Народно творештво во Македонија

Музичко народно творештво V1 одделение

ОOУ “11 Октомври”-Скопје Наставник: Бепина Младеновска

МАНАСТИРИ

2

Фолклор Фолклорот претставува склоп на обичаи, верувања, легенди, музика и танци, хумор,приказни, раскажана историја, архитектура, ракотворби, занаетчиство,и се она што го опфаќаат културата и традицијата на еден народ. Поимот фолклор потекнува од зборот Folk што значи народ и зборот llore што значи творештво,па според тоа можеме да кажеме дека фолклорот е народно творештво. Академските и етнографските студии на фолклорот се нарекуваат и О фолклористика. Како таков тој е еден вид конзерватор на традицијата на еден народ којашто е нераскинливо поврзана со неговиот идентитет. Секој човек треба да ја знае, негува и пренесува традицијата на својот народ. Фолклорот, според истражувањата може да се подели во четири основни области: • ракотворби (на пример народни носии,накит), • описна и преносна суштина (раскажана традиција), • култура и • однесување (ритуали). Овие области не опстојуваат сами, напротив, многу често некој елемент или предмет може да се вброи во некоја од тие области.

АРХИТЕКТУРА: куќи, манастири

МУЗИЧКО НАРОДНО ТВОРЕШТВО: народни песни, ора и инструменти

РАЗЛИЧНИ ЗАНАЕТИ: грнчарство и филиграни

МАНАСТИРИ ФОЛКЛОР

ЛИТЕРАТУРА: легенди, преданија, приказни, раскази, стихотворби ...

РАКОТВОРБИ: носии и везови

3

Народните песни, инструменти и ора претставуваат музичко народно творештво. Тие се дел од фолклорот и се нарекуваат музички фолклор. Музичкиот фолклор (НАРОДНА МУЗИКА) се дели на НАРОДНИ ПЕСНИ НАРОДНИ ОРА НАРОДНИ ИНСТРУМЕНТИ

Народните песни и ора меѓу народот се нарекуваат народна музика.

МУЗИЧКИ ФОЛКЛОРМУЗИЧКО НАРОДНО ТВОРЕШТВО МАНАСТИРИ

4

МАКЕДОНСКИ НАРОДНИ МУЗИЧКИ ИНСТРУМЕНТИ Се користат за фолклорни дела и се делат во две групи: Традиционални македонски инструменти и Ориентални македонски инструменти

Зурлата и тапанот можат да се слушнат на свадби и други слави каде се свири народна музика.

Гајдата, кавалот, шупелката, дудукот, зурлата, двојанката, разните видови на тамбури, тапанот и дајрето се сметаат за македонски традиционални инструменти. Грнетата, ќемането, удот, лејтата, канонот, тарабуката или дајрето се сметаат за ориентални инструменти и обично се составен дел од ансамблите во ориентален стил наречени чалгии.

Гајдата е составен дел од македонската музичка култура, особено по селата. Обично се свири со пар кавали, тамбура и некои ударни инструменти како тапан, дајре или тарабука.

5

ГАЈДА

ЗУРЛА

Македонската гајда може да биде двогласна или тригласна. Во Македонија најзастапени се двогласните гајди, а во одредени делови на Македонија се среќаваат и тригласни гајди. Најмногу гајди со слагарче се среќавале во Овчеполието.

Гајдата се состои од: гајдарка, која се прави од дреново дрво, брчало, кое е составено од три дела навлечени еден во друг, слагарче, кое е составено од два дела навчелени еден во друг, дувало, кое е поврзано со мевот, мев, кој е направен од штавена овча или козја кожа.

Гајда во изведба на мајстор Пеце Атанасовски

Зурлата е македонски народен дувачки инструмент направен од оревово или сливово дрво. Името потекнува од персискиот збор сурнај (сур = прослава + нај = кавал). Се состои од два дела: конусна цевка и славец кој се вметнува во горниот крај. Зурлата има седум дупки и една палечна дупка од задната страна, како и издувни дупки при долниот дел, и трска со диск на горниот. При свирење, зурлата се држи со двете раце под агол од 45° во однос на видното поле Овој инструмент има карактеристичен, многу гласен и продорен звук и речиси секогаш е придружувана од тапани. Стандардна комбинација се две зурли и два тапана.

Слушнете ја песната свирена на зурла “Моме строе”

Зурла во изведба на Зоран Џорлев 6

ТАПАН

КАВАЛ

Тапанот најчесто се користи за придружување на други инструменти како што се зурлата и гајдата. Тој има длабок бас звук и тенок висок звук поради неговата конструкција и стилот на свирење. Различните кожи и стапови даваат различен звук на истиот тапан.

Кавалот е македонски народен дувачки инструмент отворен од двете страни, изделкан од едно јасеново парче и орнаментиран низ целата должина. Тој има 7 дупки за прстите на горната страна и една за палецот на опачината

Школката на тапанот е направена од тврдо дрво, од орев или костен, иако многу дрва можат да се користат во зависност од регионот каде се прави тапанот и истата е во форма на цилиндар. Главата обично е од козја кожа во кружен облик со дрвена рамка.

Тапан во изведба од Тешкото оро

Кавалот во минатото бил овчарски инструмент, а денес се користи во народни песни и ора како дел од ансамбл или соло. При свирење, кавалот се држи со двете раце под агол од околу 45° во однос на телото. Звукот на кавалот е топол, смирувачки и пријатен Кавалот често се свири во парови. Првиот кавалџија (или водач) го води другиот (полагач).

Кавал во изведба на Драган Даутовски Подготвилe: Дафина Андонова и Ева Ајевска

Песната свирена на кавал “Шарпланинска езгија” 7

МАКЕДОНСКИ НАРОДНИ ОРА Македонски народни ора се традиционални танци кои се неопходно важни во македоснкиот фолклор и музичката традиција. Тесно се поврзани со народните ора од соседните држави,имено, Грција,Бугарија, Србија и Албанија, но поради музичкиот мелос, добиваат ендемични карактеристики. Конкретно на регионот Македонија.

На територијата на Република Македонија, пак зависно од стилот, кореографијата и обичаите поврзани со нив, Македонските ора се делат во пет регионални групи: Северни ора, Источни ора, Западни ора, Јужни ора и Југозападни ора.

Подготвил: Софија Петровска

Ората имаат и карактеристики што се манифестираат и во разнообразноста и богатството на движењата и ставовите (држењето) во играњето. Тие можат да се или отворени или затворени, а играчите се држат за рацете, за рамењата, за појасите, под рака, или со рацете свртени надолу. Сите играчи играат на ист начин, освен челниот играч и последниот играч, кои смеат да изведуваат додатни чекори и движења. Ората обично се вијат на десно, но има такви што се вијат на лево. Изреката „... се пренесува од колено на колено“, на пример, е конкретно рефлектирана во некои движења на ората. Македонските ора изобилуваат со кореографски движења како: полу-свртување, клекнување, потскокнување, подрипнување, трусање, вкрстен чекор, страничен чекор, играње на колена и многу други. Исто така, многу ора имаат промена во ритамот, обично менувајќи се од бавна во брза песна.

8

МАКЕДОНСКИТЕ НАРОДНИ ПЕСНИ Тие претставуваат дел од богатото фолклорно наследство на нашиот народ. Тие потекнуваат од најдалечното минато. Нивниот автор е непознат (анонимен), а се зачувале со усно пренесување од колено на колено. Македонските народни песни почнале да се запишуваат во средината на деветнаесеттиот век, во времето на Преродбата. Димитар Миладинов, со помош на брат му Константин, во 1861 година успева да го објави ,,Зборникот со народни песни,,. Народните песни се делат на: ЛИРСКИ, ЕПСКИ И ЛИРСКО – ЕПСКИ.

ЛИРСКИ ПЕСНИ Чувството е основниот елемент на лирските песни. Тие најчесто биле интерпретирани од жени, па затоа се нарекуваат и женски песни. Има повеќе видови лирски песни, и тоа: – обредни; – митолошки; – религиски; – трудови; – љубовни; – семејни; – песни за деца; – хумористични; – тажаленки.

Најстари се обредните лирски песни. Во нив гледаме колку луѓето верувале во магиското дејство на зборот. СЛЕДУВА ПРИМЕР ЗА СЕКОЈ ОД ВИДОВИТЕ!

9

ЛИРСКО - ЕПСКИ ПЕСНИ

ЕПСКИ ПЕСНИ

Во народните песни често се среќава преплетување на лирските и епските елементи. Тоа го среќаваме во митолошките, тажачките и ајдутските песни, но како посебни видови се јавуваат:

Основен мотив во епските песни е љубовта кон татковината и величање на јунаштината на историските личности. Жанровски разликуваме:

– баладата и – романсата.

– неисториски (со митолошки, религиозно-легендарни мотиви); – историски (јуначки, ајдутски, револуционерни, партизански).

Лирски во овие песни се мотивите и експресијата, а композицијата и строежот – епски.

Јуначкиот епос почнал да се развива кон крајот на четиринаесеттиот век во времето на потпаѓањето на нашиот народ под турско ропство. Немајќи друг начин за одбрана се јавува народниот пејач, кој го идеализира нашиот јунак давајќи му божествена сила, а исмевајќи го и омаловажувајќи го непријателот. Централен лик во нашиот епос е Марко Крале, но се јавуваат и други јунаци: Момчил војвода, Болен Дојчин, Јанкула војвода, Секула Детенце итн.

Народната балада има епска основа, ликови на натприродни суштества (самовили, змејови, наречници), но е проникната со лирски, силни чувства и драматизам. Во неа се испреплетени фантастични и реални елементи, кои најчесто завршуваат трагично. За разлика од баладата, романсата е со поведра содржина и никогаш не завршува трагично. Романсите најчесто имаат љубовна содржина.

10

Подготвил: Лина Георгиева

МАКЕДОНСКИ НАРОДНИ ПЕСНИ Македонските народни песни се дел од фолклорното наследство на македонскиот народ. Нашите песни се карактеристични и имаат посебен музички мелос препознатлив кои ја карактеризираат нашата територија. Македонските песни се многубројни и разновидни.

Покрај свадбите и другите веселби, песните обично се пеат и играат за време на верски празници како што се: Велигден, Божиќ, Водици, Ѓурѓовден, Петровден на сред село, пред црквите, училиштата и куќите. Народните песни потекнуваат од најдалечното минато, авторот е непознат и со усно пренесување се пренесуваат од колено на колено. Народните песни се делат на лирски, епски и лирско-епски.

Лирските песни најчесто биле изведувани од жени, па затоа се нарекувале и женски песни. Тука се испеани личните чувства на единката, радост, жалост, љубов, омраза и сл. Овие се најстари народни песни и во минатото повеќе биле поврзани со магијата, обредите, но подоцна се одделиле од нив и продолжиле самостојно да опстојуваат. Постојат повеќе видови на лирски песни: обредни, митолошки, религиски, љубовни, семејни, песни за деца и сл. Во епските песни е опеана љубовта кон татковината и се величи јунаштвото на историски ликови. Познати историски ликови кои се опејувани во македонските епски песни се Крали Марко, Болен Дојчин и други. Како понови епски песни се партизанските песни од времето на Втората светска војна. Овие песни се авторски песни (од познат автор) и не претрпуваат измени ниту пак се изменуваат со тек на времето. Во македонската народна поезија, освен лирски и епски, постојат и лирскоепски песни. Во овие песни се испреплетуваат лирските и епските елементи. Како посебни видови на лирско-епските песни се баладата и романсата. Во баладите се испреплетуваат фантастични и реални елементи и најчесто завршуваат трагично. За разлика од баладите, романсите се со поведра содржина и никогаш не завршуваат трагично. Романсите најчесто имаат љубовна содржина. Епски песни: Го Фанале Клети Турци

Лирски песни: Филизо моме Многу мерак имам бабо Ој девојче, девојче, ти тетовско јаболче

Ја излези Ѓурѓо Слушам кај шумат шумите Крушево абер пристигна Лирско- епски песни: Елај елај либе 11

Подготвил: Лана Илиева

МАКЕДОНСКИ НАРОДНИ ОРА И ПЕСНИ Македонските народни ора се традиционални танци кои се неопходно важни во македонскиот фолклор и музичка традиција. Тесно се поврзани со народните ора од соседните држави, имено, Грција, Бугарија, Србија и Албанија, но поради музичкиот мелос, добиваат ендемични карактеристики конкретно на регионот Македонија. На територијата на Република Македонија, пак, зависно од стилот, кореографијата и обичаите поврзани со нив, македонските ора се делат во пет регионални групи: Северни ора, Источни ора, Западни ора, Јужни ора и Југозападни ора. Според содржината и кореографијата, македонските народни игри, песни и музика можат да бидат обредни и световни. Од обредните игри ќе ги наброиме: додолските, лазарските, коледарските, русалиските и други. Во световните игри спаѓаат тие што се поврзани со животот и работата на нашиот народ како што се: борбените, свадбарските, жетварските, љубовните, хумористичните и други. Македонските ора се многубројни и разновидни. Во разни краеви тие имаат различни имиња, во зависност од местото и начинот на играњето. Нивните имиња се изведени од имиња на места, лични имиња, занаети, животни, инструменти, видот на орото, начинот на држење и обичаите. Ората обично се играат за време на верски празници (Божиќ, Водици, Велигден, Ѓурѓовден, Спасовден, Петровден), државни празници, венчавки, „на сретсело“, пред црквите, училиштата и куќите.

Ората имаат и карактеристики што се манифестираат и во разнообразноста и богатството на движењата и ставовите (држењето) во играњето. Тие можат да се или отворени, или затворени, а играчите се држат за рацете, за рамењата, за појасите, под рака, или со рацете свртени надолу. Сите играчи играат на ист начин, освен челниот играч и последниот играч, кои смеат да изведуваат додатни чекори и движења. Ората обично се вијат на десно, но има такви што се вијат на лево. Изреката „... се пренесува од колено на колено“, на пример, е конкретно рефлектирана во некои движења на ората. Македонските ора изобилуваат со кореографски движења како: полусвртување, клекнување, потскокнување, подрипнување, трусање, вкрстен чекор, страничен чекор, играње на колена и многу други. Исто така, многу ора имаат промена во ритамот, обично менувајќи се од бавна во брза песна. Обичаи поврзани со ората : • Традиционално во Македонија постоела забрана жена да игра оро без дозвола на мажот. Жената можела да игра само со блиски роднини, а со непознати или подалечни роднини, можела да се фати на оро само со држење на шамивче.

• Кога се одело по невеста во црква, свирачите запирале со свирење 15-20 чекори пред црквата.

• Во Струмичко, Русалиите се играат 12 дена, од Божиќ до Водици, и при тоа собираат пари и подароци за помагање на училишта и за други хумани намени.

• Во Штип и Кочани имало обичај во понеделник по свадба да се пеат вулгарни песни, а жените се преоблекувале во машка облека, ставале низа лук и пиперки околу вратот, го црнеле лицето и играле и пееле пред куќите на кумот, деверот и кај други роднини.

12

ИНСТРУМЕНТИ И МУЗИКА Ората најчесто се придружувани од народните инструменти: гајда, зурла, тапан, кавал, тарабука, ут, дајре. Чалгииските дружини, кои обично имаат виолина, кларинет, ут, лејта, канон и дајре, се карактеристични за градовите. Народната музика е обемен термин, но вреди да се напомене дека најпопуларните ритмички тактови кои ги придружуваат ората се «5/8», «7/8», «5/4» и «7/16» - меѓу многу други. Што се однесува до времетраењето на ората, тоа не е одредено, и често се игра додека играчите или свирачите не се уморат. 4] Забележани се случаи и кога се играло оро без музика и без пеење. Орото што се играло на ваков начин било слично на „Право оро“ или на „Глуво оро“. При играње само се извикувало „Оп, оп, оп“, а играорците често се држеле за рамо.

Најголеми презентери и афирматори на македонските ора се културноуметничките друштва односно ансамбли, а предводник, „амбасадор на македонскиот флоклор во светот” е секако ансамблот за народни игри и песни на Македонија „Танец“. Постојат многу познати македонски ора но ќе наброиме само некои од нив.Копачка Изворно, машко соборско оро со трудов карактер. Има четири основни ритмички и играчки целини: Шетаница, Ситно, Префрлачка и Копачка, кои на знак на ороводецот се менуваат и се повторуваат. По карактер брзо и темпераментно, „Копачка” е оро што го доловува обработувањето на земјата, копањето и риењето.

Македонските ора изобилуваат со кореографски движења- полу-свртување, клекнување, потскокнување, подрипнување, трусање, вкрстен чекор, страничен чекор, играње на колена и др. Промената на ритамот се јавува кај повеќе ора, и тоа обично од бавно кон брзо. Најчести ритми се: 2/4 и 7/6 (3,2,2), (3/4, 3/8, 4/4, 6/8, 5/16 (2,3), 7/16 (2,2,3), 8/16 (3,2,3), 9/16 (3,2,2,2), (2,3,2,2), 11/16 (2,2,3,2,2) и (3,2,2,2,2), 12/16 (3,2,2,2,3), 13/16 (3,2,3,2,3), 18/16 (2,2,3,2,2,2,3) и 22/16(2,2,3,2,2,3,2,2,2).

13

ЖЕНСКО ЧАМЧЕ

Соборско женско оро кое припаѓа на типот ора наречени „Чамчиња”. Ваквите ора започнуваат бавно, достоинствно и слободно, со смирени чекори кои во вториот, ритмичен дел се забрзуваат. Орото се придружува со Чалгиски оркестар кој им дава посебна убавина на движењата.

ЕГЕЈСКО

Инспирирано е од богатиот играорен и музички фолклор на Егејска Македонија- Костурско. Низ карактеристичните женски ора Бајраче и Женското и машкото оро едноставно наречено Машко, впечатлива е елеганцијата и грациозноста на играњето, но и на носиите. Постановката започнува со карактеристичната Костурска песна „Мори одајо шарена”, а завршува со веселото и разиграно, но повторно грациозно мешано оро „Кршалми”.

ЧИФТЕ ЧАМЧЕ

Старо македонско оро од битолскиот регион кое стилски припаѓа на типот на тешки ора, а жанровски на таканаречените чамчиња кои се играат низ цела етничка Македонија. Играта изобилува со архаични елементи, со одредено ориентално влијание кое најпрво се препознава во самото име на орото.

НЕВЕСТИНСКО

Малку стилизирано од оргиналното женско оро,пандан на машкото оро „Тешкото“,кое потекнува од мијачкиот крај на западна Македонија. Овде е јасно покажана достоинственоста,гордоста и убавината на македонската невеста. Освен едноставноста во чекорот,стилот на играње и пребогатата носија оставаат длабок впечаток.

14

КАЛАЈЏИСКО

Инспирирано од калајџискиот занает во Македонија. Низ весела и динамична игра се прикажува овој занает особено познат во Велес и неговата околина, од каде се земени и основните чекори.

ДРАЧЕВКА

Опфаќа карактеристични песни и игри од скопската околија,низ кои се прикажани динамичноста и веселбата на средселските собори од овој регион.

МАРИОВСКА ТРЕСЕНИЦА

Женска игра по потекло од Мариово, инспририрана од обичаите кои жените ги вршеле на Чисти Понеделник, пред велигденските пости кога се чистела целата куќа.Посебно импресивен дел од постановката се оргиналните богати носии од мариовскиот крај, како и музиката која ја изведува чалгискиот состав.

РУСАЈЛИИ Претставува обредна игра карактеристична за гевгелискиот регион, и тоа само во време на таканаречените Некрстени Денови, помеѓу Божик и Бадник. Русајлиите одат наоколу облечени во црно, грижливо заштитени од лошите и зли духови. Играта е длабока и симболична и претставува борба со злото, бранејќи ги луѓето и Земјата.Се одвивала пред секоја куќа со болни, во секое село. За општо добро, била пораката на оваа единствена машка игра. Собраните пари и подароци биле наменети за добродетел на селото, за цркви, болници и сл. Специфични се носиите, со голем крст околу вратот, за заштита. Ако се сретнеле две групи на Русајлии, се случувала борба и судар до смрт. Ако успеале некако да се договорат, послабиот проаѓал под мантијата на посилниот.

Нашата македонска традиција е богата со многубројни македонски ора и песни и можеме да забележиме дека насекаде низ светот се присутни нашите играорци и гордо ја преставуваат нашата песна , култура и традиција и со гордост можам да кажам дека сум многу среќна со сум родена во оваа земја богата со многу песни и ора.

15

Подготвил: Анастасија Стојановска

„Народниот вез и народната носија се достоен пандан на највисоките дострели на народната поезија и народната музика. И во нив, во тие прекрасни разнобојни и разновидни облеки, текстилни украси и орнаменти, народот низ вековите ги излеал и ги изразил своите неоматени дарби, копнежи, желби и надежи и оставил долготрајни траги на своето високо уметничко ракотворење, но и умеење“

РАКОТВОРБИ МАНАСТИРИ

Крсте Петков Мисирков

16

МАКЕДОНСКИ ВЕЗ

БОИ НА ВЕЗОВИТЕ

Главна карактеристика на Македонската носија е везот со раскошни и геометриски шари, срма и плетеннки, како и накит изработен од метал, сребро, монистра и плодови од природата. Како карактеристичен украс особено на женските носии најмногу се везеле кошулите и покривките за глава. Везовите се развивале и негувале на целата територија од Македонија. Во нивниот колорит доминира црвената боја, иако се застапени зелената, жолтата и темно сината. Карактеристика на македонските везови се густо извезените површини и специфичните орнаменти и мотиви. Македонскиот народен вез јасно сведочи за творечката оргиналност на неговиот создавач –македонската жена.

Македонските везови се најчесто полихромни, но познавањето на повеќе тонски градации од исти бои, е осем ограничена појава. Поретко се застапени бихроматски везови, додека монохромните се карактеристика само на некои региони.

Македонските везови се работени редовно со домашни волнени конци, што го овозможувало и некогашното развиено македонско овчарство. За везење на празнични и неветинки носии се употребувала и домашна свила, а речиси насекаде, за нив се користела и срма. Посебно карактеристичен бил домашниот традиционален начин на приготвување волнени конци за везење, кои е сукале и удвојувале само о раце, без никакви технички помагала, што преставуваат еден од најпрвобитните степени на предење текстилни влакна.

Во колоритот на македонските полихромни везови, доминира црвената боја во нејзиниот широк тонски регистар, но тоа е во зависност од регионот и од хронологијата на нејзината употреба. Меѓутоа, присутна е паралелната примена на две нијанси на црвената боја, било како алтернација или како фон и орнамент. Друга доминантна боја е црната, а во својство на секундарни бои е затапена модрата, зелената и жолтаата, поретко и белата. Притоа, колоритните односи во македонскиот народен вез се строго определени, боите се комбинирани во согласност со закономерни ритмички принципи, кои откриваат еден беспогрешен вкус кај селската жена, која и не ги познавала законите на хармонијата.

Подготвил: Јана Камчева

17

МАКЕДОНСКИ НАРОДНИ НОСИИ Народните носии во Македонија имаат многувековна традиција. Тие се дел од материјалната култура на македонскиот народ и претставуваат значајна гранка од народното уметничко творештво. Тие во долга низа години се пренесувале од поколение на поколение и во својот развоен пат во себе вклопиле многу елементи од разните културни влијанија што се вкрстувале на овој дел од Балканот. Во долготрајниот процес на оформување на народните носии во Македонија учествува сиот македонски народ-творец и создавач на народните носии. Во нивното оформување се одразени разните историски, општествени, економски и културни настани, но исто така од големо значење се и географско пририодните услови. Високите планински масиви, ритчестите падини и питомите котлини, со кои се одликува релјефот на Македонија, нашле одраз во животот и културата на населението. Сите овие чинители, кои учествувале во оформувањето на народните носии во Македонија и во создавањето на традиционалните форми на народното облекување, биле важни фактори за дефинитивното обликување на разновидните и типски различни форми на народните облеки и на народното облекување воопшто. Поголемиот дел носии во Македонија со оглед на нивните основни типски одлики можат да се групираат во два основни типа:  Западномакедонски тип  Источномакедонски тип Но сепак, сите тие имаат заедни карактеристики како :

• Горни бели клашнени облеки, со богата декорација од гајтански апликации (црни, црвени, срмени), украси со срмен терзиски вез, со апликација од чоја, со волнени рески и сл.

• Бели платнени кошули (од лен, коноп, памук) , богато украсени (посебно женските) со специфична декорација во геометриски дух, поретко и со бел вез • Разновидни појаси (машки и женски) и појасчиња (женски), најразлично украсени (ткаени, плетени)

• Скутини женски (ретко и машки) во разни димензии (големи и мали) со специфична геометриска декорација, со дополнителни украсни елементи рески или без нив • Специфични женски покривала за на глава (сокај, гајтан, корпа, дарпна, марама) со богато везена декорација дополнета со рески • Богат и масивен женски накит со разни форми на китење и украсување.

МИЈАЧКИ НОСИИ

Мијачката народна носија е застапена не само во мијачката етничка целост (селата Тресонче, Галичник, Росоки, Селце, Гари, Осој, Лазарополе), туку таа е распространета и надвор од неа во други етнички предели и ги опфаќа овие населби: Смилево (Битолско), Папрадиште и Ореше (Велешко), Ехловец (Кичевско) и Крушево. Главна одлика на оваа носија е особено богатиот алов и “кинат” – ажуриран вез, кој главно е застапен на женската носија, и тоа претежно распореден на ракавите и предниците – “партите” од кошулата. Покрај тоа, уште се одликува со изобилство на реси распоредени речиси низ целата носија, како и со метален накит, кои на оваа облека и придаваат достоинствен и господарствен изглед. Носијата на Мијаците укажува за нивното болјарско (царско) потекло. Особено со такви богати украси на вез, накит и друго, се одликува невестинската носија. Белите клашнени облеки, украсени со црни гајтани, се главни одлики на машката мијачка носија. Ова е условено од климатските и стопанските услови во кои тие живееле (живеат) како сточари во планинските предели на планината Бистра, Стогово, Крчин и Кораб 18

БРСЈАЧКИ НОСИИ

Женската носија обилува со бројни облеки, украсени на поинаков начин од соседните предели. Облеките од невестинската носија наречени големи, како и тие за првиот ден по свадбата кога невестата првпат оди на вода, означени како помали, се најукрасените и најдекоративните - кошула голема - срамачка, везена на ракавите, елек украсен со седефки, клашеник со срмени украси и џубе со гајтани. Сите овие облеки поврзани во една целина ја оформуваат носијата со посебни етнички карактеристики и естетски белези. Особено за одбележување е облеката бело џубе, каде што доминира белата боја, како во клашнениот материјал од кој е направена, така и во гајтаните со кои е украсена. Оваа белина на облеката џубе има намена на траурен белег, а во носијата на изолираниот планински предел Малесија се јавува како остаток од зачувана трага на старословенскиот обичај, кога жалоста се одбележувала со носење на облека во бела боја.

ШОПСКИ НОСИИ

Носиите од Радовишки Шоплук, од селата на југозападниот дел на планината Плачковица Козбунар, Ново Село, Шипковица, Шаинташ, Штурово и Вртешка се издвојува со поинакви облеки и поинаков начин на украсување. Женска носија Кошулата на женската носија е украсена со везбени мотиви, под влијание на везовите од соседниот предел Радовишко Поле, така што и ова украсување во народот е означено како полско везмо. Горна облека е фустан од пругасто - шарена волнена ткаенина, составен од горен тесен, безракавен дел, и широк, со многу набори, долен дел. На половината се опашува ткаен волнен појас кемер и ткаена волнена декоративно орнаментирана скутина скутач. Во празничниот состав на носијата жените носат по два - три фустана еден врз друг, со што посебно се зголемува широчината на долниот дел, како и џубе од црна дебела волнена ткаенина, со украси од волнени и срмени гајтани, коешто во исто време е облека и за невести. Бројни украси од монистра ја дополнуваат празничната носија на жените од овој предел. Машка носија Машката носија што се носи на празници, покрај платнените гаќи и кошула, се дополнува со елек од пругасто - шарена волнена ткаенина, чакшири од темнокафена клашна, широк нојас, шарени волнени чорапи, што се нридржуваат со тесни ткаени појасчиња подвески и многу платнени домашно ткаени крпи. Празничен детал што влегува во составот и на младоженската носија се калчиње - клашнени ногавици, богато украсени

со гајтани.

19

Подготвил: Матеа Димушевска

НОСИИ Народна носија – назив за традиционална и историска облека. Носиите вообичаено постојат во рамките на поедини области, држави или членови на некоја група како што се етничките групи. Традиционалната службена облека главно ја носат членовите на одредена струка од урбаните средини, додека народната носија има свои корени во руралните подрачја. Првите селски народни носии се појавуваат кон крајот на 15 век. Примери на традиционални носии: • килт (Шкотска) • дирндл (Австрија, Баварија) • кимоно (Јапонија) • сари (Индија и Непал) • тамен (Мјанмар)

Поголемиот дел носии во Македонија со оглед на нивните основни типски одлики можат да се групираат во два основни типа:

Западномакедонски тип и Источномакедонски тип

Западномакедонски тип ги имаат следниве карактеристики: • • • • • •

Горни бели клашнени облеки Бели платнени кошули Разновидни појаси Скутини женски Специфични женски покривала за на глава Богат и масивен женски накит со разни форми на китење и украсување

Западномакедонски тип и Источномакедонски тип

Поглемиот дел носии во Македонија со оглед на нивните основни типски одлики можат да се групираат во два основни типа: Народните носии во Македонија имаат многувековна традиција. Тие се дел од материјалната култура на македонскиот народ и претставуваат значајна гранка од народното уметничко творештво. Создавани како колективна придобивка на сиот македонски народ, тие во долга низа години се пренесувале од поколение на поколение и во својот развоен пат во себе вклопиле многу елементи од разните културни влијанија што се вкрстувале на овој дел од Балканот.

20

Источномакедонски тип ги имаат следниве карактеристики: • • • • •

Горни облеки Горни женски платнени облеки Долни облеки Женските скутини Во голем број случаи машките чорапи се карактеризираат со вплетена орнаментална декорација со карактеристични геометриски мотиви • Во китењето и украсувањето доминантно место има монистрениот накит

НОСИИ ДЕНЕС-ГАЛИЧКА СВАДБА Галичката свадба или Петровденска галичка свадба — манифестација која се одржува секоја година на Петровден (12 јули) во селото Галичник на Бистра. Богата е со многу единствени свадбарски обичаи и ритуали. За време на Галичката свадба, се случуваат изворните песни, ора и надалеку познатата галичка носија-изработена со филигранска прецизност и точност на терзиите.

* Меѓу наједноставните форми на китење, тесно сврзано со телесниот изглед, а во тој контекст и на носиите претставува украсувањето со природни средства од најблиската околина, како на пример: со босилок, со џунџуле или со друг вид на цвеќе, што се носеле заденати зад увото, во косата, на појасот, в рака, и слично. Венец од бршлен или китки од цвеќе, носеле невестите на главата, китка цвеќе (зетовска китка) носел и младоженецот, како и сите учесници на свадбениот церемонијал. Метални монети користени како украс и накит, прикачени за плетенките од косата, или аплицирани на парче ткаенина, редени како рибини лушпи, во вид на масивни украси за градите: • • • •

Гердан (Кумановско, Прилепско–битолско Поле) Леденик (Скопска Блатија) Панџур (Горни Полог) Ржонде (Горна Река)

Подготвил: Илија Спировски

21

НАРОДНИ ВЕЗОВИ • Што се везови? Главни карактеристики на македонскиот народ се носии и везови( со раскошни геометриски и цветни шари плетени шари ,срмата и плетенките, како и накитот, главно изработени од свиените конци главни карактеристики на македонскиот народ се носии и везови) ( со раскошни геометриски и цветни шари) плетените шари, срмата и плетенките, како и накитот, главно изработени од свилени конци.

Традиционално за изработка на македонските везови се користеле.Претежно волнени конци и конци обоени во боја и се користела и срмата.

ШТО ТРЕБА ДА ЗНАЕМЕ ЗА ВЕЗОВИТЕ, Со убавината на креацијата, умешноста на комбинацијата на бои и техники, македонските везови и ден денес претставуваат еден од најзначајните етнолошки вредности. Техниките и везовите се развивале и негувале на цела територија на Македонија. Особено впечатлив е мијачкиот вез кој во себе спојува повеќе традиционални елементи на старата култура. Во неговиот колорит доминира црвена боја. Црната боја доминира во везовите што потекнуваат од Скопска Црна Гора и Долни Полог. Во колоритот на македонските везови се застапени и други бои како зелената, жолтата или темно сината.Карактеристика на Македонските везови се густо извезени површински и специфични орнаменти и мотиви. Традиционално за изработка на македонските везови се користеле.

22

Подготвил: Михаела Мирковиќ

МАКЕДОНСКИ ВЕЗОВИ Македонскиот народен вез се пренесувал континуирано од поколение на поколение, согласно со битот и вербата на македонскиот народ во продолжување на традициите. Највисокиот дострел во својот развој, македонската везбена уметност го достигнала во 19 век. Еволуцијата на оваа уметност, чии корења лежат уште на прасловенската почва, секако во себе вклопила траги и наслојувања од разни изминати епохи и култури. Нејзиниот сложен еволутивен процес почнал да се одвива ообено по доселувањето на Словените на Балканот, преку приспособување со сродните старобалкански културни елементи. За натамошниот развој и формирање на македонската везбена уметност посебно значење имал византикаата култура, за што придонело и непоредното соседство на Македонија о византиската цивилизација. Вековното турско влијание, не се одразило битно во развојот на македонското везбно творештво понатаму, макар што е евидентни некои елементи и од исламската уметност, особено во одно на колоритните промени и инфилтрирањето наа нови мотиви. Но, и покрај разните историски фактори, формирањето на македонското везбено творештво во една издиференцирана народна уметност секако се должи најмногу на колективните уметнички потенцијаали на средината во која се создавало и егзистирало. А во тој поглед македонскиот народен вез јазно сведочи за творечката оригиналнот на неговиот создавач - македонската жена.

НОСИТЕЛИ НА ВЕЗБЕНОТО ТВОРЕШТВО Носители на везбеното творештво во Македонија исклучиво биле народните носии, посебно селските, кои се задржале во својата комплетна животна функција сè до првите децении на овој век. Везот преставувал карактеристичен традиционален украс, особено на женките носии, а од нив најмногу се везеле кошулите и покривалата за на глаава. Женската кошула, со своите скромни кројни елементи на туниковидна облека, типична за цела Македонија, задржала траги на прастари форми, кои ја доведувааат во непоредна врска со старобалканската орнаментирана туника, употребувана на Балканот уште пред доаѓањето на словените.Задржувајќи се на првобитните стадиуми во развојот на оваа облека што се однесува до нејзиниот облик, македонските кошули ја развиле понатаму нејзината декорација, во која се одразил и раскошниот стил на византискиот текстил. Меѓу разните женски везени покривала за на глава, посебно место им припаѓа на невестинските сокаи и убруси, а тие не само што се истакнуваат како врвни естетки вредности на македонската везбена уметност, туку имаат и историско значење како најстари македонски везбени изработки, досега, во кои е конзервирана голема архаичност. Нивната очигледна сличност по форма, техника, орнаментација и функција, со соодветни делови од носиите на некои народи од Поволжјето, не можела да никне случајно и секако потврдува многу дамнешни културно-историски врски.

23

ИЗРАБОТКА НА ВЕЗОВИТЕ

Македонските везови се работени редовно со домашни волнени конци, што го овозможувало и некогашното развиено македонско овчарство. За везење на празнични и неветинки носии се употребувала и домашна свила, а речиси насекаде, за нив се користела и срма. Посебно карактеристичен бил домашниот традиционален начин на приготвување волнени конци за везење, кои се сукале и удвојувале само со раце, без никакви технички помагала, што преставуваат еден од најпрвобитните степени на предење текстилни влакна. Карактеристично речиси за сите македонски везови е нивната изведба со броење на жиците од платното и најчесто од опачната страна, што овозможува полесно броење, но кое бара и развиена техничка вештина. Во поглед на техничката изведба, за македонските везови најтипична е гобленската техника - полнеж, која во своите варијанти достигнала високо техничко ниво. Одделни техники во везот - релјефните, ажурните, крвчињата - се ограничени само на некои области. Везењето со прави ободи - сокаечко, трупа - најмногу се застапени на женските покривала за на главата, кои, поради мошне сложената техничка изведба, често ги изработувале само поединечни везилки.

Ракав од женска кошула везен со црна и плава волна, Скопска Црна Гора, почеток на XX век.

БОИ НА ВЕЗОВИТЕ

Македонските везови се најчесто полихромни, но познавањето на повеќе тонски градации од исти бои, е сосем ограничена појава. Поретко се застапени бихроматски везови, додека монохромните се карактеристика само на некои региони. Во колоритот на македонските полихромни везови, доминира црвената боја во нејзиниот широк тонски регистар, но тоа е во зависност од регионот и од хронологијата на нејзината употреба. Меѓутоа, присутна е паралелната примена на две нијанси на црвената боја, било како алтернација или како фон и орнамент. Друга доминантна боја е црната, а во својство на секундарни бои е затапена модрата, зелената и жолтаата, поретко и белата. Притоа, колоритните односи во македонскиот народен вез се строго определени, боите се комбинирани во согласност со закономерни ритмички принципи, кои откриваат еден беспогрешен вкус кај селската жена, која и не ги познавала законите на хармонијата.

24

ОРНАМЕНТИКА

Везот на женската носија од Кумановско, по својот ликовен третман и карактеристична чисто геометриска орнаментика, создадена од аглести форми со испрекршени и назабени контури, е единствен во Македонија. Женските кошули од Скопска Црна Гора се карактеризираат со импозантна црна релјефна орнаментика, која по стил и фактура доследна поредба наоѓа во текстилната декорација на богато орнаментираните коптски туники од ранохристијанско време. Вез од тетовскиот регион

Вез од Мариово

Општа одлика на македонскиот народен вез е строго геометриската орнаментика. Геометриските мотиви се застапени во нивниот најширок обем од наједноставни прави и цик-цак линии до сложени геометрики облици. Македонската везилка опфатила и флорални мотиви, но толкувани со геометризам карактеристичен за нејзините везови. Најчеста е појавата на цветни мотиви, но и тие преставуваат стилизирани облици на цветови воопшто, со или без лисја, а не на определени видови цвеќиња. Но, и покрај трансформацијата на природните норми, во македонските везови се присутни и определени цветни стилизации, најчесто на лалето и каранфилот. Секој предел во Македонија ја одржувал, низ поколенија, својата традиционална определеност за орнамент, техника или колорит, наследени уште од дамнешни времиња. Овие специфичности, особено во западниот дел на Македонија имаат потекло уште од прасловенскиот период. Големите миграциони движења во Македонија во последниве два века, придонеле за едно везбено шаренило на територијата на Македонија. Но, и покрај тоа, секој предел ги задржал своите специфични везбени особености, приспособувајќи ги новите влијанија на старите ликовно-естетски карактеристики и традиционални норми.

Орнаментите најчесто се истакнуваат преку виртуозната игра на везбените техники или со дискретна примена на темномодри комбинации. Црниот релјефен вез од дебели конци е застапен и на женската носија од Долни Полог, но нејзината специфичност е изобилната примена на бела срма и тенки метални ленти, што и даваат на оваа орнаментика блесок и посебна убавина. Спротивно на смирениот црн колорит во везот на Скопска Црна Гора, женската носија од Скопска Блатија се одликува со разнобојна и разиграна орнаментика, која и по орнамент и по техничка изведба се разликува од претходните. За основа на орнаментите служи само белото платно, а везот изобилува со разни геометриски мотиви, но и со цветни стилизации, дури и митолошки претстави, најчесто аждери. Живописните и познати мијачки носии ги карактеризира и нивниот оригинален вез со линеарно-геометрики мотиви во интензивна црвена боја, а неговата специфичност е ажурната техника, но од друг вид, користеле и везилките од Дебар за украсување на својата стара носија. Ситната и префинета релјефна орнаментика, како и извонредно оригиналната орнаментална композиција, им даваат карактеристичен печат на везените 25 кошули од Дебарски и Струшки Дримкол, од Струшко и Охридско поле.

Најтипичните претставници на гобленската техника се везените носии од Прилепско-битолската Котлина и од Мариово, кои импресионираат со богатството на мотиви и доминантната пламено-црвена боја.. Традиционалниот вез на женските кошули од овие подрачја зачувал една монументална стилска композиција, а од неа како да одблеснува сјајот на византискиот текстил. Најчесто се извезени во соодветни бои не само мотивите, туку и самиот фон, така што везот има ефект на ткаенина. А прилепските и битолските сокаи се вбројуваат меѓу најубавите во Македонија. Во женските носии од Кичевијата и Порече доминираат геометриските мотиви во раскошни комбинации, а по орнаменталниот карактер и смелите колористични решенија на одделни примероци, овие везови се доближуваат и до најсовремените ликовни настојувања. Но, творечките димензии на жената најмаркантно се превентирани на убрусите за на глава, кои, заедно со македонските сокаи, претавуваат вистински ремек дела на македонската везбена уметност.

ТЕХНИКИ НА ВЕЗЕЊЕ

Понатаму и самата технологија околу приготвувањето на материјалите за везење содржи видни традицонални обележја што потекнуваат најверојатно од подалечното минато. Така, на пр., карактеристично е дека скоро во цела Македонија до неодамна се употребувале за везење т.н. "подавани" или "пуштани" конци, сукани и присукувани само со раце и без никакви помагала, кое редовно го правеле по две девојки, а кое од друга страна укажува на еден од најпрвобитните начини за добивање конци што се одржал до денес.

МАТЕРИЈАЛИ ВО ВЕЗНИТЕ ТЕХНИКИ ИЗРАБОТКА НА МАКЕДОНСКИОТ НАРОДЕН ВЕЗ Од текстилните материјали што служеле за изработка на деловите од носијата украсени со вез покрај памукот, кој одамна се произведувал во Македонија, некогаш биле ленот и конопот, познати како стари индустриски култури. Во X век од струмичкиот крај се изнесувало ленено платно за Цариград, а и денес во Македонија постојат села, чиишто имиња сведочат за некогашното одгледување на овие стари индустриски култури. Од друга страна, не само што најстарите везени примероци се работени на ленено или на конопено платно, туку извесни везови и посебно барале ленен материјал поради појаките нишки, како ажурниот вез "чикме" во Полог, додека во Охридско Поле белите везени "чикмиња" по кошулите до неодамна се изработувале со ленени конци.

За везење најчесто се употребувале волнени конци, што било условено и од развиеното сточарство некогаш во Македонија, а се приготвувале на домашен, традиционален начин од најквалитетната волна ("каделка"). Покрај волната, особено за празничните облеки, за везење биле во употреба и свилени конци, а во некои краишта во Македонија било познато и домашното одгледување на свилена буба. Најчесто биле везени со свила сокаите, убрусите и марамите, а кошули со свилен вез најдолго се одржале во Полог, Дебар, Малесија, Охридско Поле, Горна Преспа и Мариово. Скоро насекаде повеќе или помалку во везот била застапена и срма, особено во Скопска Блатија, Полог, Порече, Прилепско-битолско Поле и др. Од почетокот на овој век некаде навлегле во употреба купечки волнени конци - "фанелки" (Кичевија), "преѓиче" или "од камила в'лна" (Полог) и др.

26

УПОТРЕБА НА БОЕНИ КОНЦИ

Карактеристично за постарите македонски везови е употребата на конци обоени со природни средства за боење, познати уште на старите Словени. Да споменеме само дека употребата на броќ за добивање црвена боја како најзастапена во македонските везови, а чија употреба кај Јужните Словени потекнува уште од времето на нивната заедница, доскоро била широко распространета низ цела Македонија, кое го потврдуваат и усните традиции. Од друга страна, разните технолошки постапки при народното боење зачувале многу елементи од примитивните начини на боење, меѓу кои е и особено старото боење волна за везење во буниште, до неодамна познато скоро во цела Македонија. Меѓу битните одлики на македонскиот народен вез е и неговата полихромност, иако познавањето на повеќе тонови од иста боја, во границите на одделните области, не е особено застапено. Во колоритот на македонските везови доминира црвената боја, која е особено карактеристична за мијачкиот вез, во Прилепско-битолско Поле, Мариово и др. За Дебарски Дримкол најтипична е портокаловата боја. Покрај црвената, најмногу е застапена црната боја, која е доминантна за везовите од Скопска Црна Гора и Долни Полог. Во комбинација со овие две бои мошне често се застапени уште жолто, модро и зелено, само како колористични ефекти. Посебно карактеристична е жолтата боја за везовите, од Кичевија и Железник.

ИЗМЕНИ ВО КОЛОРИТОТ ВО XIX ВЕК Промените во колоритот, кои настанале главно поради употребата на индустриски бои од крајот на XIX век, условиле поголеми промени и во регионалните специфичности на македонските везови. Така на пр., некогашните "аловни везови" од Прилепско-битолско Поле изработувани со "старо аловно" - "Прилепско" , се промениле со "битолско аловно" , во Железник, наместо "жолто полјанско" (црвено), влегло во употреба "жолто горноселско" (лимоново), во Скопска Котлина - "топско жолто" итн. Овие промени, од своја страна, укажуваат уште еднаш на карактерот на меѓусебните врски во везбената орнаментика на одделните пределски целини во Македонија.

ЕТНОГРАФСКИ КАРАКТЕРИСТИКИ НА ВЕЗОТ Карактеристична особеност на македонскиот вез му даваат и густо извезените површини, така што се исполнуваат во соодветни бои не само орнаментите, туку и самиот фон. Сите везови се работени со броење вдолж жиците од платното и најчесто од опачната страна.Најзастапената техника е т.н. "полнеж" (гобленска техника, коси бод). Скоро нема крај во Македонија каде оваа карактеристична техника за македонскиот вез, макар и со незначителни локални разновидности, не е позната. Најпрво со тенок црн, поретко разнообоен конец се обележуваат контурите на орнаментите (се "црни", "лози", "ора", "бразди", "снове", "везе" итн.), а потоа се полнат со разнобојна волна, свила или срма. Карактеристично е за македонските полнети везови и бодовите да се пружаат сè во еден правец, при што исклучок прават само везовите од Кумановско, Скопска Блатија и, делумно, од Полог. Меѓу најзастапените техники спаѓаат и оние со прави бодови - "подлачно", "сокаечко", "клашнечко" и сл. кои покажуваат нешто поголеми разновидности во начинот на везењето.

27

Карактеристично е дека со оваа техника се везени скоро сите македонски сокаи.

Крвчињата, како основна техника, се застапени само во везовите од Леринско Поле, Кичевија и Порече, а во поново време и во Радовишко Поле. Инаку, нивната примена, макар и во ограничена мера, се забележува скоро во сите македонски везови.Извесни техники како основни се ограничени само на некои области, како мијачкиот ажурен вез "кинатица", дебарскиот ажур "кесме", релјефните техники од Скопска Црна Гора и Долни Полог, "скорците" од Дебарски Дримкол и "нофтено" од Струшко Поле, "писани" и "грабени везови" од Прилепско-битолско Поле и Мариово и др.

МИЈАЧКИ ВЕЗ

Посебно интересен е мијачкиот вез, во кој можеме да бараме повеќе елементи на стари културни традиции со оглед на поголемата зачуваност на мијачката носија. Имено, населението од неколку мијачки оази - С. Ореше и Папрадиште (Бабуна), Смилево (Железник) и Ехлоец (Кичевија), кое мигрирало од својот матичен предел Мала Река уште во текот на XVIII век, благодарение на својата етничка жилавост, ја зачувало до денес својата богато везена носија скоро во непроменет вид, а на чие создавање и формирање уште пред мијачките миграции без сомнение и претходел еден релативно подолг временски период.

За некои женски кошули типични се белите везови во долниот дел, најчесто во ажурна техника со функција на соединувачки шев, познати како "чикмиња" (Мијаци, Дебарски и Струшки Дримкол, Охридско Поле, Горна и Долна Преспа и Леринска Река). Народниот вез и народната носија се достоен пандан на највисоките дострели на народната поезија и народната музика. И во нив, во тие прекрасни разнобојни и разновидни облеки, текстилни украси и орнаменти, народот низ вековите ги излеал и ги изразил своите неоматени дарби, копнежи, желби и надежи и оставил долготрајни траги на своето високо уметничко ракотворење, но и умеење“ (Крсте Петков Мисирков)

28 Подготвил: Малик Куртовиќ

Низ вековите традицијата била таа која како народ нé одржувала и токму преку нејзе сме се осознавале. Можеби Македонците во голем процент не биле формално образувани но, во нив македонскиот код бил постојано активен и пренесуван од колено на колено за потеклото и својот идентитет. Затоа можеме да потенцираме дека за Македонија е значајно усното творештво. Собирањето народни умотворби, а посебно усните преданија биле битен елемент кој сериозно се спротивставувал на изучувањето кое било прокламирано од страна на пропагандното образование. Особено значајно во XIX век им се спротиставувало на власта на цариградската патријаршија и на употребата на грчкиот јазик во училиштата и црквите. Усната традиција прави сублимат на многу настани позврзани од античкиот период односно, тргнувајќи од митолошката претстава за Филип II и Александар III преку тоа како овој период го осознаваат словените. Традицијата ни ги нуди елементите каде што јасно е изразено будењето на македонската нацонална мисла. Фолклорните обичаи, усните преданија и народното творештво се најверодостоен документ кој е пренесуван и одржуван низ вековите. Одржувањето на традицијата е одржување на националното сведоштво за иднината.

Константин Миладинов, Димитар Миладинов

ЛИТЕРАТУРА МАНАСТИРИ

Марко Цепенков 29

Кузман Шапкарев

НАРОДНА ЛИТЕРАТУРА

НАРОДНА ПОЕЗИЈА

Hародната литература води потекло од митологијата и е создадена од народот или пак како раскажувач се зема народниот раскажувач. Народна книжевност се среќава уште и како усна или наративна.

1. Епска народна поезија - неисториски (митолошки, религиозно-легендарни мотиви) епски песни; - историски (јуначки, ајдутски, револуционерни, партизански) епски песни

Најпознати собирачи на народни умотворби од Македонија се: Марко Цепенков, Кузман Шапкарев, Константин Миладинов, Димитар Миладинов, Ѓорѓија Пулевски, Марко Китевски и др.

2. Лирска народна поезија - обредни; - митолошки; - религиски односно религиозно-легендарни; - трудови (аргатски, жетварски, овчарски, занаетчиски, печалбарски) - љубовни; - песни за деца (брзозборки, залагалки, бројаници, приспивни) - хумористични; - тажаленки

Главни особеност на народната литература се: • усно творештво; • анонимно творештво; • колективно творештво; • усно пренесување; • варијанти; • импровизација;

Народната литература може да биде: • • •

народна поезија; народна проза, кратки фолклорни видови (во стих и проза).

3. Лирско-епски песни - балада- Народната балада има епска сижетна основа, ликови на натприродни суштества но е проникната со лирски, силни чувства и драматизам. Во неа се испреплетени фантастични и реални елементи, а најчесто завршуваат трагично.

- романса- За разлика од баладата, романсата е со поведра содржина и никогаш не завршува трагично. Романсите најчесто имаат љубовна содржина, а лирскиот драматизам предизвикува и ненадејно менување на емоционалното расположение.

30

НАРОДНА ПРОЗА Во народното прозно творештво разликуваме: — раскази- кратко книжевно дело на наративна проза карактеристична по релативно малиот број на зборови што ги содржи; — митови (приказни со фантастична содржина кои во почетокот биле сакрални и не се сметале за литературни творби; ликовите и настаните опишани во нив не се историски потврдени); — легенди (е текст во кој се раскажува како настанало некое место,некое езеро,река и како нешто го добило своето име.Тие се дел од фантастичните приказни во кои ликовите и случките за кои се раскажува се земени од историјата); — преданија (се слични со легендите, но се поблиски до историската вистина и имаат пореалистична основа); — приказни — се делат на фантастични (сказни, бајки, басни и приказни за животни) и реалистични.

КРАТКИ ФОЛКЛОРНИ ВИДОВИ (ВО СТИХ И ПРОЗА) Кратките фолклорни видови може да бидат и во стих и во проза, а тие се: — анегдоти (мали хумористични приказни во кои се раскажува некоја смешна случка од животот на позната личност); — гатанки (се состојат од прашање и одговор, а прашањето е метафорично претставување на предметот или појавата која треба да се погоди со одговорот); — пословици и поговорки — многу слични по својата содржина и форма. Со нив се искажува некоја народна мудрост. Разликата е во тоа што пословицата е двочлен состав (составени се од два дела), а поговорката е едночлен состав (составен од еден дел). Поговорката често претставува дел од пословицата. На пример, може да кажеме: „Село гори“, како поговорка од целата пословица: „Селото гори, бабата се чешла.“ Поговорки се, на пример: Ако е виното кисело, ама срцето ни е весело. Бадијала работи, бадијала не седи. Без татко полојна сирак, без мајка цел сирак. Поговорки, пак: Рани куче да те лае. Со игла бунар не се копа. Бара влакно во јајцето.

НАРОДНИ ЛЕГЕНДИ, ПРЕДАНИЈА И ПРИКАЗНИ Фолклорни приказни е општ термин за различните видови на традиционалните раскажувања. Раскажувањето на овие приказни е слично на една универзална култура и е блиско до традиционалните и сложените општества.. За овие приказни исто така се смета дека се и усно раскажани приказни кои се пренесуваат од колено на колено. Од друга страна, фолклорот точно го определува описното раскажување во кое не постои света или религиска содржина.

Јованче и Марика (илустрација Артур Ракам), 1909

Според Јунговите сфаќања, според неговиот метод на анализа, фолклорот може да се однесува на несвесни психолошки шеми, инстинкти или архетипи на умот. Ова мислење може но не мора да содржи фантастични елементи (како магија, нереални суштества или персонификација на неживи предмети). Овие фолклорни приказни можат но не мора да потекнуваат од религиска традиција, но и покрај тоа обработуваат одредени психолошки теми. Познатата фолклорна приказна „Јованче и Марика“ е пример за оваа поврзаност. Изразната цел на оваа приказна од една страна може да се толкува како недуховна ако се зборува за заштитата на шумите а од друга страна како поучна приказна ако се зборува за стравот од глад во големите фамилии. Може да постои морален и психолошки поглед на работите,а тие може да имаат и забавна страна, во зависност од тоа кој раскажува, во кој стил раскажува, возраста на публиката, и од целокупната изведба.Фолклористите во основа одбиваат универзална интерпретација на раскажувањата и повеќе сакаат да ги анализираат усно раскажаните верзии во одреден контекст, отколку пишаните бидејќи во нив се одразува пристрасноста на писателите.

31

Подготвил: Илин Георгиев

РАСКАЗ

Легендата за Радин Мост Според легендата, изградбата на Радин мост била аманет од мајка на деветте браќа-ѕидари. Таа еден ден тргнала на пазар во Куманово, но не стигнала, затоа што Крива река го однела мостот.

Радин мост-Кратово

Мајката им оставила аманет каде и да одат синовите да градат по едeн мост. Тие почнале да го градат мост на Мандева река, но постојано се уривал. Додека тие граделе дење, ноќе се рушел. За да не се руши повеќе тие се договориле да ја заѕидаат снаата што ќе им донесе ручек. За договорот сите осум браќа им кажале на своите невести освен најмалиот. Утредента најмалата снаа Рада им зготвила ручек и го однела на мајсторите. Кога ја видело нејзиното момче силно заплакало. Деверите ја закопале жива во темелите. Рада милно ги замолила да и ја остават десната града за да може да го дои своето машко дете.

Расказ е кратко книжевно дело на наративна проза карактеристична по релативно малиот број на зборови што ги содржи. Битен белег на расказот е дејствието на случката да се развива брзо. Расказот треба да има мал број на ликови, односно само еден главен лик. Со расказот се опишуваат помал број на случки отколку кај романот. Гранична должина за еден расказ претставува проблем. Според класичната дефиниција, еден расказ треба да може да се прочита во едно седење. Во современа употреба, сепак, поимот подразбира белетристицко дело што содржи до 20.000 зборови. Во пракса, должината на расказот зависи од местото на објавување. Според содржината расказите можат да бидат: битови, историски, авантуристички, научнофантастични, психолошки и хумористични.

Легенда за убавата Дојрана –како Дојран го добил името

НАРОДНИ ПРИКАЗНИ

Во градот имало многу убава девојка Дојрана. Таа била заљубена во овчарчето Лабин. На среде град еден ден имало собир од моми и ергени кои што играле оро.

Народни приказни се кратки прозаични дела создадени од народот, со измислени фолклорни ликови. Приказните биле предавани по усмен пат и често биле и менувани од самиот раскажувач. Македонскиот фолклор изобилува со голем број на приказни. Благодарение на собирачите на народните умотворби (Марко Цепенков, Кузман Шапкарев, Константин Миладинов, Димитар Миладинов...) голем број приказни биле долго предавани од генерации на генерации, а исто така доживеале и екранизација и се гледаат и раскажуваат и ден денес.

Убавата Дојрана-Дојран

Таму била Дојрана и Лабин, но се појавил Џемо-арамбашата,кој откако ја видел убавата Дојрана ја грабнал, а Лабин тешко го ранил со сабјата.Дојрана кога го видела Лабин скокнала од коњот и се трчала кон него. Иако ранет, таа успеала да го довлечка до езерото и за да не бидат заробени од Џемо ,се дават во езерото. Од тој трагичен настан, езерото според легендата се нарекува по името на Дојрана, Дојранско Езеро,а градот Дојран.

Подготвил: Климентина Максимовска

32

Подготвиле Петар Ташовски и Иван Тасевски

МАКЕДОНСКА ПОЕЗИЈА

ЗАКЛУЧОК “Народните песни се показаљка на степенот од умственото развитие од народот и огледало на неговиот живот. В них увековечвит животот му“. Овие зборови на знаменитите браќа Константин и Димитар Миладинови, запишани во „Предговорот“ на нивниот „Зборник на народни песни“, можат да се кажат и за сите други видови умотворби. Никогаш не е доволно она што е собрано и забележано. Можеме да жалиме бидејќи селата ни испустуваат, оти во дел од нив веќе нема луѓе, бидејќи и тие што се во нив останати се на возраст над 80 години, а ретко има помлади луѓе, кои знаат за народните творби. Фолклорот пропаѓа, останаа незапишани поголем број такви умотворби, тие отидоа во заборав. „Македонските народни умотворби навистина можат да се носат со најубавите примери од светската книжевност. На естетски план тие се на исто рамниште со најубавата светска литература. Кога би биле преведени на странските јазици и кога би биле пласирани во светот, нашата народна култура би добила многу во својата афирмација. Тоа е доволен материјал да ја докажуваме нашата национална самобитност.“ Народните умотворби се слика на животот и опстојот на македонскиот народ низ вековите. Таа слика треба да се зачува од бледнеење и заборав и да им се предаде на идните генерации на тој народ, како уште еден неспорен доказ за неговото постоење пред светот.

Подготвил: Кјара Петровска

33

Подготвил: Илин Георгиев

Занает — занимање кое бара конкретни работни вештини. Историски ова би било неиндустриско производство во мал број или количество. Човекот кој се занимава со занает се нарекува занаетчија. Домаќинствата на занаетчиите не биле толку самоиздржувачки колку оние кои се занимавале со земјоделство и, како такви, директно зависеле од трговска размена. Занаетчиите особено се концентрирале во урбаните места и формирале еснафи. Бидејќи занаетчиите постојано работеле со размена на добра (покрај нивната изработка), и тоа барало извесно ниво на образованост, во општествената хиерархија тие имале повисоко место од селанството.

ЗАНАЕТИ МАНАСТИРИ

Занаетчиството бил главен облик на производство пред индустриската револуција. Исклучок од ова е помасовната организираната поделба на трудот наречена мануфактурно производство, која може да се претстави како преод од поединечниот занаетчија кон индустрискиот период.

34

ПРОЦУТ И ПОЈАВА НА ЕСНАФИ ВО XIX ВЕК

ЗАСТОЈ И ОПАЃАЊЕ ПО КРАЈОТ НА XIX ВЕК

Занаетчиството во чаршијата било во полн процут во текот на XIX век, а кон крајот на столетието просторот на истата бил поделен врз основа на еснафската поделба меѓу занаетите.

Кон крајот на XIX век забележителен е период на застој во развојот на занаетчиството како последица на навлегувањето на европскиот капитал и појавата на евтините индустриски производи на пазарот. Многу од традиционалните занаети, како на пример кондураџискиот, абаџискиот, наланџискиот, терзискиот и срмаџискиот, започнале да изумираат во овој период, а на нивно место се развиле нови занаети, како што биле шапкарскиот, пегларскиот, кројачкиот, браварскиот и тапетарскиот занает. Во периодот по Првата светска војна, членовите на поранешните еснафи се вклопувале во новооснованите занаетчиско–трговски комори. Зголемувањето на индустриската стока на пазарот довело до осиромашување и пролетизирање на занаетчиите, а со тоа и до пропаѓање на голем број занаети.

Еснафот помагал во организирањето на целокупната работа на занаетчиите, па така тој ја пропишувал техниката на работа, начинот на снабдување со суровини, како и начинот на продавање. Во тој период, скопските еснафи се делеле по вероисповед на христијански и муслимански, но се јавувале и мешани еснафи. Мешаните еснафи се одликувале по тоа што имале два одделни печата, но во случај кога се јавувала потреба за заштита на производството од конкуренцијата, тие дејствувале заеднички. Односите меѓу занаетчиите пред воведувањето на правна регулатива се утврдувале врз основа на т.н. „стари обичаи“ кои биле почитувани и прифатени од страна на власта. Ваквите обичаи со текот на времето станале дел и од еснафските уредби и статути. Врз основа на еснафската поделба бил организиран и просторот на самата чаршија. Според тоа, еден занает или повеќе помали и сродни занаети биле застапени во една улица или еден блок, со што биле создадени повеќе помали чаршии. Така, една од поголемите чаршии била Бакалската чаршија, која била дел од Покриената чаршија и се наоѓала на улицата Белградска. Во рамките на Покриената чаршија се наоѓала и Кафтанџиската, чијшто еснаф бил најголем, а занаетот најважен во Скопје во тој период. Кафтанџиската чаршија, пак, била една од најстарите чаршии воопшто во градот. Спроти Куршумли-ан се наоѓалКараорман и по неа продолжувала Туфекџиската, а во рамките на овие две биле сместени ибрикџиите. На просторот на чаршијата постоеле уште Јорганџиска и Ковачка чаршија; Ќурчиска; Чибукџиска, а кон неа се надоврзувала Опинчарската.

ИЗУЧУВАЊЕ НА ЗАНАЕТИ Изучувањето на занаетите во текот на XIX и првата половина на XX век било тесно поврзано со општествената положба на занаетчиите и една од функциите во еснафската организација. Општо образование занаетчиите, слично како и трговците и угостителите, стекнувале во основните училишта, додека со стручни знаења се здобивале во занаетчиските стручни училишта. Учениците на занаетчиите биле земани да ги изучуваат занаетите за период од 5 до 10 години, а понекогаш тој можел да биде и подолг, што зависело од особеностите на занаетот којшто требало да биде совладан. Кога започнувале да го изучуваат занаетот, мајсторот морал да ги снабди своите ученици со потребните алати за работа. Познато е дека секој занаетчија морал да обучи барем по еден син, што придонело кон пренесување на занаетот од колено на колено и создавање на занаетчиски семејства. На тој начин, имињата кои тие ги уживале како прекари прераснале дури и во нивни презимиња.

35

ФИЛИГРАНСКО-КУЈУНЏИСКИ ЗАНАЕТ

ОРУЖАРСКИ ЗАНАЕТ

Од занаетите чија основна суровина е дрвото, застапени биле столарскиот и коларскиот занает, а исто така развиен бил и ковачкиот занает. Притоа, во чаршијата се развила богата традиција на украсување дрвени предмети со седеф и коска. Столарскиот занает бил застапен во голема мера, а како последица на изградбата на нови градби и зголемената побарувачка за современ мебел, тој брзо се ширел сè до развојот на дрвната индустрија. Коларскиот занает особено се развил во времето на изградба на колските патишта, но истиот почнал да замира со појавата на современите асфалтни патишта. Ковачкиот занает бил еден од најзастапените занаети во чаршијата, а со него претежно се занимавале Роми.[ Освен овие, поврзани занаети кои биле застапени во чаршијата се качарскиот, наланџискиот и чибукчискиот занает кој бил изумрен уште во почетокот на XX век.

Оружарскиот занает бил застапен со векови. Неговата појава и развој се поврзани со обичајот дека секој возрасен Турчин требало да биде вооружен. Произведеното оружје се продавало во посебни каравани во дуќаните, а Скопје прераснал во значајно место за изработка и украсување на оружје. Некои занаетчии кои се занимавале со оружарски занаети, како на пример пушкари, ножари, сабјари и изработувачи на кании, имале дури заеднички еснаф. Падот на овие занаети настапил по Младотурската револуција од 1908 година, кога биле вов36едени мерки за разоружување на населението и било забрането производството на оружје.

36

Подготвил: Давид Веселинов

КОПАНИЧАРСТВО

ГРНЧАРСТВО

Копаничарство или дрворез-примената уметност , а според некои занаети на израбиотка на предмет и резби од дрво.Вредноста на изработките дотолку поголема колку што е поголем предметот, подлабока резбата и поквалитетно дрвото. Во таа смисла резбите се изработуваат од тврди дрва, најчесто од орев , и се разликуваат плитка и длабока резба. Во Македонија копаничарството има милениумска традиција што е подвредно со археолошки наоди . За да ги пронајдеме корените на древнотомакедонско копаничарство мора да се послужиме со археолошките пронајдоци на нашата етиничка територија и во светот.Досега пронајдените факти ,презентирани во музеите , литерутрата и во медиумите зборуваат за темата што ја интересира јавноста ,особено копаничарите. Археолшките пронајдоци зборуваат за големото културно- историско богатство и за низа предмети и детали изработени од камен ,мермер,керамика ,метал и др.

Пронајдената кралска гробница во Кутлеш зборуваат за високото културно и историско богатство со врвни уметнички елементи .Тоа е претсавено на ковчегот со 16-зрачнотото сонце ,декоративна плитка пластика во огледале одраз со богати орнаменти ,ногарки кои завршуваат со лавовски шепи ,пронајдени се златни желади и дабовилисја во вистинска големина. Подготвил: Берк Тутиќ

Овој традиционален занает што успеа да преживее векови на предизвици и денес е симбол на градот. Грнчарите биле принудени со часови да копаат во месноста Рупите во потрага по квалитетна глина. Неретко, тие го ризикувале и животот за што сведочат податоците во историските записи за млади грнчари кои загинале од одрони обидувајќи се да ископаат најквалитетна глина. Грнчарството бара посебна умешност за мануелно обликување како и смисол за естетика.

лината се обработува мануелно, со помош на грнчарско колце. Потоа изработените бардаци, стомни, тави, грниња и други грнчарски производи се сушат и се печат во специјални печки. На крајот се украсуваат со цртежи со специјални керамички бои и се заштитуваат со тенок слој на транспарентен флукс. Наспроти развојот на керамичката индустрија, традиционалните велешки грнчарски производи сеуште се барани на пазарот. Тоа ја одржува традицијата, но и занаетот. Секој од грнчарските производи е уникатен и сам по себе има единствена вредност. Денеска, покрај за потребите на домаќинствата, грнчарските производи служат и како украс во домовите на вљубениците во традицијата каде сведочат за историјата на македонската умешност.

Подготвил: Никола Атанасовски

37

Македонската куќа припаѓа кон онаа стилска целина што во XIX век го прекривала Балканот. Како и сите познати стилови низ историјата, старата градска архитектура го создала единството со грижлива стандардизација на проектански и градежни методи, а материјалот се слеал во ликовно единство. Затоа на површниот поглед му се откриваат како истолики куќите од Охрид и оние од Бруса. Без оглед на политичката потчинетост во Османлиското Царство, Македонија ја чува својата културна традиција. Во XIX век од друга страна, преку стопанскиот успех во трговијата и занаетчитвото, се преливаат и европските влијанија. Во македонската куќа се открива и посебен архитектонски израз. Во ентериерот ориенталната арабеска е заменета со домашна дрворезба. На таваните, сергените и вратите, на килимите и другиот текстил, орнаментиката е автохтона - македонска. И во фасадната обработка ориенталната флорална декорација е заменета со творечка смеса од локална културна традиција и европски барок, пресоздаден во дрво. Со таква македонска куќа од XIX век, и денес се среќаваме во Македонските градови поради очигледните архитектонски квалитети.

АРХИТЕКТУРА КУЌИ МАНАСТИРИ

38

КРИВА ПАЛАНКА

КРАТОВСКА КУЌА

Градската куќа во Крива Паланка содржи одредени стилски карактеристики, според развојот на просторот за живеење во 19-от век, во одреден контекст на Балканот, според нивната форма, градежниот материјал, надворешното и внатрешното обликување, декорацијата и колоритот. Градската куќа се формирала со неколку специфични изразни елементи кои се застапени во конструктивниот систем, просторниот состав и архитектонско декоративната обработка. Просторниот систем на градската куќа најчесто се состоел од централен простор (трем или чардак), кој ги поврзувал одаите кои се поставувале на неговите две страни. Ентериерното обликување на градската куќа содржело вградени мусандри, долапи, декорирани тавани, огништа и други декоративни елементи, кои формирале складна стилска композиција во просторот. Надворешното обликување и формата на градската куќа произлегуваат од внатрешната организација на просторот, прилагодена на условите на локацијата и урбаната градска матрица на распоредување на габаритите на објектите. Кривопаланечкиот регион содржи богат фонд на сочувани примероци од градителското наследство. Најголем дел се однесува на селски и градски куќи, како градби со одредени архитектонски вредности и локални карактеристики на градбите. Поради планинскиот непристапен терен и карактерот на селските населби од разбиен тип, живеалиштата се скромни по димензија и внатрешен простор, но крајно економични во состав на системот на семејната заедница. Градбите содржат голем број на архитектонски вредности, добро се сочувани, голем дел се се уште во функција, што влијае и на нивната валоризација и перспектива. При градењето применети се градежни материјали од околината кои создаваат еден складен еколошки систем на формирана градба, која ги задоволувала потребите на семејството. Ова претставува солидна подлога за примена на традиционалните градби во туристички развој на пределот, односно заштита на куќите и нивна адаптација во сместувачки капацитети од различен вид, со понуда од сочувана природа и сите видови на активен туризам кои таа ги овозможува.

Освен кулите и мостовите, градот Кратово го красат и големиот број куќи со типична староградска македонска архитектура. Поради неговата местоположба (овој стар рударски град е сместен во изгаснат вулкански кратер), куќите збиени во тесните улици скалесто се редени една над друга и најчесто се градени од камен и плитар со дрвена конструкција што им овозможува голема еластичнот, а воедно и цврстина. Стреите и таваните на куќите се украсувале со декоративни штички. Чардаците скоро на секоја куќа се посебно обележие. Од самиот чардак зависело и обликувањето на куќата. Во приземјето на куќите биле сместени тремот, економските простории и визбите, а на катот имало кујна, зимска одаја и помала просторија. Доколку имало и втор кат, таму биле гостинските соби. Дрвените скали и врати на куќите, еднокрилни или двокрилни, се еден од најубавите и најобработени детали. Во минатото речиси во секоја кратовска куќа се градел амам, односно бања за капење. И внатрешноста на куќата била богато украсена. Како посебна просторија, таа имала огниште кое служело за загревање на просториите и за готвење храна. Миндерите за одмор се наоѓале во гостинските соби и на чардакот. Убавината на кратовската куќа е често опшувана од познати патеписци. Познати стари кратовски куќи се куќата Сарај, Шанчевата куќа или куќата на семејството Ѓурѓинчеви која од нејзиниот денешен сопственик Стевче Доневски е обновена како прва етно куќа во Осоговскиот регион, потоа куќите на Јосиф Даскалов, на Ефрем Каранов, на Граматиковци, Гичевци, Спаиковата куќа, Пазаванската, Манасовата и други.

39

ШТИПСКА КУЌА Преку градбите во Штип се гледа македонската староградска архитектура од традиционален карактер. Заводот и музејот Штип е сместен во обновените куќи на Аневи-Гочеви и Арсови. Овој архитектонски стил, мешавина на византиски и турски влијанија, е најзабележителен во Ново Село, една од најстарите населби во Штип.

На распоредот на приземјето на куќата особено влијае и професијата на сопственикот, каде се сместени дуќаните или ановите. На катовите се наоѓаат просториите за живеење и гостинските соби, како и отворени или застаклени чардаци, свртени кон улицата. Во кујните, собите за спиење и во гостинските соби има украсени долапи со функција на плакари во кои се чуваат разни работи и покуќнина. Таваните во собите се од штици, рамни или обработени, а во побогатите куќи можат да се сретнат и розети во дрворез. Попознати се куќата на Мијалкови, куќата во која живеел Гоце Делчев и други.

Кај новоселските куќи можат да се забележат различни конструктивни карактеристики од времето на 18 век и почетокот на 19 век. Мајсторите ги граделе куќите на тесните и неподобни места од локален материјал, камен, дрво и вар или земја. Најчести се куќите со приземје и еден кат, но има куќи и со по два ката. Архитектонски елементи што преовладуваат се еркерите, стреите, покривот од ќерамиди поставен на дрвена конструкција со мал наклон, вертикалните двокрилни прозорци и дрвените опшивки. Подрумите и приземјето се градени од масивен кршен камен, а катовите од дрвен скелет (бондрук) искован со штички од надворешната и внатрешната страна. Во зависност од желбите и просторните можности, хоризонталните распореди куќите се асиметрични.

40

Подготвил Калин Костовски V1

ОХРИДСКА КУЌА По населувањето на Турците на територијата на Охрид, тие ги заземаат рамничарските делови покрај езерото, па македонското население е приморано да гради на ридестиот дел. Соочени со теренските неприлики, во Охрид почнува да се развива еден од најреволуционерните типови на народна архитектура во Македонија. Христијанските охридски куќи се ориентирани југоисточно, насочени кон езерото и планините. Сите тие се одликуваат со квалитетна инсолација, а бидејќи се на ридест терен, не им недостига убав поглед кон езерото. Куќите се оригинални и немаат одредена типизација, но нивната просторна организација е заедничка за сите. Во приземниот дел биле складирани дрвата за огрев, виното, ракијата, зимницата... Првиот кат бил резервиран за престојување на семејството. Во тие простории се припремала храната и се одмарало семејството, а јадењето и спиењето биле привремени функции за кои се внесувале и изнесувале потребните елементи. Најгорните одаи се репрезентативни и богато украсени. Тие се најшироки и пружаат прекрасен поглед кон езерото. Во нив се вршело прием на гости, се одржувале слави, крштевки и други големи семејни настани. Некои од куќите имале и посебна просторија која го пружала најубавиот и најширок видик – белведере.

Една од најпознатите и најрепрезентативни куќи во Охрид е куќата на браќата Робевци. Братската куќа е изградена од галичкиот мајстор Тодор Петров кон средината на 19 век, и се протега на четири нивоа. Последното ниво, покрај белведерето има и посебни простории за момите, наречени „девојачки одаи“. Одаите во горните катови се прошируваат со што се добива раздвижена и интересна фасада. Покрај принципите на македонската народна архитектура, оваа куќа има присвоено и западни карактеристики. Но, за да се разликуваат резбите, за делот од куќата што му припаѓал на Ангеле биле ангажирани други мајстори-резбари од Дебар. Во текот на работата во двете половини на објектот на копаничарските тајфи им било забрането да се гледаат помеѓу себе, па затоа левата половина на куќата, во која живеел Константин, се разликува од другата половина во која работеле други мајстори - објаснуваат од охридскиот музеј.

Куќата на Робевци, која претставува двојна зграда-братска куќа, и според големината и по архитектонскиот израз претставува своевиден статусен симбол за семејството, чии трговски врски воделе од Истанбул до Виена, Трст и Лајпциг. Фамилијата Робеви живеела во оваа куќа до 1900 година. Д-р Константин Робев со фамилијата живеел во левата половина на куќата и тоа само летно време, а во останатите месеци од годината живеел во Битола. Во десната половина живееле синовите на Анастас Робев: Јаким, Димитар, Никола и зетот на Константин, Иван Паунче.

41

АЛИМБЕГОВА КУЌА - ТЕТОВО

Објектот бил изграден од страна на Алим-бег, кој ја изградил својата резиденција во необароктен стил, но во просторната организација ја задржал традиционалната поделеност на јавниот и приватниот дел за живеење. Алимбеговата куќа е асиметрична градба, со приземје и два ката, а како архитектонско остварување претставува редок пример на станбена архитектура. Во репрезентативниот дел се влегува преку типичен бароктен влез со извиени скали. Во предниот дел се наоѓа салон за прием со голем чардак од едната страна и висока шестострана просторија од другата страна. Во задниот дел се сместени уште три простории за живеење. Првиот и вториот кат се идентично решени, со таа разлика што поради поголемата спратна висина на салонот, тој не се појавува на вториот кат. На вториот кат е сместен спалниот тракт, со своја бања. Распоредот на просториите е асиметричен со примена на разни геометриски форми, (полигонални, полукружни, шестаголни, правоаголни). Скалите меѓу првиот и вториот кат се двокраки со полукружен подест. Прозорците се поставени на сите нивоа со различен облик и декорација : на приземјето имаат благи лакови за натпрозорници, на првиот кат се полукружни, а на вториот се со прекршени лакови.

Фасадната декорација поставена околу прозорците и на парапетите е типичен пример на барокниот стил, со гирланди, цветови, листови. Пиластрите со капители се исто така богато декорирани. Најбогато е обработена западната фасада, со извиени елипсовидни надворешни скали. Лево од скалите во шестоаголен облик се надвисува кула која доминира над останатите делови од фасадата. Десно од скалите е поставена чешма во полукружна розета и ниша обработена во вид на школка. Полукружниот фриз има флорална декорација во плиток релјеф. Покривната конструкција е изработена во неколку фази во зависност од адаптациите кои ги има претрпено објектот. Покривот е повеќеводен со фалцовани ќерамиди.

42

ГАЛИЧКА КУЌА Архитектурата е една од главните обележја на Галичник која била одраз на културниот и економскиот живот на населението. Мијачкиот предел има свој специфичен стил на планинска куќа приспособена според теренот, климата, економиката, градежните материјали и слично. Стрмниот и амфитеатрален терен е искористен за изградба на камени куќи врз изохипсите на теренот. Куќите имаат форма на кубус со благ пирамидален кров. Безбедноста и функционалноста биле главни фактори во изградбата.

Куќите се најчесто градени на три ката. Првиот кат е трем – штала за добиток и темни визби, скоро вкопани во карпата врз која е изградена куќата. Подот на тремот најчесто бил послан со набиена земја или со калдрма покриена со слама или сено за лежење на добитокот, а визбите биле користени за чување на прехрамбени производи, канти со сирење, буриња со вино, каци со зелка, туршија и друго. Вториот кат е главниот станбен простор. Тука е лоцирана просторија со огниште каде се подготвува храна. Во постарите куќи, таа го заземала скоро целиот простор, додека во поновите, постојат повеќе одаи. Третиот кат е резервиран за спиење.

Некои куќи имаат и т.н. шарена одаја, која служела за прием на гости и чардак. Спратовите најчесто имаат централно поставени ходници – „гизентии“. Некои од куќите имаат и „параклис“ – мала просторија со икони која служела за молење, што всушност претставува еден вид на домашна капела.

Прозорците на галичките куќи биле историски релативно рано застаклени. Тиe имаат различна големина. Колку се пониски, толку се помали. Ниските прозорци се заштитени со железни решетки. Куќите имаат по две до три влезни врати коишто се обрабени со делкани камења, кои им даваат уникатна привлечност. Ентериерот на галичките куќи е богат со дрвен мебел. Првобитните куќи биле сламеници, кои биле градени од кршен камен и дрво и покривани со слама. Куќите кои денес можат да се видат во Галичник се главно градени кон крајот на 19. век и на почетокот на 20. век од рацете на врвните градители од реканско – дебарскиот крај. Познати се галичките куќи на семејствата Муратоски, Филипоски, Ѓиноски, Раваноски, Мелоски, Томоски и други.

43

И во таа нивна импресивност никој посебно не посветил подетално внимание за галичките влезни камени портали, за прозорските шамбрани и за богатството што е исконски вродено во креативниот дух на галичанецот. Влезните камени портали со сигурност и денес воодушевуваат, инспирираат и поттикнуваат на размислување за универзалните и за трајните вредности на каменот и на архитектурата што се создава со него. Оформувањето на порталите е изведено крајно прецизно со мали отстапувања со минимум малтер од кал или со варов малтер и ретко, кај некои понови објекти (новата црква од 1931 година), со цементен малтер со фуги, кои речиси и не се забележуваат. Блоковите меѓусебно се поврзуваат и се зацврстуваат со ковани железни куки, кои не се гледаат на фасадата.

Во зависност од тоа какви влезни дрвени крила се обрабени, среќаваме камени портали што премостуваат и што обрабуваат еднокрилни и двокрилни врати со распони на камените греди и до 1,5 метар, а целиот портал и до 2 метра. Според формата и содржината, во галичката куќа се среќаваат четири типа портали и тоа портали со полукружен завршеток, портали со правоаголни камени греди и камени конзоли, портали со правоаголни камени греди со камени конзоли и натсветло и портали со горен камен блок со неправилен закривен горен дел.

Подготвил Стефан Михајловски V1

44

Под поимот Архитектура на Македонија се подразбира архитектурата која содржи секакви градби и споменици од културно, историско и религиозно наследство на денешната територија на Република Македонија. Повеќе групи на луѓе кои престојувале или владееле со Македонија, оставиле свое влијание и траги во многу нешта; еден од најзначајните е, секако, архитектурата. Овие групи на луѓе ги вклучуваат Пајонците, Илирите, Античките Македонци, Античките Римјани, Византијците, Словените и Отоманците.

АРХИТЕКТУРА МАНАСТИРИ МАНАСТИРИ

45

МАНАСТИР “СВ. ЃОРЃИ” – НЕГОТИНО

Дури дваесет и пет чешми, секоја со свое име, од кои тече вода која се смета за лековита за исто толку болести, го прават манастирот „Свети Ѓорѓи“ кај Неготино место на кое спас или барем олеснување за своите маки бараат голем број верници, но и луѓе што болеста ги води на ова духовно место. Чешмите се наредени на патеката под манастирот. Секоја има свое име. Своја вода имаат Исус Христос и Богородица, архангел Михаил, св. Димитрие, св. Јован, св. Атанасие, св. Петар и Павле, св. Ана, св. Недела, односно сите светци кои се мошне почитувани од православните христијани. Манастирот е лесно достапен. Се наоѓа до автопатот и железничката пруга Скопје-Солун. Изграден е на 100 метри над Вардар, на место што со водите и со изобилството зеленило е чиста спротивност на сушниот рид од каршија на кој ни трева не расте. Со поглед оттаму го опфаќате целото поле на Пепелиште се до планината Серта. Овој манастир кај Неготино е изграден во 1860 година во месноста Црквиште. Се наоѓа на десниот брег на реката Вардар. На ова место во средниот век постоел манастир, уништен од Османлиите во XIV век.

Новата црква е изградена со прилози од граѓаните на Неготино меѓу 1860 и 1866 г. — дело на познатиот градител Андон Китанов. Конаците на манастирот биле изградени нешто подоцна од изградбата на црквата „Св. Ѓорѓи“ која е во склоп на манастирот, или поточно биле изградени при градбата на железничката пруга Скопје - Солун, а нив ги изградил инженер по народност Полјак. Тој го подигнал конакот и првобитната цел и намена на конаците била за сместување на работниците кои работеле на пругата. Во август 1873 год. пругата е пуштена во сообраќај, а тоа било воедно кога конаците ја завршиле својаата првобитна функција и намена, и истите биле подарени на црквата „Св. Ѓорѓи“. За време на Втората светска војна, во манастирот имало заробено 20 партизани кои извесна баба Митра која живеела таму ги ослободила. Кога Германците виделе дека партизаните се ослободени, го запалиле манастирот а бабата жива изгорела во него. Во нeјзина чест во манастирскиот двор е поставена спомен-плоча, а народниот пејач нејзе ѝ ја посвети Песната за бабата Митра. Главни манастирски слави се Ѓурѓовден и Мала Богородица. Прославата почнува на 20 септември со манастирската вечер на која овде доаѓа цело Неготино, а утредента почнува познатиот панаѓур кој трае три дена. За време на одржувањето на прославата на овие празници, спиењето во манастирските конаци е бесплатно.

46

МАНАСТИР “СЛЕПЧЕ”- С. СЛЕПЧЕ, ДЕМИРХИСАРСКО

Слепченски манастир (познат и како Манастир Св. Јован Претеча и Манастир Продром) се наоѓа на околу 3 км од с. Слепче, општина Демир Хисар. Манастирот “Св. Јован Претеча” e еден од најголемите и добро сочувани манастирски комплекси во областа Железник и пошироко, кој се наоѓа под падините на планината Илиница, над селото Слепче. За време на своето постоење, тој бил трипати пален: во 1675 год, од страна на Албанците кои ги земале сите негови драгоцености, оставајќи ги само кутијата со светите мошти и крстот; во 1954 изгореле трпезаријата и магерницата, а во 1972 година, изгорела десната страна на иконостасот. Денешната манастирска црква е изградена во 1862 година, на местото каде претходно постоела старата голема и живописана црква. Се претпоставува дека манастирот е изграден во XIV век со директна помош од Охридската архиепископија. Благодарение на соработката низ вековите на книжевно и уметничко поле со кратовските манастири и Охридската архиепископија, во “Слепченска резбарска школа” се создадени врвни уметнички дела од сликарството, резбата и книжевноста, кои се од непроценлива вредност за македонската и за славистичката наука.

Oвој манастир останува запомнет како еден од најавтентичните продолжувачи на делото на славните св. Климент и Наум. Поволната географска положба, материјалното богатство, манастирските конаци и помошните згради, овозможувале овде да најдат свое гнездо свештениците, учителите, уметниците и книжевниците. Манастирот Св. Јован Претеча прераснал во еден од најзначајните книжевни центри во Македонија со бројно монаштво, активен скрипториум, богата библиотека, во која имало ракописи кои водат потекло од XI и XII век.

Книжевната дејност на Слепчанските книжевници добила пошироки размери во XIV и XV век, а во XVI век книжевноста достигнала свој зенит кога во манастирот монасите преведувале и препишувале Богослужбени книги за црквите во Демирхисарско и Македонија. Научниот интерес за Слепченскиот манастир до сега главно беше сконцентриран на неговата книжевна дејност, но овој манастир крие и една друга димензија која секако е и примарна димензија на секој манастир.Станува збор за монашкиот живот во него и светоста, која е главна цел на секој христијанин.

47

“БИГОРСКИ МАНАСТИР” Бигорски манастир или Св. Јован Крстител е манастир кој се наоѓа на патот помеѓу Гостивар и Дебар во непосредна близина на селата Ростуше, Битуше, Велебрдо и Требиште, по течението на реката Радика во Западна Македонија.

Манастирот е основан од страна на монахот Јован во 1020 година а во XVI век манастирот бил разрушен од страна на отоманската власт а од целиот комплекс останала само мала црква. Од помениците исто така се дознава дека манастирот бил повторно обновен во 1743 година, од страна на јеромонахот Иларион кој бил и првиот игумен на Бигорскиот манастир во поново време.

Името на манастирот доаѓа од фактот што објектот бил изграден од бигор. Овој манастир го сочинуваат манастирската црква која е посветена на Јован Крстител, костурницата сместена до самата црква комплексот манастирски конаци како и новоизградените гостински конаци.

Главниот празник на манастирот, манастирската слава, е Отсекувањето на главата на Св. Јован Крстител, на 29 август по стар календар, односно 11 септември по нов календар. Помали слави се Раѓањето на свети Јован Крстител, на 23 јуни/7 јули и Споменот на чудото на пресвета Богородица со иконата „Достојно е“, на 11/24 јуни. Според легендата, некој бег од Албанија во текот на XVIвек дошол во манастирот на поклонение. Наредната година тој добил син и сиот свој имот му го подарил на Свети Јован. Тој ветил и дека ќе праќа маслиново масло во манастирот зашто такво масло се произведувало на неговиот имот. Денеска месните жители сметаат дека на имотот на бегот постои табла на која е испишано името на светецот. Монашко братство Монашкиот живот во манастирот е обновен во 1995 година, со доаѓањето на сегашниот игумен Архимандрит Партениј. Денес братството брои околу 25 монаси, кои живеат според општежителните правила на Света Гора Атонска. Бигорскиот манастир е скромна еднокуполна градба, тој е еден од првите поголеми храмови во периодот после освојувањето на ТурцитеОсманлии. Грандиозноста на храмот се должи на фактот, дека неговата изградба е одобрена со посебен ферман – дозвола од султанот. Дело е на мајстори-градители, копаничари и зографи од дебарскиот крај.

48

Иконостас во Бигорски

Манастирски комплекс во Бигорски

Најубавиот украс во црквата и она по што е најпознат овој храм, е секако прекрасниот и единствен од ваков вид во Православието – иконостас, врвно дело на мијачките копаничари, кои, по својата вештина на обработка на дрвото, останале ненадминати и до ден денес.

Во манастирскиот комплекс има отворено „Галерија на икони“. Во галеријата има изложено околу седумдесетина икони и истите датираат од XII век, XIII век и XIX век. Галеријата започнала со икони од првата половина на XVII век, и се проследени со Христовиот живот од благовештението, од рождеството, крштевање Христово, преображение, влегувањето во Ерусалим, распнувањето, воскресението, вознесението и успението на Пресвета Богородица.

Балдахинот е уникатно резбарско дело, какво не може да се најде во ниту една друга црква. Тој, едноставно, лебди во воздух над Чесната Трпеза, прифатен со четири вериги. На секоја од четирите страни на балдахинот се вкомпонирани повеќе претстави од Светото Писмо.

Резбаните правоаголни табли под престолните икони се најубавиот дел на иконостасот во Бигорски. На овие табли е потврдена виртуозноста на мијачките копаничари, нивната недостижност во резбарството. Тука, на овие простори, се претставени повеќе од петстотини човечки и околу двесте животински фигури.

Во притворот на црквата во 1871 година се наоѓале фреските на Св. Климент Охридски, Св. Наум, Св. Јован Владимир, Св. Кирил и Методиј, Св. цар Борис и Св. цар Иван Шишман Бугарски. Во манастирот Бигорски има остатоци од црквата што потекнува од XVI век, односно од XVII век и XVII век, од која се уште се чуваат големите икони. Најстарите, поточно од XVI век се реставрираат во Републичкиот завод за заштита на спомениците на културата. Моштите на Св. Марина, Св. Параскева, Св. Евстатиј, Св. великомаченик Пантелејмон, Св. Јаков брат Господов, Св. Јован Крстител, Св. Трифун биле донесени од Цариград, од страна на Хаџи Наќе од Белчица, во 1820. Во кивотот, исто така, е вградена честичка од чесниот крст, донесена во 2000 година. Во олтарот се чуваат моштите на: • Св. Агатангел Битолски • Св. Климент Охридски • Св. Климентиј Римски • Св. Серафим Саровски • Св. Јован Руски 49

Подготвил: Максим Трајковски V1

“МАРКОВ МАНАСТИР”- СКОПСКА ОКОЛИНА

На 20-тина км јужно од Скопје, во непосредна близина на с. Маркова Сушица, сместен во живописен пејсаж, со векови опстојува “Марковиот манастир” со црква посветена на св. вмч. Димитриј. Храмот е изграден во средината на XIV век, од страна македонскиот средновековен владетел Крале Марко, кој е ктитор на манстирот кој го носи неговото име. Манстирот е активен и во денешно време, тој претставува женски манастир, со што се одржува активен монашки живот. Храмот е изграден во средината на XIV век, од страна македонскиот средновековен владетел Крале Марко, кој е ктитор на манстирот кој го носи неговото име. Манстирот е активен и во денешно време, тој претставува женски манастир, со што се одржува активен монашки живот.

Во самиот манастир се наоѓа црквата Св. Димитрија и импозантната камбанерија. Овој манастир ја избегнал судбината на многуте други македонски манастири што настрадале за време на Отоманската империја и се одржал речиси без некакви позначајни оштетувања. Интересно е што во XIX век во овој манастир игуменувал истакнатиот македонски просветител и игумен Кирил Пејчиновиќ. Тој во Марковиот манастир ја напишал неговата книга „Огледало“, а основал и училиште. Црквата Свети Димитрија во основата претставува впишан крст во правоаголно пространство, во чиј средишен дел, на четири камени столба, се потпира високо издигната сводна купола. Црквата е изѕидана од камен и тули со кои се изведени убави шари, особено впечатливи во просторот на олтарната апсида и надворешните ниши.

Капијата на манастирот е искована од масивно дрво. Веднаш од десната страна започнуваат манастирските конаци и други помошни простории. Покрај конаците се наоѓа уште и фурна, казани за печење ракија, бунар со студена вода и мошне стара воденица која е сочувана како секавање на времето кога житото се мелело на таков начин. Црквата Свети Димитрија во основата претставува впишан крст во правоаголно пространство, во чиј средишен дел, на четири камени столба, се потпира високо издигната сводна купола. Црквата е изѕидана од камен и тули со кои се изведени убави шари, особено впечатливи во просторот на олтарната апсида и надворешните ниши.

50

Подготвил: Максим Трајковски и Дамјан Груевски V1

“МАНАСТИР СВЕТИ НАУМ-ОХРИДСКИ” Св. Наум — манастир изграден на висока карпа, над самото Охридско Езеро, на неговата најјужна точка, во една месност со ретка природна убавина. Подигнувањето на овој манастир е поврзано со името на Наум, Климентовиот соработник. Св. Наум, пред крајот на својот живот, го основал манастирот Св. Архангел и во 910 година бил погребан во него. Околу манастирот има повеќе други црквички, како: Света Петка, Свети Атанасиј, Агијазмо и др. Манастриската црква Оваа црква по својот првобитен облик била речиси идентична на црквата „Св Пантелејмон“ во Охрид. Некаде помеѓу X и XIII век, Наумовата црква била потполно разурната. Но потоа, некаде околу XVI век, на нејзините темели била подигната сегашната црква, и тоа во две етапи. Прво, при обновувањето, биле изградени наосот и нартексот, а во втората етапа биле подигнати двете куполи - над наосот и нартексот. Сегашната црква ги носи преправките, и таа има форма на впишан крст во квадратно пространство со купола, поставена на четири столбови. Гробницата на Наум е посебна зграда со широка и ниска купола. Активност на манастирот Благодарение на чудотворнота на св. Наум, неговиот манастир стекнал голема популарност. Првобитно, во манастирот се одржувал панаѓур на денот на неговата смрт (23 декември, т.е. 5 јануари според новиот стил), но на 5 мај 1720 година, архиепископскиот совет во Охрид решил празнувањето да се префрли на 20 јуни (3 јули по новиот календар). Причината за тоа била наведена во посланието на архиепископот Јосиф од 21 мај 1740 година, во кое се вели дека поместувањето било направено поради зимските услови, како и поклопувањето со прославата на Божик. Празнувањето на св. Наум не престанало дури и за време на комунистичката власт.

,, ШИШЕВСКИ МАНАСТИР’’-СКОПЈЕ Манастирот Свети Никола Шишевски, е сместен високо на една зарамнета тераса на карпите, над десниот брег над вештачкото езеро Матка над реката Треска. Теренот е недостапен за моторни возила и планински велосипеди и е единствено достапен пеш од три правци: од мостот на реката Треска во близина на кајакарските терени кај манастирот Света Богородица во Долна Матка (половина час пешачење); од селото Шишево (1 час); како и од врвот на планината Водно (2 часа и 30 минути). Од градот Скопје е оддалечен 18 километри, а од селото Шишево околу 3 километри. Од спротива на манастирот долу крај езерото се пружа прекрасна глетка на позната црква Манастир Свети Андреја.

Точниот датум на изградбата на манастирската црква посветена на Свети Никола е непознат. Сепак постои податок дека црквата била изградена или обновена во 1345 година од страна на поп Ненад и други ктитори. Во еден препис на манастирски Поменик се споменува дека во подигањето и живописувањето на постарата црква помагал кралот Марко, така што нему може да му се припише ктиторството. Имајќи го предвид овој податок, како и податокот дека ктитор на блиската црква од спротива, посветена на Свети Андреја, бил братот на Крале Марко, Андријаш, може да се заклучи дека овој манастир датира од втората половина на XIV-от век. До крајот на XV век и во текот на целиот XIV век нема никакви податоци за животот на манастирот. Негде во првата половина на XVII век кон западната страна на црквата е доградена припрата во форма на стеснет впишан крст со купола која се држи на конзоли.

51 Подготвил: Дамјан Груевски V1

ПОЛОШКИ МАНАСТИР – “СВ. ЃОРЃИ” – ТИКВЕШ

Непосредно по изградбата на црквата, биле повикани и ангажирани врвни зографи кои ја живописале сета внатрешност на црквата во периодот од 1343 и крајот на 1345 година. Внатрешноста на црквата е целосно живописана со сцени и композиции од животот на Господ Исус Христос, со светители претставени во цел раст и допојасно, со композиции од Големите празници, со големо чувство за прилагодување кон архитектурата и со иконографска програма што е вообичаена за малите византиски цркви, истакнувајќи го гробниот карактер на храмот. Манастирот е активен и неодамна е започнато обновување на конаците.

Полошкиот манастир св. Ѓорѓи е сместен на падините на планината Вишешница, веднаш до вештачкото езеро Тиквеш, на границата помеѓу областите Тиквеш и Мариово. Манастирот го добил името по близината до селото Полог, кое со создавањето Тиквешко езеро (1964 – 1968) престанало да постои.

Манастирската црква „св. Ѓорѓи“ е единствен објект во Македонија наменет како црква-мавзолеј, во која бил погребан Јован Драгушин на однапред одбрано место за таа цел. Црквата е изградена во првата половина на XIV век, поточно пред 1340 година од страна на неговата мајка деспотиса Марија.

Манастирска слава Посетеноста на манастирот е најголема за време на празниците Ѓурѓовден (6ти мај) и при празнувањето на манастирскиот празник посветен на Успение на Пресвета Богородица (28ми август). Како до манастирот До манастирот се доаѓа единствено по воден пат по Тиквешко езеро. Во близина на селото Ресава, на самиот брег на езерото, има приватни бротчиња кои нудат превоз до Манастирот. Патувањето трае околу час и половина во правец.

52

МАНАСТИР „СВЕТИ КЛИМЕНТ И ПАНТЕЛЕЈМОН“ – ПЛАОШНИК

Манастирската црква "Свети Пантелејмон" ја изградил свети Климент Охридски кон 893 година. Плаошник уште во старохристијанскиот период бил многу почитуван простор. Тука имало голема поликонхална црква и уште една петобродна базилика, двете со крстилници откриени во поново време. После варварските пустошења и потреси, старата триконхална црква ја обновил св. Климент. Таа се истакнувала со своите сладни кружни форми со браниден план. Кон основното јадро додал и притвор, а потоа и нови градби на запад, север и југ. Тука, и во манастирскиот комплекс што се разил во идните векови, св. Климент започнал голема просветителска и книжевна дејност (Охридската книжевна школа), се развил Првиот словенски универзитет откаде се ширеле словенската писменост, уметност и култура. Светиклиментовата црква потоа била обновувана и живописувана (XIII - XIV/XV век) на истите темели. Така функционирала до крајот на XV век кога манастирската црква и сите конаци се урнати од еден висок османлиски судски офицер којшто врз ѕидовите на црквата подигнал исламски објект - Султан Мехмед џамија. Овој објект функционирал некое време, за потоа да биде оставен на милост и немилост на времето.

Во 1942/43 година тука се започнати првите археолошки ископи, кога се откриени остатоците од старата црква на св. Климент посветена на св. Пантелејмон и гробот на светителот. Во 1964 - 1967 година се извршени дополнителни археолошки ископувања и извршена е конзервација на остатоците од Светиклиментовата црква.

По повод јубилејот „2000 години христијанство во Охрид и Македонија" на иницијатива на Дебарско-кичевската епархија, Заводот за заштита на спомениците на културата и Народен музеј - Охрид и општина Охрид, во почетокот на 1999 година беше прифатена идејата за Возобновување на Светиклиментовата манастирска црква "Св. Пантелејмон" од страна на Министерството за култура на Република Македонија, кое резултираше со одлука на Владата на Р.М. во месец март 1999 година. На 08. XII 2000 година, од страна на Архиепископот Охридски и Македонски г.г. Стефан во сослужение на сите архиереи на МПЦ, беше осветен и поставен камен-темелникот на новата црква. На тој чин присуствуваше многуброен народ како и целиот државен врв.

53

Светиклиментовата црква "Св. Пантелејмон" целосно е возобновена до крајот на јули 2002 година, на истите темели од времето на св. Климент (IX век) и доградбите (параклисите, северниот и јужниот трем и камбанаријата (XIIIXIV/XV век) со истите материјали и ист пристап на работа како што се работело во старите времиња и во времињата на нејзините поранешни обновувања. Манастирската црква е тролисна (триконхална) со наос (централен брод), нартекс (припрата) со галерија, северен трем, јужен отворен трем, кубе над олтарниот простор, кубе над централниот простор и камбанарија на западниот дел.

На 10 август извршено е литијно пренесување на моштите на св. Климент од црквата "Света Богородица Перивлепта" во Возобновената манастирска црква на Плаошник, и се сместени во гробот што самиот си го ископал (оттогаш црквата го носи името "Св. Климент и Пантелејмон"). На 11 август 2002 година, Архиепископот Охридски и македонски г.г. Стефан во сослужение на сите архиереи на МПЦ, ја освети Возобновената манастирска црква "Св. Климент и Пантелејмон" на Плаошник. На тој начин црквата на св. Климент го доби својот првобитен лик и на тој начин и понатака сведочи за духовната големина, димензија и светлина, која извирала и извира од него и го просветлува целиот словенски и православен свет. Во мај 2007 година повторно започнаа обемни археолшки испитувања на целиот простор околу црквата, со цел да се откријат сите пропратни објекти, за во иднина истите да се возобноват, со што целиот комплекс би го добил својот автентичен лик.

54

МАНАСТИРОТ “РАЈЧИЦА”-ДЕБАР

Како и Бигорскиот манастир, така и Рајчица е вистинско духовно светило, не само во Дебарско – кичевската епархија, туку и во целата Македонска православна црква, Молитвите на сестринството и нивната гостопримливост се вистински духовен дар за православниот народ и за сите поклоници. Во манастирот се влегува низ големата двокрилна дрвена врата со тешки железни опкови, и малку подолу, долж уличето, низ малата врата која води директно во црквата. Храмот е изграден во вид на еднокорабна црква, зацврстена со пилистари во централниот дел, од каде се издигнува кубе со осмострана купола. На западниот дел има травеј со слепа калота на средината и полусводови од страните. Во храмот има резбан иконостас, изработен 1835 година, царски двери од XIX век, а на иконостасот се наоѓа крст со Распетието Христово во резба, кој потекнува од XVI век. Црквата била зографисана и живописана во периодот 1840-1852 година од зографот Михаил и монахот Данаил од Бигорскиот манастир, а додека долниот дел го досликал нивниот ученик Дичо Зограф од Тресонче.

Рајчица е мало село со само неколку жители. На само два километри од Дебар, на надморска висина од околу 700 метри, сместено на самиот брег на Дебарското Езеро, ова село има ни помалку ни повеќе туку четири цркви, вклучувајќи го и еден од најпознатите манастири кај нас – Свети Георгиј Победоносец. Другите цркви, Свети Варвара, Свети Атанасија и Свети Димитриј, се сместени во трите маала на ова преубаво село. Сите цркви се изградени во почетокот на XVI век и опстанале до ден-денес.Свети Георгиј Победоносец е женски манастир и е метох на познатиот и најбогатиот македонски манастир Свети Јован Бигорски. Метох значи манастир изграден во рамките на друг поголем манастир – како една гранка, како плод на поголем манастир. Се сметало дека ако во Бигорски битисуваат монаси, тогаш Рајчица била доделена во неа да бидат монахињите. Се претпоставува дека е основан во почетокот на XIV век. Сепак, точната година на изградба на манастирските конаци е 1835, во времето кога игумен на Бигорскиот манастир бил архимандритот Арсениј од Галичник.

Овде 179 години се чува дел од крстот на кој е распнат Исус Христос и на кој верниците традиционално му се поклонуваат, и дел од раката на свети Георгиј, кој пристигнува во манастирот во ноември 2003 година од Света Гора. Во манастирот се чуваат делови од моштите на свети Јован Кукузел.

55

Во минатото овој манастир бил толку прекрасен и убав што го нарекувале и „Дворецот на св. Георгиј“. Функционирал како економски дел на Бигорскиот манастир, бил негов составен дел, а за богатството на манастирот говори и податокот дека на местото на денешното Дебарско Езеро порано имало река и пат и манастирот, всушност, бил издигнат над патот, а надолу под него се простирале големи насади со лозја. Монасите произведувале вино, ракија, имале плантажи со маслинки во Елбасан, Албанија. Функционирајќи заедно, двата манастира покрај економската големина биле уште посилни духовно.

Пренесување на моштите на свети Георгиј Моштите на свети Георгиј потекнуваат од крајот на III и почетокот на IV век, кога тој се упокоил. Ги чувале во Света Гора неколку старци. Во едно време кај нив на гости дошол некој Горѓи кој останал цела година. Бидејќи го носел името на Георгиј, старците решиле да му го подарат парчето од моштите, кој тој долго го чувал. Кога Ѓорѓи се замонашил, го добил името Епифаниј и бил испратен во Атина да служи како архимандрит во црквата во која служел и отецот на манастирот во Рајчица, игуменот Партениј, кому подоцна му ги подарил моштите. Моштите, парче од дланката на св. Георгиј, се вградени во „рака“ изработена , од сребро, во еден дел е позлатена, а во предниот дел е украсена со циркони и со рубини.

Изработка на митри Највпечатлив дел од облеката на православните свештеници и владици е митрата. Овие капи во облик на црква, со впечатливи силни бои, извезени со срма и златни жици и украсени со циркони, кристали или бисери, ги изработуваат рачно монахињите од Рајчица. Во тишина и низ постојани молитви, вредните раце на монахињите ги изработуваат уникатните митри со врвен квалитет. Создадените ремек-дела се барани и од православните цркви во светот, Инспирацијата ја добиваат од благодатта на Светиот дух – просветлението. Главно ја запазуваат традицијата, но има и слобода во креирањето на мотивите. Овие уметнички дела се издигаат далеку над занаетчиската вештина.

Монахињите се грижат за просветно мисионерската дејност на двата манастира, преку превод и издавање на книги и текстови со теолошка тематика. Во рамките на манастирот постои и зографска работилница, каде се сликаат свети икони, а сестрите се занимаваат и со шиење на мантии и други делови од монашката и свештеничката облека. Креативните монахињи изработуваат прекрасни Божиќни пештери, кои се наменети да ги заменат новогодишните елки во домовите, бидејќи се многу повеќе во духот на православието. Почувствувајте го посебниот ритам и смирувачката енергија што се шири од овој храм, вдишете го воздухот, приближете и се на природата и прашајте ги скромните сестри за нешто што ве интересира – со задоволство ќе одговорат 56 на вашите прашања. Подготвил: Калин Костовски V1

ОСОГОВСКИ МАНАСТИР

ЛЕСНОВСКИ МАНАСТИР

Манастирот се наоѓа во близина на селото Лесново. Изграден е во 1330 год Книжевното училиште во манастирот се нарекувало Скрипториум-каде што се препишувале книжевни дела Градби:Главна манастирска црква, Параклиси, Пештерни цркви, Метоси -Зеленградски и Злетовски манастир Конаци со канбанерија Голема лавра

ВЕЉУШКИ МАНАСТИР Манастирот Св. Јоаким Oсоговски се наоѓа во близина на Крива Паланка. Основан е во 12 век. Стар е 1003 години. Карактеристично: Иконостас во резба; Камбанерија со костурница Јаоким Осоговски имал исцелителска и заштитничка моќ Во склоп на манастирот се наоѓа црквата Раѓањето на Света Богородица. Постоел стар коначки комплекс сместен источно зад манастирот.

Се наоѓа во селото Вељуса(Струмица) Изграден 1091 или 1094 Византиска сакрална архитектура:црква со единствено архитектонско решение. Иконопис – во централниот куполен дел е насликан Исус Христос Сликарство:фреско техника,мозаик и вајарство во мермерните делови на иконостасот.

57

Подготвил: Благоја Петровски V1

Македонската кујна е една од најпознатите на Балканот. Имаме одлична клима која ни дава добри услови за растење на зеленчуци, овошје, зачини и билки, па оттука нашата кујна е особено разновидна. Македонската кујна е исто така позната по разновидните млечни производи, како и разните вина и ракии.

МАКЕДОНСКИ ТРАДИЦИОНАЛНИ ЈАДЕЊА МАНАСТИРИ

58

ГРАВ СО РЕБРА

Гравот со ребра е познат македонски специјалитет во нашата кујна. Гравот може да се најде на повеќе места во Македонија, но најпознат е тетовскиот грав. Тој е богат извор на протеини кои играат битна улога за нашиот организам. Гравот исто така ни обезбедува и доволно количество на растителни влакна и треба да се кон зумира барем еднаш неделно. Во комбинација со гравот можат да се јадат повеќе работи меѓу кои најпознати се ребрата. Ова е вистинска храна која најчесто се користи во зимските денови. Ребрата можат да бидат и чадени со што се добива посебен вкус и вистинско уживање во храната.

ЗEЛНИК Вистинскиот зелник е оној зелник кој е направен со домашно месени, расукани кори како што ги правеле нашите баби. Самиот збор доаѓа од поимот „зелје“ што всушност се однесува на зелјестите растенија кои се ставале во питата. Напролет се користеле копривата и штавејот, во лето се користеле праз и пресна зелка, а во зима кисела зелка. Зелникот се печел под вршник и најчесто се служел топол со кисело млеко или сирење. Исто така се правеле и благи пити, односно благи зелници, најчесто со тиква и јаболка

ОХРИДСКА ПАСТРМКА Охридската пастрмка е риба која живее во Охридското езеро и е препознатлива по вкусното бело месо. Има три врсти на Охридска пастрмка и тоа: Летница, Струшка пастрмка и Охридска белвица. Специјалитетите од Охридската пастрмка ги има на секаде, но најбарани се во рестораните во Охрид и Струга. Познати се неколку специјалитети од овој вид на риба како што се: Охридска пастрмка на Пештански начин, Охридска пастрмка на скара, Охридска пастрмка со бадеми и слично.

59

Подготвил: Лана Илиева V1

ТОПЕНО СИРЕЊЕ (Сирење во фурна)

Топеното сирење (или сирење во фурна) е вкусен македонски специјалитет, често послужуван како предјадење во повеќето македонски ресторани и кафеани. Одлично се комбинира со фурнаринки или друг вид на топло лепче. Се подготвува во земјени тави и се пече во фурна. Соленото сирење со урдата и мекото сирење се промешува и се додаваат зачини по желба. Јас додавам босилек. Половината од смесата се става во добро намачкано тавче со путер. Над смесата се ставаат тенки парчиња кашкавал (ова го прави сирењето привлечно растегливо кога се јаде). На останата половина од смесата се додава доматниот сок и се става врз кашкавалот. Мене овој класичен вкус ми е омилен, но по желба може да се стават и пиперчиња, сувомеснато, домати итн. Врз двата слоја се става кашкавал и се става да се пече додека не се растопи

ТУРЛИ ТАВА Кога ќе речеме турли тава, мислиме на мешана тава. Во разни краеви се прави различно, но и секој си врти по свое, а тоа воопшто не го менува главниот рецепт и вкус. Дали ќе се стави некој зеленчук плус, дали ќе се пржи претходно зеленчукот, дали месото ќе се пржи или вари претходно, сето тоа е обичај, традиција или личен вкус.Ова јадење е највкусно кога е направено во земјена тава . Исечете го месото на парчиња, измијте го и динствувајте го на масло. Исчистете ги и исечете ги на парчиња: морковите, доматите, пиперките, кромидот, компирите, модрите патлиџани, бамјите, боранијата и тиквичките. Парчињата да не бидат ниту премногу големи ниту пак премногу мали, средна големина. Сето ова ставете го во динстуваното месо. Потоа додајте сол по вкус, малку црн пипер во зрно и црвен пипер. Смесата измешајте ја добро и ставете ја во земјена тава или во друг сад. Налејте малку вода. Се пече во рерна на тивик оган се додека водата не испари и се запече на површината

ЧОРБА Чорба (тур. çorba) е вид густа супа која традиционално се подготвува во евроазиските кујни. Чорбите се прават од разни видови зеленчуци, риба и месо. Македонските домаќинки правеле различни чорби, и посни и мрсни. Порано месото најчесто се подготвувало во чорби, а многу поретко како печено, освен при некоја пригода или празник. Чорбата е јадење кое често се среќава во балканската, македонската, бугарската, грчката, турската и источноевропската кујна. Се приготвува и од добро сварено и ситно исечкано телешко или јагнешко месо.

60

СЕЛСКО МЕСО

КОЧАНСКА ТАВА ОРИЗ

Заедно со тавче гравче, селското месо се смета за традиционално јадење во Македонија. Меленото месо измесете го со јајцето, брашното и зачините. Мешајте го убаво да се соедини, по потреба додајте малку масло и формирајте мали ќофтенца. Свинското, говедското и пилешкото месо исецкајте ги на коцки со еднаква големина. Големината на парчињата месо треба да е еднаква на големината на ќофтенцата. Стоун Леџенд тавата ставете ја на оган, додадете путер и масло. Кога ќе се загрее додадете го месото да се запржи колку да се затворат порите. Месото извадете го во сад на страна. Во истата тава запржете го ситно исечканиот кромид и моркови. Додадете ги сецканите печурки и запржете ги. Додадете го месото и 1 литар говедски бујон. Печете во загреана рерна на 200 степени околу 2 часа. Повремено промешајте, по потреба.

Порано јадењето познато како тава ориз претставувало традиционален кочански неделен ручек. Денот кога сите заедно седнуваат на ручек, почесното место на трпезата го имал кочанскиот ориз.

Искусните готвачи велат дека тавата ориз не се прави со обична вода, туку со вода во која претходно се варело месо од кокошка. Месото се вари дваесетина минути во вода во која има сол, ловоров лист и црн бибер во зрна. Во огноотпорна или земјана тава се запржува ситно сечкан кромид, се додава оризот, се промешува, се пржи, а потоа се налева водата во која се варело пилето, во однос 1 (ориз) : 3 (вода). Се додава сечкан магдонос, црн бибер и зачинал. Се става во загреана рерна. Пред крај се редат парчињата месо, а меѓу нив сечкани тркалца домати. Пак се враќа во рерната за да се потпече, додека водата целосно да испари.

61

Подготвил: Калин Костовски V1

ТАВЧЕ ГРАВЧЕ

АЈВАР

Тавче-гравче е традиционален македонски специјалитет. Се подготвува од свеж македонски грав и може да се најде скоро во сите македонски ресторани. Се сервира во македонски земјени чинии. Во македонското поднебје се произведува на повеќе места, но посебно е познат и прочуен тетовскиот грав. Освен само тавче-гравчето често се подготвува во комбинација со некои јадења од месо, како македонски плескавици, македонска сланина, македонско суво месо, македонски ребра и слично. Треба да се внимава на количината која ќе се изеде бидејќи гравот спаѓа во покалоричните јадења и содржи околу 350 калории на 100 грама чист грав. Во нашето поднебје се произведува на повеќе места, но посебно е познат и прочуен тетовскиот грав.

Ајвар е посебен вид на салата, направена од црвени пиперки. Ајварот е еден од највкусните специјалитети и најголемите тајни на балканската кујна, и води потекло од Македонија. Ајварот се припрема на традиционален начин (на отворен простор и пиперките се печат на шпорет на дрва), поради што потребна е доста напорна рачна работа. Најчесто се подготвува кон крајот на летото и во почетокот на есента. Во текот на подготовката, најпрво црвените пиперки (кои може да бидат и лути и благи) се печат, а потоа се ставаат во пластични ќеси за да набабрат, зашто на овој начин потоа полесно може да се излупат. Потоа следува внимателното лупење, при кое треба да се отстранат семките и собирањето во мрежести вреќи во кои пиперките ја поминуваат ноќта. Следниот ден тие се сечат на ситни парчиња, мелат и пржат на тивок оган. Треба да се забележи дека различни семејства, различно го подготвуваат својот ајвар. Така, некои во смесата додаваат мелени домати, некои моркови, а најчесто се користи модриот патлиџан како најефективен додаток на традиционалниот ајвар.

62

ШТИПСКА ПАСТРМАЈЛИЈА Пастрмалија е македонски специјален вид на пита направен од тесто и месо. Традиционалната пастрмалија има долгнавеста форма со сецкано месо врз неа. Името потекнува од зборот пастрма, што значи солено и сушено месо од овца или јагне. Во чест на пастрмалијата, секоја година во Штип традиционално се одржува манифестацијата наречена „Пастрмалијада“.Пастрмајлијата во Македонија е карактеристична за Велес, Св. Николе и Штип. Постојат повеќе верзии во зависност од регионот каде се подготвува, може да биде и со овчо месо,

Одличен е во блага или солена верзија, а толку е едноставен што без многу трошоци можете за своите гости да приготвите вкусен традиционален специјалитет. Нашите баби кои живееле во повеќе члени семејства во минато не можеле да си обезбедат доволно храна, поретко консумирале месо, а многу често и постеле. Питулиците често биле на нивната трпеза, а момата која можела да направи мазници и питулици важела за голема домаќинка.

сирење и јајца.

БАКРДАНИК (КАЧАМАК)

ПИТУЛИЦИ Кога ќе споменеме питулици на што ве асоцира поимот? Не, сигурно не станува збор за палачинки! Овој специјaлитет е карактеристичен за Демирхисарско-Битолскиот крај, а во многу домови е задолжителен дел од бадниковата посна трпеза.Интересен податок за сите наши читатели: овој специјалитет не содржи ниту една состојка од животинско потекло, вегански е, а не содржи ниту вештачки додатоци, туку ова е уште еден стар рецепт кој ќе ве збуни со својата едноставност и ќе ве воодушеви со богатиот вкус.

Качамак или бакрданик е вид на традиционално јадење кое воглавно се прави од пченкарно брашно. Ова јадење спаѓа во традиционалните јадења во Македонија, Србија, Црна Гора, Босна и Херцеговина, Бугарија, и Турција. Во качамакот може да се додаваат разни прилози како што се: сирење, пржена свинска маст, пржена сланина, џимиринки, кисело млеко, слатко млеко, шеќер и кајмак. За да се заштеди на брашно, се додава компир, кој се вари до неговото распаѓање и се соединува со брашното во хомогена смеса. Слични јадења како качамакот постојат и во другите краеви на Балканот, но под разни називи како: мамалига, жганци, пура, палента и полента.

63

Подготвил: Малик Куртовиќ V1

ОХРИДСКО ЃОМЛЕЗЕ

ТОПЕНИЦА

"Да се посети Охрид, а да не се проба ѓомлезе е исто како да сте дошле во Македонија, а да не сте биле во Охрид“.

Топеница е традиционален македонски специјалитет карактеристичен за полошкиот крај. Во Тетовско се нарекува Топењца (во крајниот Долни Полог позната е под името Цепан Дедо), додека во Гостиварско е позната како Топтањца/Туптањца. Се користи како оброк за време на пости, но се прави и како мрсно јадење. Поради својата едноставност на приготвување, топеницата се почесто е на трпезата. Еден старски начин за припрема на лебот кој не се искористил додека бил топол, едноставен и вкусен. Во битолскиот реон наречен под дијалектот Топејнца.

Кој не пробал ѓомлезе, не знае што пропуштил. Постои некаква тајна магија што ова навидум едноставно јадење го прави посебно. Можеби е мачниот начин на кој се прави, можеби е љубовта што е неопходна како состојка во ова печиво.

Нема стандардна мерка. Се се сведува на вкус. Во Ресен се вели, ако една жена не знае да направи ѓомлезе, исто како да не е домаќинка. Никој не знае да каже од кога датира ѓомлезето, важно е дека традицијата се пренесува од колено на колено. Но, интересно е што традицијата на правење ѓомлезе во Преспа се повеќе се враќа. Состојките не се ништо невообичаено – брашно, вода, сол, кисело млеко. Ѓомлезето се меси и се пече цели 5 часа. Претставува вид ориентално јадење направено од кори од пченкарно или пченично брашно, потпечено под вршник. Сите се согласуваат дека е една од најубавите работи што можете да ги пробате во Македонија, а охриѓани и преспанци на големо расправаат чие ѓомлезе е најубаво. Традицијата вели дека токму во овие делови на Западна Македонија најмногу се задржала навиката на правење ѓомлезе, која

најверојатно е уште една од придобивките на турската култура во земјава. Нема стандардна мерка. Се се сведува на вкус. Во Ресен се вели, ако една жена не знае да направи ѓомлезе, исто како да не е домаќинка. Никој не знае да каже од кога датира ѓомлезето, важно е дека традицијата се пренесува од колено на колено. Но, интересно е што традицијата на правење ѓомлезе во Преспа се повеќе се враќа.

ЧОМЛЕК Чомлек (од турски çömlek што значи грне) — македонско традиционално јадење, карактеристично за кулинарството во Битола, но постои и охридски, овчарски, итн. Се смета за зимско јадење. Во Бугарија се нарекува „македонски чомлек“. Токму во ова јадење може да се забележи разновидноста на македонската кујна. Сето тоа се должи на одличните услови за растење на различни зеленчуци, овошки и билки коишто нашата татковина ги поседува. Главни состојки се телешко месо, кокар или поситни главици кромид, чешниња лук, суви црвени пиперки, црвено вино, сол, црн бибер, доматно пире , морков и свинска маст.

64

KРУШЕВСКИ ЛОКУМ

ЛАПА

КРУШЕВО. Уникатно, мало гратче, сместено во пазувите на Бушева Планина, највисоко поставент град на Балканот. Познат е по својата традиционална архитектура, амфитеатрално поставените куќи, по културните локации и по наследството на големиот „Илинден“ од 1903 г.. Во средиштето на градот се наоѓа чаршијата – низа од мали занаетчиски и трговски дуќани, каде што во амбиентот на староградските крушевски куќи може да се ужива во традиционалните јадења специфични за овој крај, особено далеку познатиот крушевски локум. Иако велат дека локумот е комбинација од шеќер, вода, нишесте и лимонска киселина, не е лесно да се погоди соодносот и печењето плус, се чека петнаесетина дена да фати коричка. Во Крушево сè уште е зачувана културата на локумот. Исто како порано – се служи во разни свечени пригоди и се носи при посета на куќи, се послужува со кафе – тоа до пред 20-30 години беше вообичаена традиција во секој дом во Македонија.

КОЧАНИ. Град кој лежи во истоимена котлина која е најголем термален басен на води со високи температури на Балканот. Хидрографската мрежа заедно со климата и теренот се идеални за она што денес е македонска гордост – кочанскиот ориз. Лапа е старо македонско јадење, едно од ретките што сè уште се задржало на трпезите во Кочанско. Лапата се прави од уфак; кршен ориз кој се добива при одделувањето на оризот од лушпата. Во тој процес, на едната страна останува целиот ориз, на другата уфакот, а на третата е лушпата. При немање кршен ориз, може да се употреби и обичен бел ориз. Лапа обично се јадела за време на верски празници кога се постело. Така, наместо млеко, за да се збогати ова јадење, се додавало семето од афион. Лапата порано се сметала како „храна за сиромашните“, јадење што им било послужувано на работниците на оризовите полиња. Но со време, нејзината вредност пораснала и се претворила во специјалитет, се јадела по оброк. Кога се јаде лапа – нема џвакање, само се голта. Оттука дошло и името на ова јадење.

65

Подготвил: Матеа Димушевска V1

ПОДВАРОК

Подварок е еден од многу често користените рецепти во Македонската кујна и истиот најчесто се користи во зимскиот период. Подварокот се прави од ситно сечкана поткиселена зелка (расол) и се пече односно запекува во тава. Може да се комбинира и пече и со парчиња месо како што свинска коленица, мисирка, колбаси и др. Месото треба да биде запечено, а меко, а подварокот исто меко и убаво запечен.

ПОЛНЕТИ ПИПЕРКИ

Познат македонски специјалитет, омилен на сите генерации. Малку мелено месо, ориз, зачини по вкус и сето тоа ставено во црвени, зелени или жолти бабури. Оние што сакаат да експериментираат со вкусовите, можат да пробаат полнети пиперки со кисело млеко. Пиперките по лебот биле најприсутни на македонската трпезата. Тие се јаделе живи, суви, туршија, пржени, печени, варени. Од нив во минатото освен полнети пиперки се правеле безброј јадења.

СУКАНА БАНИЦА

Баницата е дел од Македонското традиционално јадење и е легендарна кулинарска класика во нашата земја. Тоа е вистински специјалитет кој ги разгорува сите ваши сетила. Во некои краеви на нашата земја се сретнува и како пита или зелник. Самиот поим доаѓа од поимот „зелје“, што всушност се однесува на самите зелјести растенија кои се ставале во питата. Напролет домаќинките обично користеле коприва и штавеј, во лето – листови од цвекло, праз, пресна зелка, а во зима – кисела зелка. Го печеле под вршник, и обично се послужувал топол со кисело млеко или сирење. Често правеле и пити, т.н. „благи зелници“, најчесто со тиква, а некаде и со јаболка.

Подготвил: Илин Георгиев V1

66

ОХРИДСКА РИБНА ЧОРБА

ПАСТРМАЈЛИЈА

Во регионот на Охридското езеро еден од најтрадиционалните јадења е рибната чорба. За големите празници, особено за Водици, локалните рибари го празнуваат празникот со подготовка на рибна чорба За големите празници, особено за Водици, локалните рибари го празнуваат празникот со подготовка на рибна чорба Со одбележувањето на овој ден рибарите од охридско го означуваат завршувањето на забраната за риболов на Охридското Езеро после зимскиот мрест на рибата.

Пастрмалија е македонски специјален вид на пита направен од тесто и месо. Традиционалната пастрмалија има долгнавеста форма со сецкано месо врз неа. Името потекнува од зборот пастрма, што значи солено и сушено месо од овца или јагне. Повеќе градови во Македонија, како на пример Велес, Штип, Кратово, Радовиш подготвуваат пастрмајлија по своја рецепта. Најпозната е штипската пастрмајлија за која секоја година во месец септември се организира манифестација наречена “Пастрмајлијада”.

Највкусната традиционална охридска рибна чорба се подготвува од охридска пастрмка или белвица. Покрај рибата за подговотвка се користи и икра од рибите. Икрата е неоплодено рибино јајце и со нивното користење во храна се намалува бројот на рибите во езерото. Треба да знаеме дека овие риби се карактеристични за Охридското езеро и се разликуваат од останатите речни и езерски пастрмки светот. Охридската белвица е пастрмка се загрозени видови кој им се заканува истребување и затоа треба да го заштитиме. Затоа во Охрид и Струга ова традиционално јадење го подготвуваат со речна, одгледувана во рибници пастермка или морска риба.

Подготвил: Ева Ајевска

67

Изработиле: МУЗИЧКИ ФОЛКЛОР- Музичко Народно Творештво- координатор Дафина Андонова; Подготвиле: Дафина Андонова; Лана Илиева; Лина Георгиева; Анастасија Стојановска; Ева Ајевска; Софија Петровска РАКОТВОРБИ- координатори Јана Камчева и Михаела Мирковиќ; Подготвиле: Јана Камчева; Михаела Мирковиќ; Малик Куртовиќ; Матеа Димушевска; Илија Спировски; ЛИТЕРАТУРА- координатор Илин Георгиев; Подготвиле: Илин Георгиев; Кјара Петровска; Килментина Максимовска; Петар Ташовски; Иван Тасевски; ЗАНАЕТИ- координатор Никола Атанасовски; Подготвиле: Никола Атанасовски; Берк Тутуќ; Давид Веселинов; АРХИТЕКТУРА- координатор Максим Трајковски; Подготвиле: Куќи: Стефан Михајловски; Калин Костовски; Манастири: Максим Трајковски;Дамјан Груевски; Калин Костовски; Благоја Петровски; МАКЕДОНСКИ ТРАДИЦИОНАЛНИ ЈАДЕЊА -координатори Лана Илиева и Матеа Димушевска; Подготвиле: Лана Илиева; Калин Костовски; Матеа Димушевска; Малик Куртовиќ; Ева Ајевска; Илин Георгиев; Главен координатор: Максим Трајковски;

Содржина: Слики ....................................................................................................................... 2 Фолклор ................................................................................................................. 3 МУЗИЧКИ ФОЛКЛОР- музичко народно творештво ........................................... 4 Македонски народни музички инструменти ................................................. 5 Гајда, Зурла ....................................................................................................... 6 Тапан, Кавал ...................................................................................................... 7 Македонски народни ора ................................................................................ 8 Македонски народни песни, Лирски песни ................................................... 9 Лирско- епски песни, Епски песни ................................................................ 10 Македонски народни песни .......................................................................... 11 Македонкси народни ора и песни ................................................................ 12 Инструменти и музика ................................................................................... 13 Женско чамче, Чифте чамче, Егејско, Невестинско..................................... 14 Калајџиско, Драчевка, Мариовска тресеница, Русајлии ........................... 15 РАКОТВОРБИ ......................................................................................................... 16 Македонски вез, Бои на везовите ............................................................... 17 Македонски народни носии, Мијачки носии ............................................ 18 Брсјачки носии, Шопски носии .................................................................... 19 Носии .............................................................................................................. 20 Галичка свадба ............................................................................................... 21 Народни везови ............................................................................................. 22 Македонски везови, Носители на везбено творештво ............................. 23 Изработка на везови, Бои на везови .......................................................... 24 Орнаментика .................................................................................................. 25 Изработка на Македонскиот народен вез, Техники на везење, Материјали во везните техники......................................................................................... 26 Употреба на боените конци, Измени во колоритот во XIX век, Етнографски карактеристики на везот ............................................................................... 27 Мијачки вез ..................................................................................................... 28 68

Содржина: ЛИТЕРАТУРА ........................................................................................................... 29 Народна литература, Народна поезија......................................................... 30 Народна проза, Народни легенди, преданија и приказни ......................... 31 Легенди, Расказ, Народни приказни ............................................................. 32 Македонска поезија, Заклучок ...................................................................... 33 ЗАНАЕТИ ................................................................................................................ 34 Процут и појава на еснафи во XIX век, Застој и опаѓање по крајот на XIX век, Изучување на занаети ............................................................................ 35 Филигранско - кујунџиски занает, Оружарски занает ................................. 36 Копаничарство, Грнчарство ........................................................................... 37

Содржина: МАКЕДОНСКИ ТРАДИЦИОНАЛНИ ЈАДЕЊА ................................................................ 58 Грав со ребра, Зелник, Охридска пастрмка ......................................................... 59 Топено сирење, Чорба, Турли тава........................................................................ 60 Селско месо, Кочанска тава ориз ......................................................................... 61 Тавче гравче, Ајвар ................................................................................................. 62 Штипска пастрмајлија, Питулици, Бакрданик ..................................................... 63 Охридско ѓомлезе, Топеница, Чомлек ................................................................. 64 Крушевски локум, Лапа ........................................................................................ 65 Подварок, Сукана баница, Полнети пиперки ..................................................... 66 Охридска рибна чорба, Пастрмајлија ................................................................. 67

АРКИТЕКТУРА Куки ..................................................................................................................... 38 Крива Паланка, Кратово.................................................................................. 39 Штипска кука ................................................................................................... 40 Охридска кука ................................................................................................. 41 Алимбегова кука- Тетово .............................................................................. 42 Галичка кука ................................................................................................... 43 Манастири ......................................................................................................... 45 Манастир ,,СВ. ЃОРЃИ”- Неготино.................................................................. 46 Манастир ,,СЛЕПЧЕ”, ...................................................................................... 47 БИГОРСКИ Манастир ..................................................................................... 48 ,,МАРКОВ Манастир”........................................................................................ 50 ,,Манастир СВ. НАУМ-ОХРИДСКИ”, ,,ШИШЕВСКИ Манастир’’...................... 51 Полошки Манастир – ,,СВ. ЃОРЃИ”- Тиквеш.................................................. 52 Манастир „СВ. КЛИМЕНТ И ПАНТЕЛЕЈМОН“................................................. 53 Манастир ,,РАЈЧИЦА”....................................................................................... 55 “Осоговски”, “Лесновски” и “Вељушки” Манастир .................................... 57 69

70