Polskie tradycje społecznikowskie
w jej tworzeniu byli zarówno księża i ludzie o orientacji (stosując dzisiejsze kryteria) prawicowej czy konserwatywnej, dla których spółdzielnie były sposobem na podniesienie narodu pod względem cywilizacyjnym i moralnym, jak i osoby upatrujące w spółdzielczości element zmiany ustroju kapitalistycznego na humanistyczny socjalizm. Dla tej pierwszej orientacji charakterystyczne są takie postacie, jak ksiądz i późniejszy biskup Stanisław Adamski – założyciel kilkuset stowarzyszeń oświatowych, a także Franciszek Stefczyk – działający w Galicji inicjator ruchu spółdzielczego w zaborze pruskim, twórca systemu spółdzielczych kas oszczędnościowo-pożyczkowych wzorowanych na kasach tworzonych przez F. W. Reiffeisena w Niemczech. Na tych samych obszarach działania, oświacie z jednej, a finansach i gospodarce z drugiej, skupiał się w Wielkopolsce ksiądz Piotr Wawrzyniak. W tej samej prowincji ksiądz Bliziński stworzył we wsi Lisków swego rodzaju idealną społeczność, w której zbudował wraz z parafianami niemal od zera instytucje oświaty, kultury, a przede wszystkim spółdzielczej gospodarki i finansów. Natomiast w Małopolsce działał w tych samych dziedzinach ksiądz Stojałowski. W zaborze rosyjskim działalność społecznikowska koncentrowała się na podobnych zagadnieniach, jednak częściej niż w Galicji czy Wielkopolsce jej inspiracje miały źródło w nowoczesnych ideologiach, takich jak socjalizm, syndykalizm, anarchizm. Wystarczy wspomnieć w tym kontekście Edwarda Abramowskiego, Stanisława Wojciechowskiego czy Romualda Mielczarskiego. Był to jednak socjalizm szczególny, nasycony niezwykle intensywnym patriotyzmem, a także przekonaniem o konieczności łączenia postępu cywilizacyjnego i politycznego z moralnym. Z dzisiejszego punktu widzenia interesująca jest również historia ochrony przyrody w Polsce. Jej początków można dopatrzyć się nawet we wprowadzaniu ograniczeń polowań czy wyrębu lasów przez kolejnych polskich królów. W XIX wieku były to działania władz Galicji, dotyczące ochrony fauny w Tatrach, ale natychmiast pojawiły się też inicjatywy oddolne, które doprowadziły do powstania w roku 1873 najpierw galicyjskiego, a następnie ogólnopolskiego Towarzystwa Tatrzańskiego. Wśród jego założycieli znalazł się kolejny ksiądz-społecznik, niezwykle zasłużony dla
89