Polse molen 60 jaar zonder wieken - Ulft

Polse molen 60 jaar zonder wieken

1 maart 2009, Jurgen Weijl, versie 1.1

POLSE MOLEN 60 JAAR ZONDER WIEKEN Jurgen Weijl, 1 maart 2009, versie 1.1 uitgebracht via http://www.polsekermis.com

INLEIDING Zondag 1 maart 2009 is het 60 jaar geleden dat de Polse molen in Ulft zijn wieken heeft verloren. Het gebeurde op een ongelukkige dinsdag, op 1 maart 1949, tijdens een fatale storm. De wieken draaiden sneller en sneller. De angstig toekijkende mensen moesten zich steeds verder terug trekken van de woest tollende molenwieken die razendsnel draaiden [7].... totdat uiteindelijk de Polse molen de kracht van de wind niet meer kon weerstaan en zijn wieken verloor.

De wieken van de Polse molen zijn na deze fatale storm nooit meer terug geplaatst, tot groot verdriet van sommigen, die de Polse molen na aan het hart ligt. In de jaren daarna doorstond de Polse molen dreigende sloop en zelfs een brand en het duurde tot eind jaren zeventig totdat de molen, na aankoop door het gemeentebestuur, eindelijk werd gerestaureerd tot een molen geschikt voor algemeen gebruik, weliswaar zonder wieken. In 1981 is de molen in gebruik genomen door de Oudheidkundige Vereniging Gemeente Gendringen (OVGG), die het als werk- en tentoonstellingsruimte inrichtte.

Inmiddels is de OVGG verhuisd naar het terrein van de voormalige ijzergieterij DRU en wordt de molen beheerd en gebruikt door de Vogelwerkgroep IVN de Oude IJsselstreek.

De Polse molen in Ulft heeft sinds zijn bouw in 1842 behoorlijk wat zien veranderen in buurtschap de Pol. Historisch is de Polse molen in de vroegere gemeente Gendringen (tegenwoordig gemeente OudeIJsselstreek) de eerste molen die ambachtelijk in particulier bezit geëxploiteerd werd. Dit was in die tijd zeer bijzonder want dit doorbrak het oud-adellijke windrecht. Sinds vroege tijden hadden adellijke machthebbers de wind als energiebron, als hun rechtmatig eigendom beschouwd. Zij alleen hadden daarmee het recht om de windenergie te gebruiken. Zo was er in die tijd heel wat moed en ondernemingsdurf vereist om, zoals Derk Jan van Bree deed, een plan te maken om op de Pol in Ulft een korenwindmolen te bouwen. Voor die tijd bestonden er in de regio geen ‘vrije molens’ en waren zogenaamde dwangmolens heel gebruikelijk.

De Polse molen heeft altijd een centrale plek ingenomen in buurtschap de Pol. Doordat de molen ook bij de oprichting van het schuttersgilde Sint Joris een belangrijke rol heeft gespeeld, werd de Polse molen in de loop der tijd één van de historische iconen van Sint Joris. De historische verbondenheid van Sint Joris met de Polse molen is dan ook op verschillende afbeeldingen die te maken hebben met Sint Joris terug te vinden. Voldoende reden om ter ere van dit, toch enigszins spijtige, jubileum met een artikel aandacht te besteden aan de historie van de Polse Molen in Ulft.

Dit artikel is geschreven met als doel de rijke historie van de Polse molen en schuttersgilde Sint Joris zo veel mogelijk vast te leggen zodat dit ook voor komende generaties bewaard kan blijven. In dit artikel wordt in het eerste hoofdstuk ingegaan op de historie van de Polse molen. Een dankwoord is op zijn plaats voor de Oudheidkundige Vereniging Gemeente Gendringen (OVGG) voor het beschikbaar stellen van een artikel uit 1983 geschreven door W.J. Winands [7] met uitgebreide informatie over de historie van de Polse molen (zie bronvermelding laatste alinea). Deze informatie is grotendeels verwerkt in het eerste hoofdstuk. In het tweede hoofdstuk wordt ingegaan op de verbondenheid van Sint Joris met de Polse molen. Na de bronvermelding in hoofdstuk drie, zijn in hoofdstuk vier de foto’s van de Polse molen verzameld. Aanvullend videomateriaal is te vinden op de website www.polsekermis.com.

copyright www.polsekermis.com

1/20

1 maart 2009, Jurgen Weijl, versie 1.1

Polse molen 60 jaar zonder wieken

INHOUDSOPGAVE INLEIDING INHOUDSOPGAVE 1. DE HISTORIE VAN DE POLSE MOLEN 1.1

Dwangmolens, pachters en maalaccijns

1.2

De oudste molens in Gendringen

1.3

De Polse molen doorbreekt!

1.4

Nieuwe eigenaars van de Polse molen

1.5

Het eerste verval

1.6

De grote storm

1.7

Dreigende sloop

1.8

Brand

1.9

Herstel van de molen

2. POLSE MOLEN EN SCHUTTERSGILDE SINT JORIS 2.1

Buurtvereniging de Pol

2.2

Bevrijdingsfeesten bij de Polse molen

2.3

Berechting Jan van de Pol

2.4

Oprichting schutterij Sint Joris

2.5

Al moet ik kruupend

3. BRONVERMELDING EN REFERENTIES 4. FOTO’S POLSE MOLEN 28 februari 2009, foto’s Jurgen Weijl 29 augustus 2004, foto’s W. Jans Oude foto’s

Auteursrechten: Dit artikel of stukken daarvan, of stukken van de website www.polsekermis.com mogen alleen worden overgenomen of anderszins gekopieerd in overleg en na schriftelijk toestemming van de auteurs [7, 8].

copyright www.polsekermis.com

2/20

Polse molen 60 jaar zonder wieken

1 maart 2009, Jurgen Weijl, versie 1.1

1. DE HISTORIE VAN DE POLS MOLEN 1.1 Dwangmolens, pachters en maalaccijns Sinds vroege tijden hadden adellijke machthebbers de wind als energiebron, als hun rechtmatig eigendom beschouwd. Zij alleen hadden daarmee het recht om de windenergie te gebruiken. Zo was er in die tijd heel wat moed en ondernemingsdurf vereist om, zoals Derk Jan van Bree deed, een plan te maken om op de Pol in Ulft zelf een korenwindmolen te bouwen. Voor die tijd bestonden er in de regio geen ‘vrije molens’ en waren zogenaamde dwangmolens heel gebruikelijk.

Dwangmolen waren gewone, houten of stenen molens, die eeuwen geleden werden gebouwd door de plaatselijke adellijke overheid en voor exploitatie werden verpacht aan een molenaarsfamilie.

Aangezien de adel de wind als hun eigen energiebron beschouwde, waarover zij alleen het beschikkingsrecht bezaten, mocht niemand anders binnen het ‘hoogheidsgebied’ een molen bouwen of exploiteren.

De pachtprijs die de pachter-molenaar moest afdragen aan de adel kon hij terug verdienen doordat de omwonenden door het adellijk huis verplicht waren hun koren bij deze molen te laten malen.

Overigens was er in die tijd naast deze molen geen gelegenheid om het koren elders te laten malen.

Als ‘maalaccijns’ voor de graaf mocht de pachter 1/16e deel van het aangeboden koren achterhouden.

Ook mocht hij een ‘schep meel’ inhouden, die zogenaamd verloren was gegaan door verstuiving bij het malen van het koren.

Tijdens de Bataafse Revolutie in 1796 is het recht van dwangmolens en de verplichting om het koren bij adellijke dwangmolens te laten malen officieel afgeschaft. Alhoewel vanaf dat moment iedere burger vrij was een korenmolen te exploiteren bleef in feite de oude toestand voortduren. Het graaflijke huis Bergh had in Gendringen, net als de overige adellijke huizen zoals Schuilenburg, Ulft en Zwanenburg op andere plaatsen, veel grootgrondbezit zodat feitelijk van de burgerlijke vrijheid niet veel terecht kwam. Daarbij speelde ook de door de katholieke en hervormde kerk ingeprente moraal, dat de burger onderdanig moet zijn aan de – door God aangestelde – overheid, waardoor iemand die iets tegen de maatschappelijke orde wilde ondernemen al snel met de banvloek en strafwetgeving in aanraking kwam en de leef- en volksgemeenschap werd uitgebannen.

1.2 De oudste molens in Gendringen Vertellingen over de oudste molens in de gemeente Gendringen gaan terug naar 1305 als de Dirk Heer van Bijland in een akte vermeldde een hof, een visserij en een molen in pacht te hebben ontvangen van de graaf van Gelre. In 1329 blijkt deze dwangmolen gepacht te zijn van de graaf van Gelre door Wijnrick Heer van Wesenthorst.

In latere eeuwen is deze dwangmolen in het bezit van de graven van de Bergh. Zij hadden één voor één complete zeggenschap gekregen over Gendringen en Etten, die Keulse lenen waren. Met deze zeggenschap kregen zij ook het windrecht en andere adellijke privileges.

De graaflijke dwangmolen van Gendringen stond aan de Anholtseweg, maar is inmiddels afgebroken onder meer na een brand in 1911. De molen werd lange tijd geëxploiteerd door de molenaarsfamilie Willemsen die ook na het afbreken van de molen op deze plek is blijven wonen. Volgens een oude tekening was de molen een houten stendermolen die in het midden van de 19 eeuw is vervangen door een stenen molen. Deze door Gerh. Bruins in 1850 gebouwde stenen windmolen was toen geen graaflijke dwangmolen meer [7,9].

copyright www.polsekermis.com

3/20

Polse molen 60 jaar zonder wieken

1 maart 2009, Jurgen Weijl, versie 1.1

In de NRC van maandag 31 juli 1911 stond een berichtje op pag. 2: "Te Gendringen is Zaterdag de korenmolen van den heer J. Willemse door den bliksem getroffen en geheel afgebrand. “ [9] Ook in Etten stond een houten stenderwindkorenmolen die een graaflijke dwangmolen was. Deze molen dateerde uit de 16e eeuw en werd tevens geëxploiteerd door de familie Willemsen. In augustus 1932 is de molen door molenmaker Kreeftenberg uit Varsseveld gesloopt [9]. Onderdelen van molens werden veelal in andere molens hergebruikt.

1.3 De Polse molen doorbreekt!

Er werd in die tijd heel wat moed en ondernemingsdurf vereist om, zoals Derk Jan van Bree deed, een plan op te zetten om op de Pol in Ulft een korenwindmolen te bouwen die brak met het oud-adellijke windrecht van de dwangmolens. Deze uit Terborg afkomstige molenaar richtte in het voorjaar van 1841 een verzoek aan het gemeentebestuur van Gendringen om een hoog gelegen grondperceel op de Pol te kopen of in erfpacht te krijgen, waarop hij een korenwindmolen wilde bouwen.

De gemeente besloot tijdens de raadsvergadering van 23 april 1841 niet bevoegd te zijn om toestemming te verlenen omdat het betreffende stuk grond eigendom was van de markegemeenschap de IJsselweiden. Deze afwijzing schrok van Bree niet af, integendeel, hij stuurde een nieuw verzoek rechtstreeks naar koning Willem II. De koning stuurde dit verzoek voor nadere informatie door naar het gemeentebestuur, die het verzoek nu dusdanig belangrijk achtte dat er op 12 juni 1841 een extra raadsvergadering werd gehouden.

Burgemeester Daniël Lodewijk van Woelderen deelde de raadsleden mee, dat D.J. van Bree naast het verzoek tot het bouwen van een windkoren- en pelmolen gericht aan de koning, ook te kennen gaf deze molen te willen bouwen op een grondstuk van Gerrit Ebbers op de Pol. Ook deelde de burgermeester mee dat er na openlijke publicatie geen bezwaarschriften waren binnengekomen anders dan van Jonkheer Mr. L.F.J. van Nispen, in zijn functie als administrateur van Z.D. Hoogheid den souvereinen vorst van Hohenzollern Sigmaringen en graaf van de Bergh. Bezwaar werd aangetekend op grond van de oude molen- en windrechten die het graafschap Bergh sinds oudsher binnen de voormalige heerlijkheid Gendringen en Etten had bezeten.

De gemeenteraad was eenstemmig van mening dat er geen behoefte bestond aan een nieuwe korenmolen, maar dat een pelmolen voor ‘vele gemeentenaren van nut en voordeel kon zijn’. De gemeenteraad schaarde zich achter het besluit van Ged. Staten waarin het bezwaarschrift niet ontvankelijk werd verklaard, omdat de oude windrechten bij provinciaal besluit in 1796 waren afgeschaft. Aangezien er verder geen bezwaarschrift was ingediend zag de gemeenteraad geen reden om het verzoek niet in te willigen en werd besloten de vergunning voor de molenbouw te verlenen.

Het graaflijk huis diende nog bezwaarschrift in bij het provinciaal bestuur dat op 26 juni 1841 werd afgewezen. Een vervolgens bij de koning ingediend bezwaarschrift werd op 30 juli 1841 bij Koninklijk Besluit afgewezen en zo bekrachtigde de Kroon het raadsbesluit van de gemeente Gendringen tot het geven van een vergunning aan Derk Jan van Bree voor het bouwen van een windkoren- en pelmolen op de Pol. Dat van Bree nogal een vooruitstrevende ondernemer was bleek wel op 15 september 1856 toen hij vergunning aanvroeg om een stoomlocomobiel in de windmolen te mogen opstellen, zodat ook bij windstil weer gemalen kon worden. Ook deze vergunning werd door de Gouverneur Staatsraad des konings der provincie Gelderland verleend, omdat – zoals voorgeschreven – binnen een straal van 100m geen woonhuizen stonden. Deze stoomlocomobiel, is nog gemaakt – als tweede in zijn soort – in de IJzergieterij van Diepenbrock en Reigers in Ulft (DRU).

copyright www.polsekermis.com

4/20

Polse molen 60 jaar zonder wieken

1 maart 2009, Jurgen Weijl, versie 1.1

Nieuwe eigenaars van de Polse molen In 1866 verkocht van Bree de Polse molen om onder Vaassen bij Apeldoorn een molenbedrijf op te richten. De nieuwe eigenaar van de Polse molen werd J. Hoegen, die de molen in 1870 verkocht aan Herman Belterman. Zijn zoon, Herman Belterman, kreeg op 23 december 1989 vergunning om de oude stoomlocomobiel te vervangen door een petroleum (diesel) motor. Herman Belterman bleef de molen exploiteren tot 1910 toen hij hulp kreeg van zijn schoonzoon Gerhardus Johannes Cornelissen. Tijdens de eerste wereldoorlog kreeg Cornelissen als compagnon Gerhardus Belterman.

Rondom de Polse molen hadden zich inmiddels grote veranderingen voorgedaan. In de loop van het jaar 1908 was de oude markegemeenschap de IJsselweiden onder de erfgenamen verdeeld en verkaveld, waardoor nu de kopers van die landerijen in staat waren landbouwbedrijfjes op te zetten. De overwegend weidegronden werden grotendeels omgezet naar landbouwgrond zodat de vraag om zelf geteeld koren te malen sprongsgewijs toenam.

De complete maatschappelijke veranderingen, die de eerste wereldoorlog ook in Nederland had doen ontstaan, had tot gevolg dat de compagnons G.J. Cornelissen en G. Belterman besloten de molen te verkopen. Op 1 mei 1918 werd Petrus Johannes Lukassen, molenaar te Varsselder, bij notaris A.H.A. Wennekers te Gendringen officieel eigenaar van de Polse Molen.

De koop betrof een wind-stoomkorenmolen, met bijhorende petroleum motor en alle daarbij horende onderdelen met bergplaats, schuur en bouwland, te Ulft, op de Pol nr. 45, ter grootte van vijftig aren en negenendertig centiaren. Onder het toeziende oog van de twee getuigen Johannes Theodorus Hafkenscheid, kleermaker, en Hendricus Wilhelmus Johannes Hafkenscheidt, barbier, beiden uit Gendringen, werd de molen verkocht voor een bedrag van 5500 gulden voor het onroerend goed en 500 gulden voor het roerende goed, totaal 6000 gulden (tegenwoordig zo’n 2700 euro).

De ‘Polsche molen’ op een ansichtkaart uit de jaren dertig

copyright www.polsekermis.com

5/20

Polse molen 60 jaar zonder wieken

1 maart 2009, Jurgen Weijl, versie 1.1

Het eerste verval De nieuwe eigenaar van de Polse molen was een “mölder” van de oude stempel die tot het begin van de jaren dertig de molenwieken flink liet draaien. Vanaf die tijd begon het moeilijker te worden, omdat veel boeren een eigen maalmolen met elektromotor aanschaften om zelf het benodigde koren te malen en zo de molenaar veel werk ontnamen. In die jaren begon de oude molen ook ernstige tekenen van verval te tonen o.a. door rotting en slijtage. Het steeds meer wegvallen van de grote boeren als klant en ook de sterker wordende economische crisis van de jaren dertig droegen er aan bij dat het onderhoud van de molen ernstig stagneerde.

Een gunstige gelegenheid deed zich voor in 1938 toen de windkorenmolen in Borculo gesloopt zou worden en verschillende onderdelen van die molen voor de reparatie van de Polse molen gebruikt zouden kunnen worden. Het uitbreken van de mobilisatie en de oorlog verhinderden echter dit restauratie plan. Tijdens de bezettingsjaren is alsnog geprobeerd de Polse molen met de uit Borculo afkomstige onderdelen te restaureren, maar dit werd door de Duitse overheid tegengehouden.

Aangezien nieuw materiaal niet meer verkrijgbaar was, werd de molen noodgedwongen en in afwachting van betere tijden aan zijn lot overgelaten. Het ergste van deze situatie was dat het hele kruiwerk door rotting totaal onbruikbaar was geworden en men de molen niet meer kon manoeuvreren naar de wind, en dat uitgerekend in de laatste jaren van de oorlog toen de wind nog als enige energiebron beschikbaar was en er een groot gebrek ontstond aan korenmolens.

In de eerste jaren na de oorlog maakte het grote gebrek aan alles het niet mogelijk om reparaties uit te voeren. De wind bleef rondom de stilstaande wieken spelen, die noodgedwongen op de plaats rust stonden.

De grote storm Toen kwam de fatale dinsdag: 1 maart 1949. De hele dag had er een flinke storm gewaaid die in de avond nog in kracht toenam en gepaard ging met zeer sterke windstoten. Door een onweersbui draaide de wind die in eerste instantie dwars op de wieken had gestaan. De wind blies nu rechtstreeks op de achterkant van de wieken en oefende daar een enorm druk op uit. De wieken waren stevig vastgemaakt met kettingen aan een zware eiken paal en tot dusver doorstonden ze de windkracht. Maar plotseling brak de eiken paal, kon de praam (molenrem) de winddruk niet meer weerstaan en kwamen de wieken langzaam achterwaarts draaiend in beweging.

Onder de druk van de wind begonnen de wieken steeds sneller en sneller te draaien. Molenaar Lukassen probeerde nog om met het (kapotte) kruiwerk de molenwieken uit de wind te draaien, maar dat lukte niet meer. De op hol geslagen wieken begonnen steeds heftiger achterwaarts te draaien. Er ontwikkelde zich zo’n snelheid dat de inwendige raderen van de molen het tempo niet meer konden verwerken, wild uit elkaar spatten en tot meters ver in de rondte vlogen.

De angstig toekijkende omstanders moesten steeds meer afstand nemen van de woest tollende molenwieken die razendsnel draaiden en onheilspellend aftekenden tegen de met onweer en storm gevulde hemel. Het was een angstwekkend schouwspel, dat plotseling eindigde toen een sterke windstoot het razende wiekenkruis met as en al uit zijn lagers rukte en de wieken tegen de molenromp te pletter sloeg. Een ruïne was het droevige restant. Het restant van wieken en molenas werd later gesloopt omdat het een gevaar voor de omgeving betekende.

copyright www.polsekermis.com

6/20

Polse molen 60 jaar zonder wieken

1 maart 2009, Jurgen Weijl, versie 1.1

Polse molen na de fatale storm op 1 maart 1949 met de afgewaaide wieken naast de molen De storm op dinsdag 1 maart 1949 had een windkracht 11 en staat in het rijtje van zwaarste stormen in Nederland gemeten sinds 1910. [5]

De dreigende sloop Na de enorme storm, volgde andere bedreigingen voor de Polse molen. In 1949 koesterde men in eerste instantie de gedachte om de Polse molen maar te slopen. De stichting Hollandse Molen weigerde echter een sloopvergunning. In plaats daarvan liet de stichting een onderzoek instellen naar de mogelijkheden voor restauratie. Daar kwam uit dat een restauratie op z’n minst 6000 gulden (2700 euro) zou gaan kosten. In die tijd, met de enorme woningnood en de nog te restaureren oorlogsschade, werd een restauratie op dat moment niet verantwoord geacht. Een restauratie werd daarom voorlopig uitgesteld en in afwachting van een financieringsregeling werd door de overheid verordend de toestand te laten zoals die was eind 1949. Er werd een noodvoorziening uitgevoerd zodat de molen weer- en winddicht was en vanaf die tijd werd de molen gebruikt als graanpakhuis.

In 1963 kocht dhr. R. Lenting de molen en vestigde er een metaalwarenfabriek totdat hij in mei 1967 met zijn bedrijfje naar Silvolde vertrok. De molen werd daarna door dhr. Wopereis uit Ulft omgebouwd tot een constructiewerkplaats. Drie jaar later, in 1970, moest hij de Polse molen verlaten, omdat het gemeentebestuur de molen en omliggende landerijen opkocht voor de ontwikkeling tot bouwgrond.

Ook het gemeentebestuur speelde met de gedachte de Polse molen te slopen, maar wederom werd door de overheid hierover een veto uitgesproken. En werd de Polse molen wederom van de sloop gered.

copyright www.polsekermis.com

7/20

Polse molen 60 jaar zonder wieken

1 maart 2009, Jurgen Weijl, versie 1.1

Blik op Ulft gezien vanaf de Polse Molen met in de verte de kerk en de watertoren Brand Alsof storm en dreigende sloop nog niet genoeg waren voor de Polse molen volgde eind jaren zeventig ook nog een brand. De Polse molen werd destijds, na aankoop door de gemeente, enige jaren gebruikt als opslag voor oud papier dat ingezameld werd door het Ulfts Mannenkoor om de verenigingskas wat aan te vullen. Met lucifers spelende kinderen werden de Polse molen bijna fataal toen de gehele papiervoorraad in brand vloog en aan de molentoren grote schade aangerichte.

Herstel van de molen Pogingen om alsnog te komen tot een volledig herstel van de Polse molen haalden het niet. Aan de ene kant vanwege de grote financiële consequenties, aan de andere kant vanwege het niet beschikbaar zijn van een deskundig molenaar die de molen zou kunnen exploiteren. Hiervoor had de gemeente in 1978 al een bedrag van 120.000 gulden (55.000 euro) in de begroting opgenomen.

Uiteindelijk werd als enige mogelijkheid gezien de molentoren zodanig te laten herstellen dat de ruimte voor doelmatig gebruik geschikt zou zijn. Welk gebruik dat zou moeten zijn werd nog even in het midden gelaten. Het herstelwerk dat hiervoor moest word uitgevoerd werd gedaan door het Werkvoorzieningschap uit Doetinchem.

In 1981 werd de gerestaureerde molentoren in bruikleen gegeven aan de Oudheidkundige Vereniging Gemeente Gendringen om het te gebruiken als werk en tentoonstellingsruimte. Inmiddels is de OVGG verhuisd naar het terrein van de voormalige ijzergieterij DRU en wordt de molen beheerd en gebruikt door de Vogelwerkgroep IVN de Oude IJsselstreek.

copyright www.polsekermis.com

8/20

Polse molen 60 jaar zonder wieken

1 maart 2009, Jurgen Weijl, versie 1.1

De Polse molen in Ulft anno 1 maart 2009, zestig jaar zonder molenwieken (foto Jurgen Weijl).

Het dagelijks leven rondom de Polse molen in 2009 (foto Jurgen Weijl).

copyright www.polsekermis.com

9/20

1 maart 2009, Jurgen Weijl, versie 1.1

Polse molen 60 jaar zonder wieken

2. POLSE MOLEN EN SCHUTTERSGILDE SINT JORIS 2.1 Buurtvereniging de Pol Door het uitbreken van de tweede wereldoorlog had menig buurtvereniging haar activiteiten stopgezet.

Zo was dit ook bij de buurtvereniging op de Pol in Ulft. Maar na het einde van de tweede wereldoorlog werd in juli 1945 door enkele jongelui besloten de buurtvereniging De Pol weer nieuw leven in te blazen. De eerste activiteiten waren het organiseren van vredes- of bevrijdingsfeesten op 12 en 13 augustus 1945. De vergadering vond plaats in het in Ulft destijds bekende café van Gradus Hogenkamp. Dit café diende als clubgebouw.

Uit het notulenboek juli 1945 Polse Buurtvereniging – Heroprichting:

[..”Begin Juli 1945 werd door enkele jonglui besloten om te komen tot wederoprichting van de buurtvereniging de Pol. Hierdoor werd besloten om op den 15e juli 1945 een vergadering te beleggen in ’t café van den heer G. Hogenkamp. Zoo kwamen dan op dien zondag ‘ middags om 2 uur een flinke groep jongelui bijeen om hieraan den eersten stoot geven.

Na een en ander te hebben besloten kwam er een bestuursverkiezing aan de orde welke zeer vlot verliep. De volgende heren kwamen na de gehouden stemming in het Bestuur: B. Wolters, H. Roes, H. Driever, J. Terwiel, J. Meijer, A. Kok, Th. Le Comte en B. Thuis. De eerste drie respectievelijk als voorzitter, secretaris en penningmeester. Er werd besloten nog om op 12 en 13 Augustus Vredesfeesten te organiseren.

Na nog enkele besprekingen door het nieuw benoemde bestuur ging de vergadering uiteen..." ] 2.2 Bevrijdingsfeesten bij de Polse molen Toen na de bevrijding in 1945 het gehele land zich opmaakte om de bevrijding te vieren en iedere stad, ieder dorp, en iedere straat zijn eigen versiering organiseerde, vormde zich ook in de kleine gemeenschap de Pol een comité van ouderen en jongeren die de voorbereidingen voor de bevrijdingsfeesten op zich nam. Er werd met succes gecollecteerd en besloten om de Polse Molen te versieren, omdat in die dagen de Pol nog niet een 'echte' straat had. Spontaan werd er door de gehele Polse gemeenschap meegewerkt en met groot succes [2] .

De Polse molen tijdens de bevrijdingsfeesten in augustus 1945 [4].

copyright www.polsekermis.com

10/20

Polse molen 60 jaar zonder wieken

1 maart 2009, Jurgen Weijl, versie 1.1

2.3 Berechting Jan van de Pol Eén van de hoogtepunten van het bevrijdingsfeest op de Pol was wel dat Jan van de Pol gevangen zat in de Polse molen van P. Lukassen. Op zondag 15 augustus 1945 zou hij tijdens een rechtszitting door een speciale commissie (die zichzelf benoemd had) berecht worden. Dit gebeurde via een openbare zitting op de molenbult.

Achter de met een groen laken bedekte tafel zaten de 'Heren Rechters'. De Polse molen was prachtig versierd, extra verlichting was aangebracht en het publiek was in grote aantallen aanwezig. Na lang beraad besloten de 'Heren Rechters' om Jan van de Pol nog één kans te geven om zijn leven te redden.

Daarvoor moest hij dan boven uit de molen naar beneden springen. Kwam hij ongedeerd beneden, dan was hij vrij. Toen dan ook werd geroepen:“spring!.....spring!...”, kwam Jan van de Pol met een razende vaart naar beneden en tot ieders verbazing bleef Jan ongedeerd, want enkele medeplichtigen hadden een lange kabel van bovenuit de molen naar de grond bevestigd. Toen men bovendien ontdekte dat Jan een grote pop bleek te zijn, werd deze in optocht met veel plezier door heel Ulft gedragen. [2]

2.4 Oprichting schutterij Sint Joris Nauwelijks waren de feestklanken van de bevrijdingsfeesten verstomd of enkele jongelui namen het initiatief tot de oprichting van een Schutterij. De gehele buurtschap werd hiervoor persoonlijk bezocht en ongeveer 80 gezinnen werden opgeroepen voor de vergadering.

Tijdens de vergadering op 4 oktober 1945 in café Hogenkamp, werd waar zo'n 60 belangstellenden bij aanwezig waren, de Schutterij Pol Vooruit (die later de naam Sint Joris zou dragen) een feit. De contributie werd vastgesteld op 40 cent (18 eurocent) per maand. Er werd gestart met een saldo van fl.

40,20 (18,09 euro) dat was overgebleven van de bevrijdingsfeesten. [2]

Oprichting van de schutterij Pol Vooruit (later Sint Joris) [1]

copyright www.polsekermis.com

11/20

1 maart 2009, Jurgen Weijl, versie 1.1

Polse molen 60 jaar zonder wieken

Dat de Polse molen sinds lange tijd een centrale plek inneemt in buurtschap de Pol en ook bij de oprichting van het schuttersgilde Sint Joris een belangrijke rol speelt, maakt dat de Polse molen in de loop der tijd geworden is tot één van de historisch iconen van Sint Joris. Eind jaren 70 was er zelfs even sprake van dat Sint Joris gehuisvest zou worden in de Polse Molen bij gebrek aan een onderkomen, maar uiteindelijk is het schuttersgilde gehuisvest in een pand aan de Hofstraat op een (flinke) steenworp afstand van de Polse molen.

Zicht vanaf verenigingsgebouw Sint Joris op de Polse molen (februari 2009 [8])

De historische verbondenheid van Sint Joris met de Polse molen is op verschillende afbeeldingen die te maken hebben met Sint Joris terug te vinden. Tijdens de Polse kermis is er bijvoorbeeld steevast een minireplica te vinden in de feesttent compleet met (elektrisch) draaiende molenwieken.

De Polse molen, met draaiende molenwieken in de feesttent met de Polse Kermis (juli 2007 [8])

copyright www.polsekermis.com

12/20

1 maart 2009, Jurgen Weijl, versie 1.1

Polse molen 60 jaar zonder wieken

2.5 Al moet ik kroepend Voor menig Pollenaar is het een gemis dat de wieken van de Polse molen nooit meer zijn teruggeplaatst ondanks verwoede pogingen van enkelen. Met weemoed wordt daarom terug gedacht aan de tijd dat de Polse molen voorzien was van wieken. Zoveel zelfs dat er een lied overgeschreven is dat met de Polse kermis regelmatig ten gehore wordt gebracht: " Al mot ik kroepend op blote vuuten goan, ik wil nog eenmoal de mol zien draaien goan".

LIED: Al mot ik kroepend op blote vuuten goan, ik wil nog eenmoal de mol zien draaien goan [10] REFREIN: ...Al mot ik kroepend op blote vuuten gaon, ik wil nog eenmaol den möl zien drae-ien gaon.

Al mot ik kroepend op blote vuuten gaon, ik wil nog eenmaol den Polse-möl zien drae-ien gaon.

As i'j in den vremden bunt en i'j leas dan in de krant van den mooie olde pol in het verre nederland dan krup-er iets bi'j ow omhoog dan dut ow euveral pien en denk i'j dikwijls bi'j ow zelf wat zol-ik dat graag zien.

REFR. Woar is toch dat mollepad en waor is het peert van piet woar is den olde wiekerings möl met het olde fietsenhok alles is afgebroken gin huus is blieven staon moar een ding dat is zeker mien hart blif veur ow slaon REFR. As i'j s'aovens nor huus toe goat en i'j ziet den romp daor staon dan denk i'j an den olde tied hoe het vroeger is gegoan woar i'j as kind geboren bunt en wo'j bunt groot gebracht dat ku'j jo nooit vergeten doar an denk i'j dag en nach REFR. 2x

copyright www.polsekermis.com

13/20

Polse molen 60 jaar zonder wieken

1 maart 2009, Jurgen Weijl, versie 1.1

3. BRONDVERMELDING EN REFERENTIES Voor dit artikel over de historie van de Polse Molen in Ulft is gebruik gemaakt van verschillende bronnen zoals boeken, artikelen, plakboeken/fotoalbums, kranten, archieven, internet en persoonlijke verhalen: zie onderstaande lijst [1-10]. De teksten en afbeeldingen zijn met de grootst mogelijk zorg samengesteld. Mocht u opmerkingen, aanvullingen of vragen hebben neem dan gerust contact op met de auteur en webmaster Jurgen Weijl.

Oudheidkundige Vereniging Gemeente Gendringen Een groot gedeelte van dit artikel is overgenomen en herschreven uit het artikel “De Polse Molen: van windmolen tot historisch museum” [7]. Dit artikel uit 1983 van W.J. Winands komt uit het lijfblad ‘De Ganzeveer’ van de Oudheidkundige Vereniging Gemeente Gendringen (OVGG), dat graag bereid was aan dit artikel mee te werken. Meer informatie over de OVGG en het blad ‘de Ganzeveer’ is te vinden op de website http://www.oudheidkundige-vereniging-gemeente-gendringen.nl/.

Website Polse kermis en Sint Joris Meer informatie over schuttersgilde Sint Joris en de Polse kermis is te vinden op de website www.polsekermis.com die beheerd wordt door de auteur van dit artikel. Op deze website is informatie te vinden over de historie van het schuttersgilde Sint Joris uit Ulft [8].

Referentielijst [1]

Jubileumboekje 60 jaar St. Joris - april 2005

[2]

Fotoalbums/plakboeken historie van Schuttersgilde Sint Joris - in bezit van Sint Joris. Foto

[3]

Nederlands IJzermuseum- http://www.nederlandsijzermuseum.nl/ : Website over het Nederlands

archivaris Karel van de Pavert.

IJzermuseum in wording bij het voormalige DRU-fabriekscomplex aan de Oude IJssel in Ulft [4]

Harries Weblog - mei 2007 - http://www.harrieroes.web-log.nl/ : Website van Harrie Roes uit

[5]

Wikipedia: http://nl.wikipedia.org/wiki/Storm_(wind)

[6]

1000 jaar Gendringen - Dalen, AG van, eva, 1983

[7]

De Polse Molen: van windmolen tot historisch museum, De Ganzeveer 1, 1983, Oudheidkundige

Ulft, waarop vele foto's van Ulft en omstreken te vinden zijn

Vereniging Gemeente Gendringen, http://www.oudheidkundige-vereniging-gemeente-gendringen.nl/ [8]

Website Polse Kermis: De historie van schuttersgilde Sint Joris, http://www.polsekermis.com,

[9]

Molendatabase, http://www.molendatabase.org/, Molen van Ulft

[10]

Tekst lied “Al mot ik kroepend ..” van Hans Heister

Jurgen Weijl, vanaf 2001-2009

Auteursrechten: Dit artikel of stukken daarvan, of stukken van de website www.polsekermis.com mogen alleen worden overgenomen of anderszins gekopieerd in overleg en na schriftelijk toestemming van de auteurs [7, 8].

copyright www.polsekermis.com

14/20

Polse molen 60 jaar zonder wieken

1 maart 2009, Jurgen Weijl, versie 1.1

4. FOTO’S VAN DE POLSE MOLEN 28 februari 2009, foto’s Jurgen Weijl [8]

Blik van clubgebouw Sint Joris op Polse Molen

Polse molen in de woonwijk

Het dagelijks leven rondom de Polse molen in 2009

copyright www.polsekermis.com

15/20

Polse molen 60 jaar zonder wieken

1 maart 2009, Jurgen Weijl, versie 1.1

De Polse molen in Ulft anno 1 maart 2009, zestig jaar zonder molenwieken.

copyright www.polsekermis.com

16/20

1 maart 2009, Jurgen Weijl, versie 1.1

Polse molen 60 jaar zonder wieken

29 augustus 2004, foto’s W. Jans [10]

De Polse molen op 29 augustus 2004

copyright www.polsekermis.com

17/20

Polse molen 60 jaar zonder wieken

1 maart 2009, Jurgen Weijl, versie 1.1

Oude foto’s [4, 8, 10]

De Polse molen op een ansichtkaart uit de jaren dertig.

Tekening van dezelfde ansicht kaart Polse molen jaren dertig.

copyright www.polsekermis.com

18/20

Polse molen 60 jaar zonder wieken

1 maart 2009, Jurgen Weijl, versie 1.1

Polse molen, onbekende datum.

Polse molen na de fatale storm op 1 maart 1949 met de afgewaaide wieken naast de molen.

copyright www.polsekermis.com

19/20

Polse molen 60 jaar zonder wieken

1 maart 2009, Jurgen Weijl, versie 1.1

De Polse molen versierd na het einde van de tweede wereld oorlog tijdens de bevrijdingsfeesten in augustus 1945.

Blik op Ulft gezien vanaf de Polse Molen met in de verte de kerk en de watertoren.

copyright www.polsekermis.com

20/20