bakje midden achter 60,5 cm 21. Hoogte van de wielen 145 cm 22. Buitenwerkse afstand van de wielen onderling buitenzijde boven 156 cm 23. Buitenwerkse afstand van de wielen onderling buitenzijde beneden 145 cm 24. Buitenwerkse afstand van de wielen onderling midden 150,5 cm 25. Lengte van het lamoen (vanaf de voorregel gemeten) 200 cm 26. Lengte van de langboom (vanaf de voorregel gemeten) 287 cm
Bijzonderheden De sjees is voorzien van een recht spoor (rechte tilburystokken) Langboom en beugel zijn aanwezig (voor dubbelspan) As: Collins patentas
Kleuren Bakje: zwartblauw met panelen van saffierblauw, RAL nummers 5004 en 5003. Onderstel: zwartblauw, RAL nummer 5004. Houtsnijwerk: eikenbladeren en eikels in bladgoud.
93
Uit het fotoboek van de maker From the album of the builder 94
95
Een Friese sjees bespannen met een Fries paard spreekt tot ieders verbeelding. Het bouwen van een Friese krompanelen sjees betekent traditie, vakmanschap en passie. Nu het ambacht van wagenmakerij bijna uitgestorven is, besloot de Stichting ‘It Fryske Hoars’ dat dit cultureel erfgoed behouden dient te blijven. Zo ontstond: ‘Het bouwen van een Friese krompanelen sjees’. De liefhebber is middels dit boekwerk in staat zelf een Friese sjees te (laten) bouwen. Voorts biedt dit boek een schat aan wetenswaardigheden die de beleving van dit rijtuig nog intenser maakt.
A Frisian chaise drawn by a Frisian horse, something that speaks to everyone’s imagination. Building a Frisian curved panel chaise involves tradition, craftsmanship and passion. The ‘It Fryske Hoars’ Foundation took on the task to preserve the, almost extinct, craft of the carriage builder resulting in this book. A book enabling the enthusiast to create and build his own Frisian chaise. Above this document offers a wealth of noteworthy facts that will increase the reader’s enjoyment and appreciation of these graceful carriages.