Het Groene Varen

Het Groene VarenTM

hét magazine voor groene maritieme technologie

GROENE GEMEENTE

GREENJOY WAT VAAR JIJ?

Uijt d’ oude boot Jachtwerf Reeuwijk

losse nummers € 4,50 abonnees € 4,15

nr 1 | jaargang 2012 | www.hetgroenevaren.nl

geeft vorm

info@ingriddesign.nl www.ingriddesign.nl

grafisch vormgever / dtp-er

INHOUD | Het Groene VarenTM

INHOUD maart 2012

INHOUD EN VOORWOORD

3

AGENDA EN NIEUWS

4 5

GADGET Sealander

Uijt d’oude boot

Rijk Ponte Wat vaar jij

Het ambacht

6

GREENJOY Greenwheels op het water

9

DE REIS VAN...

Jan van Aartrijk, deel 1 WAT VAAR JIJ? PERMACULTUUR Eetbare tuin op de boot VAARROUTE De Friese Meren UIJT D’ OUDE BOOT Jachtwerf Reeuwijk HET AMBACHT Jachtwerf de Jong

Waarom Het Groene Varen™?

Het idee voor dit magazine over groene maritieme technologie is in juli 2011 ontstaan uit een project dat sinds 2005 loopt. Dit project heeft als doel het creëren van een aandrijving met behulp van een 0-emissiemotor. Gaandeweg zijn de projectleden, waaronder ondergetekende, tegen diverse vragen aangelopen. Vragen waar we in bestaande maritieme

12

magazines geen antwoorden op gevonden hebben, bijvoorbeeld:

13

duurzame technologie? Waarom is het eerste elektrisch aangedreven

16

vanger voor fossiele brandstof? Waarom is een elektrische sloep bij zijn

18

Waarom is de maritieme sector eigenlijk begonnen met groene en vaartuig ooit ontwikkeld? Waarom is de zonnecel nog geen goede vergebruikers zo geliefd of omstreden?

Het Groene Varen™ geeft vier keer per jaar antwoord op deze en vele andere vragen die ons allemaal wel eens bezig houden. Hoe ziet onze

21

toekomst eruit en die van onze kinderen en kleinkinderen? Wat gebeurt er als de fossiele brandstoffen, die ons warm, gevoed en gekleed houden, niet meer voorradig zijn? En wat is er mooier dan dat er mensen zijn die dit zich zodanig aantrekken dat zij er oplossingen voor bedenken?

Oplossingen die ons verder de toekomst in kunnen brengen dan we met fossiele brandstoffen voor mogelijk houden. Terug naar het zeilend

Column

Buiten de boot

BUITEN DE BOOT Ecologisch wonen GROENE GEMEENTE Duurzame haven: Harlingen COLUMN Pam van Vliet PLASTIC WHALE Man on the moon RECEPT Gegrilde/gebakken Zeebaars GREEN SEARCH + comic COLOFON

Recept

vrachtschip. Niet terug in de tijd, maar vooruit naar een toekomst met groene, duurzame technologie, zowel maritiem als terra.

24 27 29

Na de bekendmaking van de start van Het Groene Varen™, kregen we veelvuldig te horen dat er al zoveel magazines zijn en dat veel daarvan het niet halen. Maar ook dat we op het juiste moment komen. Steeds meer mensen willen zich inzetten voor een groenere en meer duurzame wereld. Aan ons de taak varende Nederlanders te informeren over duurzame alternatieven in de maritieme sector en hen dusdanig te inspireren

30

dat ook zij zich gaan inzetten voor een duurzame toekomst.

32

Rijk Ponte

34 35

Oprichter en hoofdredacteur PS: Wilt u ons helpen lezend Nederland wakker te schudden?

Word dan abonnee of adverteerder van Het Groene Varen™.

3

Het Groene VarenTM | AGENDA EN NIEUWS

Agenda WATERSPORTBEURZEN EN TENTOONSTELLINGEN:

5 april 2012 (van 12:00 tot 17:00 uur)

6 t/m 11 maart 2012

28e editie Open Watersportdag – Uitgeest

HISWA Amsterdam Boat Show – Amsterdam RAI

Met onder andere zeemansmarkt, demonstratie reddings

Jaarlijkse watersporttentoonstelling in het beurscomplex

honden, botenbeurs en vele andere demonstraties.

Amsterdam RAI.

www.openwatersportdag.nl

www.hiswarai.nl 20 t/m 22 april 2012 13 t/m 14 april 2012

Zilt Buitenlevenbeurs – Groningen

Overijssels WaterEvent - Havenkom Blokzijl

Beurs voor iedereen die van het zilte buitenleven houdt.

Presentatie van meer dan 150 schepen met vrijmarkt en

www.ziltdebuitenlevenbeurs.nl

informatie over nieuwe jachten. www.hetwaterevent.nl

28 april 2012 Nationale Reddingbootdag

20 t/m 22 april 2012

Open huis op alle KNRM-stations

HISWA Gebruikte Boten Beurs - Bataviahaven Lelystad

www.reddingbootdag.nl

Voorjaarsbeurs rond gebruikte boten opgezet door onder andere HISWA en Amsterdam RAI.

25 t/m 28 mei 2012

www.botenbeurs.nl

Oostende voor Anker – Oostende België www.oostendevooranker.be

28 april t/m 1 mei, 2012 Nautische-happening Nautic – Middelkerke België

ROEIWEDSTRIJDEN

Maak kennis met tal van watersporten en zeilsporten

18 mei 2012 (vanaf 07:30 uur)

aan de kust.

Harlingen Terschelling Sloepenrace.

www.nautische-happening.be

www.htroeien.nl

MARITIEME DAGEN 14 april 2012 (van 12.00 tot 18.00 uur) Feestelijke start zeilseizoen bruine vloot - Harlingen De start van het zeilseizoen in en om Harlingen. Volop live muziek, een Nautische markt en braderie. www.vbzh.nl

Boot Groene ontwikkelingen op

Düsseldorf

ret met een elektrisch aanged Avantgarde Bootsbau kom tse Dui stWe in rs gens en angrijkste watersportbeu s uit een groot aantal vermo Op Boot Düsseldorf, de bel ven speedboot en biedt keu en™ Var ene Gro Het d ouden is, von Europa die in januari geh dus maximum snelheden. n. en van groene ontwikkelinge eld rbe voo de ven pge hoo enkele waarbij de van met hybride aandrijving, ngen te zien op het gebied Uiteraard waren er boten en in Düsseldorf ontwikkeli war k Oo ktro ele een illeshiel van groen gecombineerd wordt met en opslag. Nog altijd de ach ing ekk conventionele dieselmotor opw om stro bekend en Steyr Motors is daar een al rontwikkelde brandstofcell motor. De parallel hybrid van Zo is er een aantal goed doo en. var van en ent logies uit Medemnd is te zien dat ook produc erstof haalt. En EST Techno wat uit voorbeeld van. Bemoedige om stro dat Zo was gelijk ktromotor durven te wagen.

-Polymer accu’s, die het mo speedboten zich aan de ele toonde haar nieuwe Lithium blik uit ne pla Eco n. Alhoewel er zoals de Camus 5.54 van in kleinere accu’s op te slaa om stro er er een aantal voorbeelden, me ken ma 4 kW elekspeedbootje haalt met een groene ontwikkelingen. het Duitse Moers. Dit open lange weg te gaan is, zijn er een nog ns nee eve 25 kilometer per uur. Het tromotor een snelheid van

4

gadget | Het Groene VarenTM

Grenzeloos mobiel met de Sealander Iedereen die wel eens op de camping staat met een caravan én boot zou de nieuwe Sealander moeten ervaren. De jonge industrieel ontwerper Daniel Straub heeft deze amphibien-caravan ontworpen waarmee je, in een zeer aantrekkelijke verpakking, zowel over land als over water kunt reizen.

Tekst: Rijk Ponte Foto’s: Kevin Skusa

Wie kent hem niet, het amfibievoertuig. De Schwimmwagen van

de markt verwacht, in een verscheidenheid aan configuraties. De

Volkswagen, die zijn oorsprong vond in de Tweede Wereldoorlog

verwachte prijs is ongeveer vijftienduizend euro. Natuurlijk kun je

of de Amficar uit 1961, eveneens van Duitse afkomst. Nu komt

voor hetzelfde geld een kleine caravan en een aparte boot kopen,

er een ander soort amfibie uit Duitsland, de amphibien-caravan

maar daarbij ontbreekt wel de ‘cool factor’.

Sealander. Met de innovatieve Sealander eindigt je reis niet op de

•

camping of langs het water, maar kun je op het water verder toeren. Een simpele kwestie van loskoppelen van de auto, het water in duwen, je reis geruisloos voortzetten en genieten van de rust.

Technische gegevens Sealander

Rijbewijs B

inclusief dissel: 389 cm exclusief dissel: 356 cm hoogte: 185 cm breedte: 160 cm gewicht ca.: 380 Kg brutto toelaatbaar gewicht: 550-750 kg brutto bed groote: 156x200 cm motor: low-carbon 5 PK elektromotor

De ultra-light caravan is voorzien van twee slaapplaatsen en kan dankzij het gebruik van een low-carbon 5 PK elektromotor op allerlei binnenwateren varen. De motor krijgt stroom van een accumulator en wordt opgeladen tijdens het rijden. Groot pluspunt is dat er geen aanvullend rij- of vaarbewijs nodig is. Rijbewijs B volstaat.

De Sealander kan zelfs getrokken worden door de in Nederland veelvuldig rondrijdende kleine, zuinige auto’s.

Na bijna twee jaar van zoeken naar technische, constructieve oplossingen is er een eerste prototype. In Duitsland is de volledige

www.sealander.de

productie in voorbereiding. De Sealander wordt begin dit jaar op

5

Het Groene VarenTM | Greenjoy

Samen met Sven Gribnau en Michel Doggenaar begint Rob Veldt in april een nieuw duurzaam initiatief op het water. Een pilot in Haarlem is de start van een Randstedelijk netwerk van elektrische sloepen. Gedreven in het toegankelijk maken van duurzaam varen staat Greenjoy voor een nieuwe manier van sloepverhuur: een soort Greenwheels op het water. Rob Veldt beschrijft het idee en de plannen van Greenjoy.

Greenjoy: Greenwheels op het water Tekst: Rob Veldt Foto’s: Michiel Verrijk Photography

6

‘Een Randstedelijke vloot elektrische

Het interessante aan ons concept is

op basis van vraag en aanbod te va-

sloepen, die via internet gemakkelijk

dat het optimaal gebruik maakt van

riëren. Zo betaal je met minder mooi

wordt gereserveerd en geheel geau-

de voordelen van elektrisch varen.

weer een aanzienlijk lagere uurprijs en

tomatiseerd via SMS wordt verhuurd.

Niet alleen is het comfort van fluis-

kun je varen vanaf een paar euro.’

Dat is onze opzet. Door intensieve

tervaren een unieke ervaring voor de

samenwerking met horecapartners

huurders, door de marginale variabele

Toegankelijk maken van

is het mogelijk om direct een hapje

kosten van elektrisch sloepvaren – fei-

elektrisch varen

en een drankje mee te bestellen. Een

telijk slechts een beetje prik – maakt

‘Met deze aanpak probeert Greenjoy

kant-en-klare duurzame beleving dus.

Greenjoy het ook mogelijk om de prijs

elektrisch varen niet alleen toeganke-

greenjoy | Het Groene VarenTM

lijker te maken, maar ook de verhuur-

lecommunicatie. De beschikbaarheid

weg kunt varen. De fluistersloepen be-

markt eens flink op te kloppen. Veel

van de vloot wordt automatisch bij-

schikken over een accupakket met een

verhuurders zijn amper online, hante-

gehouden, de dynamische uurprijzen

uitzonderlijk grote actieradius, zodat

ren vaste (hoge) prijzen en geven geen

worden op basis van ingewikkelde re-

de sloepen de gehele dag verhuurd

inzicht in hun beschikbaarheid. Wij

kenmodules gegenereerd en de reser-

kunnen worden.

streven ernaar om, zoals de EasyJets in

vering en uitgifte van de fluistersloe-

de vliegticketbranche, een nieuwe be-

pen vindt plaats via internet en SMS.

De high-tech elementen van het verhuurplatform komen ook terug in de

nadering in de verhuurbranche te lanceren. Altijd, overal inzichtelijk waar

Het interessante is dat deze uiterst ge-

sloepen. Er is continu communicatie

wat te huur is en tegen welke (dyna-

compliceerde ‘achterkant’ in een bij-

tussen de sloepen en het systeem. Zo

mische) prijs. Ter plekke reserveren via

zonder gebruiksvriendelijke ‘voorkant’

wordt op afstand uitgelezen waar de

internet sluit aan op de huidige snelle

resulteert. De huurder merkt niets van

sloep zich bevindt, hoe hard de sloep

maatschappij.

datgene waar hij niets mee te maken

vaart, wat de batterijstatus is en of de

Wij geven invulling aan de trend van

heeft. Een spraakmakend voorbeeld

sloep zich niet verplaatst als deze niet

‘bezit’ naar ‘beschikken over’. Mensen

van de eenvoud waar de huurder wel

verhuurd is.’

willen volgens ons - zeker rondom

mee te maken heeft, is het activeren

nieuwe technologieën - geen zorgen

van de gehuurde fluistersloep per SMS.

amBiTie

bezitten, maar wel over genot beschik-

Het is zo eenvoudig als ‘SMS “Sloep

‘De wijze waarop Greenjoy uitpakt

ken. Huren gaat daardoor een steeds

AAN” naar nummer 1234’, zoals we

doet vermoeden dat er een gro-

belangrijkere rol spelen. Ook al omdat

gewend zijn om in de talentshows op

tere ambitie is. Inderdaad, willen we

je veel flexibeler bent: je gaat waar en

tv op onze favoriet te stemmen.

enerzijds binnen korte tijd uitbreiden

wanneer je zin hebt.’

Naast een geavanceerd verhuurplat-

naar diverse aantrekkelijke locaties

form heeft Greenjoy samen met leve-

verdeeld over de gehele Randstad.

BenUTTen slimme Technologie

rancier ZuidWesterSloep het uiterste

Locaties die zich kenmerken als een

‘Om deze verschuiving in de verhuur-

uit de technologische mogelijkheden

combinatie van historisch stedelijk

sector mogelijk te maken hebben we

van de elektrische sloep zelf gehaald.

vaarwater en natuurschoon. Ander-

flink geïnvesteerd in nieuwe tech-

Greenjoy vindt bijvoorbeeld van groot

zijds gaan we al snel uitbreiden naar

nologieën. In een concept waarbij de

belang dat huurders op iedere Green-

andere vormen van elektrische mobi-

uurprijs zo marginaal mogelijk moet

joy-locatie dezelfde situatie aantref-

liteit. Op termijn kunnen bijvoorbeeld

zijn, moet zoveel mogelijk geautoma-

fen. Een uniforme vloot fluistersloe-

ook elektrische scooters en elektrische

tiseerd worden. Vrijwel alles gebeurt

pen, die hetzelfde werken, zodat je

auto’s gemakkelijk gehuurd worden bij

dan ook via (mobiel) internet en te-

- waar je ook huurt - altijd vertrouwd

Greenjoy.’

•

7

Vaar met ons mee!!

Sailing Kids helpt zieke kinderen even vergeten dat ze ziek zijn!

De Stichting Sailing Kids organiseert gratis zeilweken voor ernstig of chronisch zieke kinderen om samen met hun ouders of verzorgers en broertjes en/of zusjes een ontspannen vakantie door te brengen op ĂŠĂŠn van onze klassieke zeilschepen.

Daarnaast bieden we gratis zeiltochten voor ernstig of chronisch zieke jongeren in groepsverband van 18 t/m 25 jaar. Altijd gaat er professionele medische- en activiteiten begeleiding mee. Geef ons de wind in de zeilen en word sponsor of donateur!

Kijk voor meer informatie op www.sailingkids.eu of bel ons: 038-3332963

TM DE WAT REIS VAAR VAN...

JIJ| |Het HetGroene GroeneVaren Varen

trijk

Jan van Aar

Jan van Aartrijk maakt met zijn schip De Vlieger voor onbepaalde tijd op een zeereis. Hij vaart op de wind,

WIE: Jan van Aartrijk WAT: Varen op de wind met een vlieger

echter niet met een zeil maar met een vlieger. Voor Het Groene VarenTM doet hij verslag van zijn belevenissen.

Varen met een vlieger Van Amsterdam naar Finisterre Deel 1

DE EERSTE ONSTUIMIGE ZEEMIJLEN

Samen met Jan Tel, een vriend die in Zuid-Frankrijk op zijn zeilklip-

In april 2011 verliet ik met De Vlieger Amsterdam om in Dordrecht

per De Dageraad woont, en vriendin Agnes, die het eerste stukje

het schip te laten stralen en schilderen en antifouling op het on-

meeging om me uit te zwaaien, voer ik met schitterend weer over

derwaterschip aan te brengen. Na het bunkeren zocht ik via Stel-

zee van Stellendam naar Vlissingen. Ik raakte weer ingewerkt met

lendam het zoute water op en trof de laatste voorbereidingen: alles

de GPS. In 2008 was ik er al mee naar Engeland gevaren, maar daar-

zeevast maken en alsnog proberen een stuurpiloot te installeren,

na had ik er nooit meer mee gewerkt.

met hulp van mijn broer Bob. De stuurpiloot wilde niet lukken, spe-

Direct na het verlaten van Vlissingen kregen we de vuurdoop, ZW 6

cialistische kennis van Bob, Jan Tel en Ad Brand bracht aan het licht

Bft en stroom mee. Stroom tegen wind dus, maar dat moest dacht

dat de tweedehands gekochte installatie incompleet was.

ik toch wel kunnen als je zo’n grote reis gepland hebt! Nou, dat ging

9

Het Groene VarenTM | DE REIS VAN...

we werden opgewacht door de gendarme maritime...

1 2 Kaart: ANWB Waterkaart Zeeland

níet: honderd meter buiten de sluis brak de hijskraan los en slin-

gelegenheid om op adem te komen en alle schilderijtjes en foto’s

gerde wild in het rond; de sjorringen van de giek en de ketting van

zeevast tegen de wanden te kitten. Ook het koffiezetapparaat werd

het draaimechanisme waren gebroken. Korte golven van drie meter

definitief met sicaflex op het aanrecht vastgeplakt.

hoog kwamen over de boeg, de laser was door de hijskraan van

Begin juni zijn we aangekomen in Duinkerken en vanaf daar zijn

het dak gezwiept en dreef middenin de Westerschelde. Ook binnen

we samen per openbaar vervoer terug naar Amsterdam gegaan. Via

ging niet alles goed, wat een hoop scherven opleverde. Uiteindelijk

internet had ik al gezocht naar een tweedehands stuurpiloot, zee-

was de giek weer gesjord en de laser op sleeptouw, maar door de

kaarten, pilotboeken, een broodbakmachine en een radar. Ik heb

wind en de golven ging hij wel ondersteboven. Ik sleepte aan het

dat allemaal in twee dagen tijd verzameld. Roer en zwaard voor het

overloopje, het enige waar ik houvast kon maken en sleepte hem

laserbootje, verloren gegaan tijdens het Vlissingenavontuur, kreeg

dus achterstevoren en op zijn kop! We zijn uiterst voorzichtig weer

ik van Johan Stam. Door mijn dochter Mara en haar vriend Sander

terug naar de haven gevaren. De loodsdienst Vlissingen verleende

werd ik per auto met al mijn spullen weer afgeleverd in Duinkerken.

goede diensten door alle zeeschepen uit de buurt te houden en ze

Voor het eerst tijdens deze reis was ik alleen aan boord en in mijn

ver bij De Vlieger vandaan van loods te laten wisselen. Eenmaal in

eentje voer ik naar Boulogne waar ik aan het werk ging om de radar

de haven hield Jan Tel het verder voor gezien en ging weer naar het

te installeren. Een hele klus en… hij werkte niet. Een paar dagen

Canal de Midi in Zuid-Frankrijk waar de schepen niet zo slingeren.

later bleek dat er een stekker niet goed contact maakte en nu heb ik dus een radar aan boord!

SOLO Twee dagen later voeren Agnes en ik naar Oostende. Bij Zeebrugge

LASERWEDSTRIJDEN

maakten we nog een stop omdat we 7 BFt recht tegen kregen,

In de reisplanning was opgenomen dat ik in Douarnenez mee zou

maar de zeewaardigheid was een stuk beter en we hebben geen

zeilen met het EK laser. Een nieuwe ervaring, in een veld met bijna

problemen meer gehad. Het feestje ‘Oostende voor anker’ bood

90 boten wedstrijdzeilen. Heel leuk en ook de golven waren bijzon-

10

DE REIS VAN... | Het Groene VarenTM

der; die zijn er niet op het Kinselmeer. Er waren meer Doordrijvers en we hebben op de Vlieger nog gezellig gebarbecued met de gehele Nederlandse afvaardiging. Mara en Sander waren aan boord

1. Hier mijn vriendenclubje in Freixo. De foto is gemaakt in de Vlieger door Manuel Montes.

2. Met gemeentelijk bestuurslid, schipper van plaatselijke

gekomen voor een vakantietochtje en hielpen mee met alle voor-

replica, de Portugees die vijfentwintig jaar in Nederland werkte

bereidingen. Na afloop van de zeilwedstrijden zijn we naar Finis-

en nu dit kroegje runt, Mara en ik.

terre op het puntje van Bretagne gevaren en voor anker gegaan bij Ile de Sein, een heel klein eilandje met een paarhonderd bewoners.

De eigenaresse van het restaurant waar we aten nodigde ons uit om de volgende dag mee te gaan voetvissen: schaaldieren zoeken, haar favoriete bezigheid en die van vele Fransen. We namen de uitnodiging aan.

Bij het omkeren van grote stenen onder water kom je van alles tegen: krabben, oorschelpen, Chinese hoedjesschelpen en nog veel meer. Met opkomend tij gingen we weer terug en op de grens van

naresse was wijselijk de andere kant op gelopen en had haar buit

water en land werden we opgewacht door de gendarme maritime,

weggegooid). Ze hebben me op de bon geslingerd en vertelden dat

een zelfde soort club als de AID. Nou, het was goed fout. Die oor-

de maximale boete 22.500 euro kon bedragen! Nu, vier maanden

schelpen mochten niet gezocht worden want die zijn zeldzaam en

later, heb ik gelukkig nog steeds niets gehoord of gezien van die

dreigen uit te sterven, het zoekseizoen ging de volgende dag pas

bekeuring.

open en alle exemplaren die ik had waren kleiner dan de voorge-

Vanuit Finisterre vetrokken we gedrieĂŤn naar de Bretonse zuid-

schreven minimum maat. Ook de krabben waren te klein. Allemaal

kust. Daarover vertel ik in het volgende nummer van Het Groene

zaken die die agenten wel wisten en ik niet (de restauranteige-

VarenTM.

•

11

Het Groene VarenTM | WAT VAAR JIJ?

Wat vaar jij?

Boot van: Amanda en tweeling Sophie en Daniel Macleod aniel

Sophie en D WAT VAAR JIJ?

heeft een spitse vorm, gestroomlijnd

heeft. Elektromotoren hebben mini-

Sloepje, op de Amsterdamse grachten.

voor elektrisch varen. Tien jaar gele-

maal onderhoud nodig en de accu’s

den was een elektromotor bijzonder,

laad ik gratis op met stroom van mijn

VOORTGEDREVEN DOOR?

vooral onder particulieren. Ik zocht in

zonnepanelen thuis.

Elektrische buitenboordmotor, de lich-

Nederland en kreeg advies van Marco

te en geruisloze Motorguide, (12 volt

Groenberg van Elektrisch Varen In Ne-

MOOISTE VAARTOCHT?

en 55 pond stuwkracht) en een paar

derland (EVIN). Nu zie ik steeds meer

Door de Egelantiersgracht en Lijn-

deep-cycle marine accu’s.

elektrische boten op de grachten. Mijn

baansgracht richting Da Costakade,

kinderen zien toekomst in groen ver-

langs woonboten met drijvende tui-

GEKOCHT VOOR?

voer. Ideaal. Je kunt jezelf horen pra-

nen. Heerlijke stilte midden in de stad.

De boot kostte nieuw een paar dui-

ten, geen lawaaierige motor of vieze

Of rond de eilanden in Amsterdam,

zend euro, de motor en accu’s heb ik

benzinelucht, minimaal onderhoud én

zo rustig en anders dan de drukke

ook nieuw gekocht voor een paar hon-

onze boot haalt de maximum snelheid

grachtengordel. En aanmeren langs

derd euro. Ik vaar al tien jaar mee.

hier op de grachten.

het Westerpark voor een picknick met vrienden en kids.

WAAROM DEZE SLOEP?

ONDERHOUD?

Ik wil schoon en rustig varen op de

Af en toe schrobben, that’s it. Wel

TOEKOMSTPLANNEN?

Amsterdamse grachten. Deze boot

moet ik ieder jaar een nieuwe stik-

Blijven genieten van groen varen op de

ker kopen voor het binnenhavengeld

grachten, mijn kids zelfstandig rondjes

en aanmeren in Amsterdam. Dit kost

zien varen. Ik verheug me op schonere

mij slechts dertig euro per jaar, omdat

lucht en toenemende rust in de stad,

de boot een milieuvriendelijke motor

met steeds meer groen vervoer.

Ook met uw trots in de rubriek Wat vaar jij?, mail dan naar redactie@hetgroenevaren.nl.

12

pERMACULTUUR | Het Groene VarenTM

Eetbare tuin op de boot Bijen weten het te waarderen. Mensen die het binnenschip van Martin en Piek Stor voorbij zien varen, steken vaak hun duim omhoog. Collega schippers en botenbouwers daarentegen verklaren hen voor gek. Toch is de Rival het varend bewijs dat het kan: een tuin op de boot.

Tekst: Aleid Velthuis Foto’s: Martin Stor

Het vervangen van de houten dekplanken, daar is

op het stalen dek tegen lekken en roestvorming,

het een jaar of vijf geleden mee begonnen. Waarom

oude wollen dekens om vocht vast te houden en

geen stalen dek waar je gras op kunt laten groeien?

voor de wortelvorming en planken tegen de rand

Of beter nog; een tuin! Hoewel het idee is ontspro-

van het schuin aflopende dek, zodat de aarde er niet

ten uit het brein van haar man Martin, is het Piek

af schuift. Zakken vol met aarde hebben we naar de

Stor die het plan uitvoert. Nagedacht over eventuele

boot gesleept. Kleine boomstammen ook, voor het

gevolgen voor de boot hebben ze niet. ‘We hebben

reliëf en houtsnippers voor de paadjes.’

het gewoon gedaan. Eerst een laag dikke vijverfolie

Ongeveer vijftig verschillende plantensoorten heeft

13

Het Groene VarenTM | PERMACULTUUR

Stor geplant. Planten die het in de omgeving van Zutphen, de vaste ligplaats, goed doen en tegen ruig weer kunnen. Ze vertelt over de aanleg van de tuin alsof het de gewoonste zaak van de wereld is. Dat hun tuinboot bijzonder is, merkt ze aan de reacties wanneer ze een stuk varen. ‘Laatst waren we onderweg naar Coevorden en blijkbaar was het nieuws van onze komst ons vooruitgesneld. Allemaal mensen stonden langs de kant van het water, alsof we een bezienswaardigheid waren.’

De tuin is inderdaad de moeite van het bekijken waard, zelfs in de winter wanneer er niets in bloei staat. Een walhalla voor dieren is de boot ook. ‘Dieren wisten de tuin meteen te vinden en te benutten. Zomers vliegen bijen een stuk met ons mee, we hebben al muizen en een marter aan boord gehad, onze tamme fret vindt het er heerlijk en ook slakken weten het groen te vinden.’

Met het groen en de dieren die daar op afkomen voldoet de boottuin aan een van de drie ethische principes van permacultuur. Permacultuur staat voor het ontwerpen van een duurzame leefomgeving, waarbij ruimte zo efficiënt mogelijk benut wordt en ieder project het liefst meerdere doelen dient. De drie ethische principes zijn het zorg dragen voor de aarde en haar dierlijke bewoners, zorgen voor de mensen en het delen van de overvloed.

Vorig jaar heeft Stor voor het eerst bewust geprobeerd deze principes toe te passen op de boot. Ze heeft hiervoor een cursus gevolgd bij Helma Röell van het Permacultuur Centrum Nederland. Voor Röell is permacultuur een manier van leven. ‘Permacultuur gaat over hoe je zelf weer mondig en zelfvoorzienend wordt. Als mens heb je het nodig je eigen ruimte in te richten en te beseffen dat je jezelf kunt bedruipen. Mijn ervaring is dat wanneer mensen leren permacultuur toe te passen in hun tuin, zij de uitgangspunten doorvoeren op andere vlakken in hun leven.’

De beperkte ruimte op een boot leent zich volgens Röell uitstekend voor het toepassen van permacultuur. ‘Eigenlijk zou je zoveel mogelijk kleine tuintjes op boten moeten hebben, als voorbeeld van efficiënt ruimtegebruik voor de landbouw. Of je dak het houdt, moet je wel even uitzoeken, maar dertig centimeter aarde is genoeg om alles wat je wil te laten groeien.’ Stor: ‘Zo diep is de aarde op de boot niet, maar de natuur past zich aan. Wij hebben bijvoorbeeld of hele kleine worteltjes, of ze groeien gewoon om een hoekje.’

Wat volgens Röell vooral belangrijk is bij de aanleg van zo’n kleine tuin, is goed plannen en kijken naar de factoren waar je rekening mee moet houden. ‘De

14

pERMACULTUUR | Het Groene VarenTM

schaduw van de stuurhut bijvoorbeeld en het schuin

Ga je een tuin aanleggen, houd dan ook rekening

aflopende dek. Planten die veel water nodig hebben,

met de bijen, die het de laatste jaren erg moeilijk

plaats je onder. Ook kun je een haag van lavendel

hebben. ‘Bijen houden geen winterslaap, dus ze over-

aanleggen om andere planten te beschermen tegen

winteren op de honing die in het nest is. Vooral in het

de wind.’

vroege voorjaar hebben ze behoefte aan voeding.

Op een boot is het dubbel nadenken over wat je

Daarom kun je krokussen, sneeuwklokjes en kerstro-

waar plant, benoemt Stor. ‘We hadden eerst ook

zen planten. Voor de zomer bijvoorbeeld goudsbloe-

hoge bloemen, maar het vaart niet als je de boeg

men, marjolein, rozemarijn en kruiptijm.’ Met asters

niet meer ziet. Ook moeten we onder bruggen door

en hedera helix voor het najaar, kan de bij het hele

kunnen en de gangboorden houden we vrij. Het

jaar door lekker smikkelen.

moet veilig zijn als je vaart.’

Meer weten over permacultuur? Kijk eens op www.

Röell ziet ondanks deze beperkingen volop moge-

permacultuur.org.

lijkheden. ‘Niet alles groeit omhoog bijvoorbeeld.

•

Struiktomaatjes blijven laag. En pompoenen kun je zelfs langs de railing laten groeien. Water reflecteert het zonlicht, dus vruchten die veel warmte nodig hebben, kun je prima verbouwen op een boot. En in het water kun je een ring van riet maken met Azolla kroos. Dat is een blaadje met een piepklein worteltje. Het is lekker knapperig door de sla, maar ook een binder van stikstof, de belangrijkste voedingstof voor planten. Wat je niet opeet, kun je als compost voor je tuin gebruiken. En over het dekraam kun je Oost-Indische kers laten groeien. In de zomer geeft het verkoeling en in de winter, wanneer de bladeren vallen, krijg je toch licht binnen.’

Hoe langer Röell er over praat, hoe meer ideeën er opborrelen. Mogelijkheden te over dus, maar goed

Herma Räell

nadenken voor je aan de slag gaat. ‘En niet zakken vol aarde kopen. Daarvoor wordt veen afgegraven in kwetsbare natuurgebieden in het zuiden van Europa.

Beter kun je naar een GFT-bedrijf gaan, daar kun je

P iek Stor

soms zelfs gratis aarde afhalen.’

15

Het Groene VarenTM | vaarroute

1

De Friese meren Genieten in rustiek It ‘ Heitelân’ Wie de naam Friesland hoort, denkt aan barre schaatstochten, uitgestrekte vergezichten, een onverstaanbare taal en versnaperingen als suikerbrood en berenburg. Maar vooral aan water en witte zei2

len. Terecht, want in Friesland kun je met de boot alle kanten op. Met een zeilboot, maar zeker ook met een elektroboot.

Tekst en foto’s: Eelco Piena 3

16

vaarroute | Het Groene VarenTM

1. Met de boot in het prachtige Hindeloopen 2. Genieten van de rust en de ruimte 3. In houtbouwmuseum ‘De Helling’ in Heeg is een palingaak in aanbouw

4

4. Vaarplezier voor jong en oud

In het zuidwestelijke deel van It Heitelân, zoals de Friezen hun pro-

hen realiseren zich wellicht niet dat ook hier scheepsgeschiede-

vincie ook wel noemen, ligt een prachtig vaargebied. De Friese me-

nis is geschreven. Heeg is namelijk ooit bekend geworden door

ren met Workum in het westen, Sneek in het midden en Lemmer in

de palingvaart vanuit de Oostzee naar Londen. Ook heeft er altijd

het zuiden. In dit gebied ligt een aantal typisch Friese plaatsen met

scheepsbouw plaatsgevonden. Een overblijfsel daarvan is de rond-

een roemrucht maritiem verleden. Naast Workum en Sneek, zijn

en platbodemwerf van Pier Piersma. Daar is ook het houtbouwmu-

dat ondermeer Stavoren, Hindeloopen, Heeg, Woudsend, Sloten,

seum ‘De Helling’ met informatie over de plaatselijke scheepsbouw

IJlst en Lemmer. Stuk voor stuk plaatsen waar van alles te beleven

te vinden.

valt en die een uitstekende uitvalsbasis vormen voor mooie vaar-

In Heeg kun je er voor kiezen om over de Wijde Wymerts, via IJlst

tochten. Hierbij een paar suggesties.

naar Sneek en het Sneekermeer te varen. Een alternatief is om via Woudsend en over het Slotermeer naar Lemmer door te varen. Bei-

•

Langs de IJsselmeerkust

de routes zijn zeer de moeite waard en er is aan de wal voldoende

We beginnen onze tocht in Stavoren, in de uiterste zuidwestpunt

te zien en te beleven.

van Friesland. Het stadje was ooit een bloeiende Hanzestad met handel op de Oostzee en met Engeland. Helaas verzandde de haven in de vijftiende eeuw en kwam er een einde aan een welvarende periode. Tegenwoordig bestaat de plaats bij de gratie van de watersport. Vanaf het IJsselmeer is Stavoren de toegangspoort naar het Friese achterland. De oude spoorhaven ligt ’s zomers vol met gerestaureerde klippers, botters en tjalken. Een lust voor het oog.

Vanuit Stavoren varen we naar de Morra en vandaar over de Kruisvaart en de Indijk naar Hindeloopen, eveneens gelegen aan het IJsselmeer. Het eerste wat opvalt bij het naderen van het stadje is de scheve Westertoren uit 1593. Deze heeft ooit dienst gedaan als vuurbaak. Dichterbij gekomen valt het oog op het zeventiendeeeuwse sluishuis met houten klokkentoren. Hindeloopen staat bekend om haar specifieke schilderwerk op onder andere meubelen.

In het museum Hidde Nyland, gehuisvest in het uit 1683 stammende stadhuis, kun je dit uitgebreid bewonderen.

Jopie Huismanmuseum Vanaf Hindeloopen is het maar kort varen naar Workum. De Grote of Sint-Gertrudiskerk overheerst het stadsbeeld. De toren staat los van de rest van het gebouw, omdat de kerk nooit is afgebouwd. In het centrum vind je ondermeer De Waag met het museum Warkums Erfskip. Hier zie je allerhande scheepvaartattributen en het bekende Workumer aardewerk. Loop ook even naar de Noard, waar zich het beroemde Jopie Huismanmuseum bevindt. Voor mensen

Bezienswaardigheden Hindeloopen - Museum Hidde Nyland, Dijkweg 3; tel. 0514 521420 - Eerste Friese Schaatsmuseum, Kleine Weide 1 – 3; tel. 0514 521683 Workum - Warkums Erfskip, Merk 4; tel. 0515 543155 - Jopie Huismanmuseum, Noard 6; tel. 0515 543131 Heeg - Houtbouwmuseum ‘De Helling’, It Eilân 6; tel. 0515 442558 Woudsend - Molen ‘De Jager’, Ald Wyk 18, tel. 0513 413242 IJlst - Houtzaagmolen ‘De Rat’, Sneekerpad 16; tel. 0515 532619 Sneek - Fries Scheepvaartmuseum, Kleinzand 14; tel. 0515 414057 Sloten - Museum Stedhûs Sleat, Heerenwal 48; tel. 0514 531541

met zout water in de aderen is een bezoek aan Scheepswerf De Hoop een must. Hier worden nog steeds op ambachtelijke wijze traditionele, houten zeilschepen gebouwd.

Naar de meren Van Workum gaan we via Gaastmeer naar Heeg aan het Heeger-

Verdere informatie Algemene info:

Boot huren: Oplaadpunten:

www.beleeffriesland.nl www.frieslandholland.nl www.frieslandvakanties.nl www.seff.nu

meer. Voor veel watersporters is Heeg een begrip. De meesten van

17

Het Groene VarenTM | UIJT D´OUDE BOOT

Vijf Reeuwijkers richtten in 1992 de Stichting Elektrisch Varen op. Het initiatief kwam voort uit de wens om ook met een motorboot in stilte te kunnen genieten op het water, zoals ze dat roeiend of zeilend gewend waren. Aandrijving door een elektromotor was dé oplossing. Scheepstimmerman Thom van Zijp werd Foto´s uit de tijd

benaderd en hij ging aan de slag met allemaal

van Thom van Zijp

losse componenten die uit de industrie voor handen waren. Het werd een samenraapsel, maar het werkte! De eerste Nederlandse ‘fluisterboot’ was een feit.

Tekst: Pam van Vliet Foto’s: links privé-bezit, rechts Joachim de Ruijter

Elektrisch varen wint terrein Jachtwerf Reeuwijk zet missie

Thom van Zijp voort PIONIERS Het liep niet bepaald storm voor deze nieuwe manier van varen. Er waren veel, vooral ongefundeerde, vooroordelen, zoals ‘een accu is milieuonvriendelijk’, ‘het is niet zuinig, want voor elektriciteitsopwekking moet eerst een centrale draaien’ en ‘je kunt maar een half uurtje varen met zo’n bootje’. Voor een stichting zonder inkomsten, die bovendien werd tegengewerkt door grote motormerken, viel het niet mee om het grote publiek te overtuigen. Pas toen de HISWA het idee omarmde en jaarlijks een paviljoen inrichtte rond het thema, groeide het besef dat elektrisch varen een milieuvriendelijke en prettige manier van varen is.

Thom van Zijp specialiseerde zich als een van de pioniers in het inbouwen van elektromotoren in vletten en schouwen. De stichting groeide uit tot een landelijke organisatie en is uiteindelijk overgegaan in de SEFF, de Stifting Elektrysk Farre Fryslân.

ELEKTROSLOEPEN Thom van Zijp is inmiddels met pensioen en zijn scheepstimmerwerf is in 2011 overgenomen door Adrie van Mil en Leon van der Starre, die

18

UIJT D´OUDE BOOT | Het Groene VarenTM

de werkzaamheden voortzetten onder de naam Jachtwerf Reeuwijk. De mannen vullen elkaar goed aan. Van der Starre was jarenlang bootsman bij roei- en zeilvereniging Gouda en Van Mil is van oorsprong elektrotechnicus.

Behalve met onderhoud en nieuwbouw houden ze zich bezig met inbouw van elektrische aandrijving in, voornamelijk polyester, sloepen.

De stille motoren kunnen in elk type boot worden ingebouwd. Er zijn diverse soorten elektro-aandrijvingen en ook hybride opstellingen leverbaar; zodat je al varend kunt kiezen tussen aandrijving door de diesel- of elektromotor.

RUST EN RUIMTE

Foto´s van nu, Jachtwerf Reeuwijk

Jachtwerf Reeuwijk produceert een eigen lijn elektrisch aangedreven

1. Adrie van Mil

sloepen. De Sluiper-serie bestaat uit een drietal luxe afgewerkte stoere

2. Leon van der Starre

spiegelsloepen met een stille elektrische aandrijving. Van Mil steekt van wal over de voordelen van elektrisch varen. ‘Bovenal natuurlijk het comfort. Je geniet veel meer van de rust op het water zonder motorgeluiden en –geuren. Het scheelt een hoop ruimte, want een elektromotor is klein. Als we een boot ombouwen, kunnen we op de plek van de dieselmotor de nieuwe elektromotor plus accu’s kwijt. Ideaal voor kleinere zeilbootjes ook, zoals de zestienkwadraat. Dat was overigens ook een van de pioniers van het elektrisch varen.’

1

GOEDKOOP EN BETROUWBAAR Van der Starre benoemt dat de elektromotoren betrouwbaar en voordelig zijn. ‘Sinds een jaar of vijf is de techniek heel betrouwbaar. Je kunt wel stellen dat een elektrosloep onderhoudsvrij is. En het is veel goedkoper varen dan gewoon varen. Zes uur varen met een diesel kost ongeveer 16 euro. Met een elektromotor slechts €1,50. Meer dan tien keer zo goedkoop dus. Het accupakket moet ongeveer eens in de tien jaar vervangen worden. De kosten daarvan kun je wegstrepen tegen de jaarlijkse onderhoudskosten van een diesel.’

2

VOORAL VOORDELEN Een laatste vooroordeel dat uit de weg geruimd moet worden is het probleem van het opladen. Volgens de Reeuwijkers is dat helemaal geen probleem. Van der Starre: ‘Er komen steeds meer oplaadpunten.

Overal waar je walstroom hebt, kun je opladen. Dat is dus vrijwel in alle havens. ’s Nachts laad je op en dan kun je weer een dag varen.’

De boodschap is duidelijk. Elektrisch varen heeft meer voordelen dan

•

nadelen, en zal dan ook steeds meer in trek komen bij het grote publiek. Fluister het van de daken!

19

Pam van Vliet. Tekst.

Specialisatie maritieme onderwerpen

Fris, helder, bruisend, brekend Niet alleen wát je te vertellen hebt is belangrijk, maar ook hóe je dat doet.

Soms moet het kalm en rustig, als een zee met lichte deining.

Soms moet het heftig, met steken onder water.

De juiste toon, de juiste woorden.

Als je dat goed aanvoelt komt de boodschap altijd over.

www.pamvanvliet.nl 06-25028963 pamvanvliet@gmail.com

Het Groene Varen

TM

Word abonnee! hét magazine voor groe

ne maritieme technolo

gie

en ontvang

GROENE GEMEENTE

GREENJOY

Het Groene VarenTM

WAT VAAR JIJ?

Uijt d ’ de boot ou Jachtwerf Reeuwijk

losse nummers € 4,50 abonnees € 4,15

nr 1 | jaargang 2012

| www.hetgroenevaren.nl

4x

per jaar voor maar

€16,60

Ga naar www.hetgroenevaren.nl en meld je aan!

het ambacht | Het Groene VarenTM

Ambachtelijke Jachtwerf De Jong Ruim drie eeuwen lang glijden er al schepen van de helling bij ambachtelijke Jachtwerf De Jong in Joure. De werf kent een rijke geschiedenis, successen en roergangers wisselden elkaar af. Anno 2012 is de 31-jarige Aaldert de Jonge de hellingbaes die er naar eigen zeggen ‘de droom van iedere houtbouwer’ waarmaakt.

Tekst: Aleid Velthuis Foto’s: Joachim de Ruijter

Hoewel de loods aan de Zijlroede een authentieke indruk geeft,

eikenhout, wat destijds in de directe omgeving veelvuldig voorhan-

is deze pas 35 jaar geleden gebouwd. Binnenin is alles vernieuwd,

den was. Hoe anders is de situatie nu. Geen immense, eikenhouten

met stenen muren en stalen binten. De buitenkant is geheel in oor-

schepen, maar Pampussen, 16- en 22-kwadraatsen én vooral vlet-

spronkelijke stijl herbouwd en brengt de bezoeker terug naar tijden

ten tot een meter of acht, de specialiteit van de werf.

van weleer.

‘De vletten zijn uitgevoerd in teak afkomstig uit het voormalige

Uit de archieven van het Fries Scheepvaartmuseum blijkt dat de

Birma’, aldus De Jonge, die veertien jaar geleden op 17-jarige leef-

scheepswerf in 1653 al zeeschepen afleverde die de Europese wa-

tijd als leerling bij het bedrijf kwam. De importeur haalt de boom-

teren bevoeren. Grote koggeschepen en galjoenen vervaardigd uit

stammen naar Nederland en ieder jaar gaat de jonge botenbouwer

21

Het Groene VarenTM | het ambacht

kijken of er stammen tussen zitten met de juiste kromming. De zorgvuldig uitgezochte stammen laat hij zagen in planken van 18 millimeter en neemt ze mee naar de werf. Door het vele schuren blijven uiteindelijk planken van 16 millimeter dik over. ‘Eén boomstam is ongeveer genoeg voor de romp van een sloep. Bij ons liggen de stammen nog zes tot tien jaar te drogen. Eerst twee jaar buiten, tot het meeste vocht er uit is. Daarna gaan de planken naar de zolder. Zou je ze meteen naar binnen halen, dan drogen ze te snel en gaat het hout scheuren.’

Kraamkamer Het liefst werkt De Jonge met teak. ‘Mahonie kan ook, dat is een slag goedkoper, maar teak heeft de duurzaamheidsklasse 1. Het verrot nooit, zeker niet met de juiste lak en goed onderhoud.’ De Jonge gebruikt tweecomponenten- en epoxylak. Een ecologisch alternatief is er wat hem betreft niet. ‘Dat zou ten koste gaan van de kwaliteit van ons product en die concessie willen wij niet doen.’

Met wij doelt De Jonge ook op de zes medewerkers die hij in dienst

22

het ambacht | Het Groene VarenTM Het

heeft; timmerlieden, schilders, leerlingen en een boekhouder. ‘Al-

een Mastervolt, voorheen Bellman, een goede optie. In een sloep

lemaal vakidioten.’

die hij vorig jaar bouwde, heeft hij een 3,5 kw elektromotor van

In de kraamkamer - de werkplaats van de werf - is een vlet van 8.40

Mastervolt ingebouwd. ‘Je hoort niets, de boot reageert snel als je

meter in aanbouw. ‘Deze vlet hebben we in oktober verkocht en in

gas geeft en met een volle accu kun je acht uur varen. Op de dis-

april moet hij varen.’ Zo’n tweeduizend uur zijn de houtbouwers

play zie je precies hoelang je nog kunt varen. Veel mensen vinden

van Jachtwerf de Jong er mee bezig. De vlet wordt eerst op de kop

het nog wat eng, met zo’n elektrische motor. Maar acht uur aan

gebouwd, om de kiel uit te meten en de horizontale planken, gan-

een stuk varen, wie doet dat nou?’

gen genoemd, te plaatsen. Twee timmerlieden en 1200 klinknagels

Na het inbouwen van de motor volgt nog het plaatsen van de vloer,

zijn nodig om de planken voor de romp aan elkaar te bevestigen.

het dek, de zitbanken en natuurlijk de afwerking. Een onderdeel

Twee gangen per dag. Zoals te verwachten bij een ambachtelijke

waar De Jonge veel aandacht aan besteedt. ‘Klanten betalen liever

scheepswerf, worden de klinknagels met de hand gezet. ‘We ge-

wat extra voor een vlet waarin alles tot in de finesses is afgewerkt.

bruiken zoveel mogelijk machines, maar veel moet gewoon met de

Onze boten zijn van veraf te herkennen. Het is toch prachtig als je

hand. Het passend maken van verschillende onderdelen bijvoor-

van een boomstam zulke mooie bootjes mag maken.’

beeld en het schuren rond de klinknagels.’

•

Ribben Voor het plaatsen van de spanten, door De Jonge de ribben van de boot genoemd, is nog een man extra nodig. Een van de drie stopt dunne, eikenhouten latten in een buis met water, brengt het water aan de kook en de stoom maakt de latten buigbaar. ‘Het is net spaghetti. Komt de lat uit de buis, dan is het rennen naar de boot, waar de andere twee klaar staan om het spant snel te bevestigen. Het is een klusje dat snel moet gebeuren, anders wil het hout niet meer buigen. Na een nacht drogen, heeft de lat de vorm van de boot aangenomen. De ribben worden weer uit de vlet gehaald en krijgen in totaal vijf laklagen. Net zoals de rest van de boot.’

De volgende stap is het klaarmaken van de romp voor het plaatsen van de motor. Nog niet veel mensen kiezen voor een milieuvriendelijke elektrische motor, maar volgens De Jonge is bijvoorbeeld

23

Het Groene VarenTM | buiten de boot

Ecologisch wonen Ook buiten de boot is er volop te beleven op het gebied van duurzame technologie.

Deze keer vertelt Henk Schuring, bedrijfskundig ingenieur over zijn grote passie: het bouwen van een duurzaam en ecologisch strohuis. Nog even doorwerken en zijn droom is werkelijkheid, midden in een woonwijk in Kampen staat zijn bijna voltooide woning.

Tekst: Iemke-Pieter Zeijlemaker Foto’s: Joachim de Ruijter Vijf jaar lang heeft Schuring aan zijn strohuis gewerkt. Het resul-

binnen te dringen. De passieve gedachte, aldus Schuring: ‘Je doet

taat is volgens hem voor velen technisch te ingewikkeld, maar bij

niets, maar het werkt wel!’

nader inzien zo logisch opgezet dat iedereen het zelf had kunnen

De drie verdiepingen hoge serre, aan de zuidkant van de woning,

bedenken. Het ontwerp is gebaseerd op Falling Water, een villa

verwarmt de woning zodra de eerste zonnestralen tevoorschijn

ontworpen door de invloedrijke Amerikaanse architect Frank Lloyd

komen. De wanden van de serre zijn volledig voorzien van warm-

Write. Het hemelwater gaat namelijk niet via de regenpijp richting

tebuizen. Hiermee wil Schuring in de zomer, via de elf meter lange,

riool, maar loopt via het platte dak als een waterval in een grote

holle heipalen de grond onder zijn woning verwarmen en zo een

bak op de begane grond. Het opgevangen water is spoelwater voor

warmtebuffer creëren voor de winter. ’s Winters geeft een warm-

de toiletten.

tewisselaar deze warmte af aan het verwarmingssysteem. ‘Ik ver-

De muren heeft Schuring opgebouwd met strobalen en bedekt met

wacht dat het drie tot vier jaar duurt voordat dit optimaal func-

leem, waardoor het huis optimaal geïsoleerd is. Ook zonnewarmte

tioneert. De heipalen staan in het grondwater, daardoor kan ik die

wordt maximaal benut. De karakteristieke overstekken boven de

hele waterbel gaan verwarmen. Het nadeel is dat daar boven een

ramen op het zuiden zorgen er voor dat de lage winterzon de wo-

kleilaag zit die warmte slecht geleid.’

ning verwarmt en de hoge zomerzon geen kans krijgt de woning

De experimentele woning zit vol met dergelijke energiezuinige sys-

24

buiten de boot | Het Groene VarenTM

temen. Geen detail heeft de ingenieur over het hoofd gezien en over alles is nagedacht. De haardkachel, het is gevaarlijk stoken in een compleet luchtdicht afgesloten huis, wordt gevoed met verse zuurstof uit de serre. Het leem is verrijkt of verarmd met zand of stro, afhankelijk van de toepassing in het huis. Zelfs de stabiliteit van de woning, een term die gebruikt wordt in de scheepsbouw, heeft Schuring niet buiten beschouwing gelaten. ‘De extra stabiliteit die wij hebben aangebracht is niet onbelangrijk gebleken in de laatste stormen. Het huis heeft slechts lichte stormschade in de leemlaag opgelopen. Dat is heel normaal met zo’n experimenteel huis. Verder heeft het de toets met glans doorstaan.’

Schuring blijkt meer ideeën van de scheepvaart overgenomen te hebben. Hij heeft goed gekeken hoe schepen praktisch zonder energieaanvoer van buitenaf rondvaren en heeft daarom bijvoorbeeld alle verlichting op een aparte groep aangesloten, zodat deze in de toekomst op zonnecellen aangesloten kan worden. Een aparte groep voor verlichting wordt in de woningbouw nooit toegepast, maar in de scheepvaart wel.

‘Oorspronkelijk was het plan om ook de verwarming in het huis in te richten zoals aan boord van een schip, waar het koelwater van een verbrandingsmotor gebruikt wordt om een boiler te verwarmen. Tegenwoordig zijn er warmtekrachtcentrales te krijgen, waarbij een generator elektriciteit en warmte opwekt voor je woning.

Maar met zonneboilers en/of zonnepanelen op het dak van je woning hoef je tijdens de zonuren minder tot geen gebruik te maken van de centrale. De zon levert je immers gratis energie. Hierdoor bleek de terugverdientijd van deze dure centrale nog langer en de aanschaf er van niet rendabel.’

Mensen met een zonneboiler kunnen net als Schuring veel geld besparen op de (af)was. Het warme water van de boiler kan met een zogenaamde Hotfill automatisch iedere vaatwasser en/of wasmachine voeden. Een investering van iets meer dan tweehonderd euro.

‘Maar dat verdient zich snel terug.’ Schuring gaat met zijn huis nog een stapje verder. Het washok van de woning heeft zelfs een hygrometer, die bij een te hoge luchtvochtigheid de ventilator ingeschakeld en droge, warme lucht vanuit de serre aanvoert.

Inmiddels woont de huizenbouwer met zijn gezin op de eerste en tweede verdieping. De ruime woonkamer is grotendeels ingericht en Henk is nu bezig een lichtbak van melkglas in het plafond van de 3.60 meter hoge kamer te maken. De grote, karakteristieke ramen in de zijgevel lopen visueel door in deze lichtbak, gevoed door dimbare TL-lampen rondom. De ouderwetse houtkachel moet mogelijk plaats maken voor een open haard met aansluiting op de cv.

Al redelijk doorsnee, maar de energiebewuste Schuring heeft een

wonen. Binnenkort ontvangt hij een groep leerlingen van het Pie-

type haard op het oog, dat minder warmte in de ruimte uitstraalt

ter Zandt Scholengemeenschap uit Kampen in zijn huis. Net als

en meer warmte afgeeft aan de cv. ‘Je moet er met een loep naar

bij al zijn rondleidingen zullen de leerlingen eerst de waterval aan

zoeken, maar ze zijn er! Met die haard wil ik eerst het douchewater

de zijkant van de woning bewonderen. En waarschijnlijk beëindigd

verwarmen. Als dat op temperatuur is, moet het water van de cv

Schuring de rondleiding met het verhaal over het mislukte kwark-

verwarmd worden. Daarbij kan de warmte van de zonneboiler in de

experiment om een waterafstotende laag voor de buitenmuren te

winter gebruikt worden als voorverwarming van het tapwater of

maken.

als voeding voor het zeer lage vloerverwarmingssysteem.’

Schuring hoopt de jeugd enthousiast te maken voor duurzaam

•

Voor meer informatie: www.ecobo.nl

25

Zeilreis - Nederland - Duitsland • Groepsverblijven • Schoolreisje • Schoolkamp • Familie-uitje • Actieve vaarvakantie • Ontspannend

• Binnenwateren • Noordzee • IJsselmeer /Waddenzee • Oostzee • Motorpassagiersschip • Traditioneel zeilschip

www.channelcruises.nl 0299 - 313 060

Channel Cruises Holland ’t Prooyen 3b 1141 VD Monnickendam

groene groene gemeenten gemeente | Het Groene VarenTM

Duurzame haven: Harlingen Iedere editie belicht Het Groene Varen™ duurzame plannen en ontwikkelingen van een havengemeente in Nederland of daarbuiten. Deze keer Harlingen, ‘Poort van Friesland’ én thuishaven van het magazine.

Tekst: Aleid Velthuis Foto’s: Joachim de Ruijter

Harlingen; historische havenstad waar het zoete binnenwater het

de Waddenzee, een ecologisch zeer kwetsbaar gebied. Economisch

zoute van de zee raakt. Waar bij laagtij de geur van het zilte slik

en ecologisch belang moeten samen kunnen gaan en alles wat we

overheerst en bij mist de bas klinkt van de waarschuwende en toch

vanaf nu realiseren, moet in dat licht zeker duurzaam zijn.’

geruststellende misthoorn. Bij veel van de bijna zestienduizend inwoners stroomt het zeewater door de aderen. ‘Die band tus-

Nieuw kweldergebied

sen de Harlingers en de zee mag niet verloren gaan.’ Wethouder

De unieke ligging van de stad, als toegangspoort tussen Friesland

Maria le Roy, jarenlang woonachtig in Zeeuws Vlaanderen en poli-

en de Waddenzee, biedt veel mogelijkheden op toeristisch en re-

tiek actief in Zeeland, weet waar ze over spreekt en laat er geen

creatief gebied. ‘Varend Nederland moet via Harlingen naar Fries-

onduidelijkheid over bestaan. Zij en haar medebestuurders hebben

land en varend Friesland via Harlingen naar de zee. Niet iedere wa-

grootse plannen met de monumentale havenstad, maar niet tegen

tersporter heeft het lef om op zee te varen, maar dat moeten we

elke prijs. ‘Je mag de Harlingers het zicht op zee niet ontnemen en

watersporters leren.’ De visie van het stadsbestuur om daadwer-

vanaf de zee moet je de stad zien liggen, niet alleen hoge woon-

kelijk meer bootjesmensen en andere recreanten naar de stad te

complexen of hotels, zoals dat in andere kuststeden het geval is.’

trekken is veelomvattend; meer ligplaatsen en betere, duurzame

Wethouder le Roy ziet de haven graag weer als de economische

sanitaire voorzieningen voor de recreatievaart, een nieuwe jacht-

motor van de stad, net zoals dit in het verre verleden het geval was.

haven voor grotere zeeschepen, cruisevaart en een centraal ver-

Maar opnieuw geldt dat de prijs daarvoor niet te hoog mag zijn.

trekpunt voor waddenexcursies, inclusief waterfront met ruimte

‘Harlingen grenst aan een belangrijk deel van het werelderfgoed

voor bedrijvigheid die te maken heeft met varen. Daarnaast staan

27

Het Groene VarenTM | groene gemeente

een educatief ‘Waddendoecentrum’ en uiteraard een duurzame

Educatie over de walvisvaart, bijvoorbeeld. Aan de haven is een

en energiezuinige zeehaven voor de beroepsvaart op het verlang-

groep vrijwilligers bezig met de reconstructie van het expeditie-

lijstje.

schip Willem Barentsz, dat straks echt gaat varen. En de replica van

Om Harlingen in de toekomst te blijven behoeden voor het stij-

VOC-schip Prins Willem ligt hier afgemeerd. Het is helaas helemaal

gende water, wil de gemeente een buitendijks gebied aanleggen

uitgebrand, maar je kunt er een geweldige dagattractie voor van

in zee. Dat kweldergebied dient meerdere doelen, waaronder een

maken.’

meer natuurlijk karakter van de waterscheiding. Waardevol voor natuur en recreatie, maar ook functioneel voor het breken van de

Vervuiler betaalt

golven voordat deze het vaste land bereiken. Het kweldergebied

Ook zoekt de gemeente naar een balans tussen energie opwekken

groeit mee met de stijging van de zee, waardoor dijkverhoging niet

en verbruiken. Energie opwekken door bijvoorbeeld warmtewis-

nodig is en heeft als aangename bijkomstigheid het voorkomen

selaars, getijdenstroom en zonne-energie vergen een grote inves-

van slibafzetting op het nu vaak glibberige strand.

tering, evenals het bieden van walstroom die de vervuilende dieselgeneratoren overbodig maakt. Een andere, minder geldeisende,

Geen woningbouw

manier om een duurzamere haven te creëren is het principe van ‘de

Realisatie van de plannen is nog ver weg, beseft Le Roy. ‘Een plan

vervuiler betaalt’. De gemeente wil dit principe niet alleen voor de

maken is gemakkelijk. Je daar aan houden en het uitvoeren is het

passanten doen gelden, maar ook voor de beroepsvaart. ‘We willen

moeilijkst. Vanuit de gemeente willen we de regie houden, alles in

een vrijhaven worden voor duurzame schepen. We zouden bijvoor-

de goede richting duwen en kleine stapjes nemen.’ Een onderzoeks-

beeld, in navolging van andere zeehavens, een hogere prijs voor

bureau analyseert of en hoe de winstgevende delen van het plan

liggeld kunnen vragen aan vervuilende schepen dan aan vracht-

de verlieslatende kunnen dragen. En of de plannen gerealiseerd

schepen die op biodiesel of met zeilen varen. Maar eerst is het

kunnen worden zonder de inzet van woningbouw. ‘Komt het on-

wachten op de resultaten van het onderzoeksbureau, zodat we een

derzoeksbureau wel met buitendijkse woningbouw aanzetten, dan

blauwdruk voor het havengebied kunnen maken. Volgende stap is

stuur ik ze namens gemeenteraad en college naar huis. Harlingen

het vinden van investeerders en exploitanten en de pot met honing

is een stad met een prachtige monumentale binnenstad en een

eerlijk uitscheppen, want uiteindelijk draait het toch om hoeveel

rijke maritieme geschiedenis, dáár moeten we gebruik van maken.

we kunnen verzilveren van de te investeren euro’s.’

Illustratie: ontwikkelingsgebied “Westerzeedijk”

28

•

COLUMN | Het Groene Varen

Het ene groen is het andere niet Als íemand weet wat groen varen is, ben ik het wel, als sloeproeier.

In mijn geval betekent dat zelfs dubbel groen, want ons sloepje, de Danser, is groen van kleur. Sloeproeien is een domme hobby, maar het is ook verslavend. Drie keer per week gaan we met de Danser het wad op en beulen we onszelf gedurende anderhalf uur af. Zes roeisters en een stuurman.

Het domme van deze hobby zit hem in het slopende karakter van de roeibeweging. Het is zwaar werk en het schiet niet op. Het verslavende zit hem in het varen op het wad, met na afloop de voldoening over de geleverde inspanning en het gezamenlijke wijntje als beloning. Zo raken we ongemerkt getraind voor de echte krachtmeting, de jaarlijkse race van Harlingen naar Terschelling. Als Harlinger team in het bezit van een boot met HT-nummer kunnen we daar natuurlijk niet ontbreken. Vorig jaar stond er een harde tegenwind en duurde de race anderhalf keer zo lang als voorgaande keren. Zes in plaats van vier uur hebben we erover gedaan, inclusief vastlopen op een zandplaat. Dat betekende uitstappen en ‘klunen’, sleuren aan die boot tot hij weer water onder de kiel had. We hadden de stroom op een gegeven moment zo sterk tegen, dat we achteruit zakten als een van ons een haal oversloeg om te drinken. De hel! Maar, des te groter de euforie toen we toch op eigen kracht het eiland Terschelling bereikten. Hemels, dat eerste biertje na aankomst.

Als íemand weet wat groen varen is, ben ik het wel, als zeeziektegevoelige watersporter. Hoe vaak ik niet groen van ellende over de reling heb gehangen om iets vies te doen, bwèèèh. IJsselmeer en Noordzee maken het slechtste in mij los, vooral als ik niet zelf het roer in handen heb. Op een motorboot is het ook erger dan op een zeilboot. Roeiend heb ik helemaal nergens last van. Voor mij gaat dus op: hoe groener ik vaar, hoe minder groen ik vaar. Dat het milieu daar ook nog eens wel bij vaart, is mooi meegenomen.

Pam van V

liet

29

Het Groene VarenTM | plastic Whale

Plastic Whale:

Ontwerp: Peter Bosgraaf

‘This is not a boat.

This is a man on the moon’

‘Niets is onmogelijk tot het tegendeel bewezen is’, dacht Marius Smit toen hij begin 2011 aan zijn Plastic Whale-avontuur begon. Zijn doel; mensen, organisaties, kennis en ervaring binden om boten te bouwen van plastic dat als een grote soep in water drijft.

Tekst: Rob Veldt Foto’s: Amouri Photography Smit - die nog nooit een boot had gevaren, laat staan gebouwd

tot accountant. Meer en minder gerenommeerde namen en mer-

- kondigde op zijn blog aan een boot van plastic afval te willen

ken sluiten zich aan om een bijdrage te leveren aan de duurzame

bouwen om aandacht te vragen voor de plastic soep. Belangrijk

doelstelling van Plastic Whale. Organisaties als Bugaboo, ASN Bank,

hierbij is dat Smit niet met het afval zelf werkt, maar uit het afval

Levenbach Advocaten, Edelman PR, ZuidWesterSloep, Bouwmees-

een nieuwe grondstof wil maken en deze als uitgangspunt voor

ter en PwC dragen significant en actief bij aan het Plastic Whale-

de boot neemt. ‘Waardecreatie uit afval’ werd het uitgangspunt in

project. Allen met specifieke kennis om de Plastic Whale een stap

Smits queeste om samen met consumenten, bedrijven en over-

dichterbij te brengen.

heden wereldwijd een oplossing te vinden voor het ‘plastic soep drijfafval’ in de wateren.

Kennedy

Na de start van de blog van Smit is het hard gegaan. Binnen enkele

‘Mijn inspiratiebron om deze ‘troepen’ te binden en te leiden is de

weken vormde zich een team van vrijwilligers. Wat slechts een jaar

beroemde speech van Kennedy in 1961. Meer specifiek, Kennedy’s

geleden is begonnen als idee van een persoon is uitgegroeid tot

befaamde woorden: ‘before the end of this decade, we shall put

een stichting waaraan tientallen mensen en organisaties deelne-

a man on the moon’.’ Smits plannen werden concreter, waarmee

men. Van reclamebureau tot advocatenkantoor, van botenbouwer

ook het ambitieniveau steeds duidelijker vorm krijgt. Hij wil begin-

30

plastic Whale | Het Groene VarenTM

nen met een boot in Nederland, als eerste man op de

het Oud-Amsterdamsch Plastic Visschen. Een mooi

maan. ‘En over tien jaar wil ik met Plastic Whale op

compliment voor de grote hoeveelheid tijd en ener-

tien plaatsen in de wereld boten van lokaal plastic

gie die er vrijwillig ingestoken is. Editie 2012 van het

afval bouwen. Dáár waar het probleem van de plastic

Oud-Amsterdamsch Plastic Visschen staat gepland

soep het meest urgent is. Bijvoorbeeld in de rivieren

op 2 september 2012.

van India en op de stranden van Ghana. Het bouwen van de boot van plastic afval is een enorme, maar

Rock da boat Regatta

concrete en prikkelende uitdaging die een heleboel

Voor 2012 heeft Smit meer wilde plannen. In het

verschillende mensen en organisaties bindt. Door

streven om partijen met kennis, macht en geld te

kennis en ervaring te binden in de overtuiging dat

binden voor het grotere doel, gaat Plastic Whale

niets onmogelijk is zolang dit niet wordt bewezen,

met een volgende ludieke actie wereldleiders en

hopen we dan ook werkelijk het verschil te maken.’

vooraanstaanden benaderen via haar eigen netwerk.

Uitgaande van de ‘six degrees of separation’-theorie,

Oud-Amsterdamsch Plastic Visschen

waarin gesteld wordt dat iedereen op de planeet via

Plastic Whale organiseert ook evenementen waarbij

zes (of minder) contacten met elkaar verbonden is,

mensen actief kunnen bijdragen aan de doelstellin-

gaat Plastic Whale haar uitdaging verspreiden. Onder

gen. Een goed voorbeeld is het Oud-Amsterdamsch

de naam Rock da boat Regatta gaat Plastic Whale

Plastic Visschen. Een ludieke parade van een vloot

modelschepen over de hele wereld laten sturen om

heuse plasticvissers door de grachten van Amster-

de wereldleiders en vooraanstaanden als Rutte, Oba-

dam. Het doel is simpel: samen het drijfplastic uit

ma, Richard Branson en Stephen Hawking als ambas-

de grachten vissen. De eerste editie in 2011 was een

sadeur strikken.

enorm succes. Het probleem rond drijfplastic bleek

•

voor een grote groep herkenbaar, sterker: een doorn in het oog.

Aan het evenement deden 350 mensen in 36 boten mee. De deelnemers deelden unaniem de overtuiging dat het een jaarlijks terugkerend evenement moet worden. Naast de urgentie die de deelnemers en sponsoren voelden, bleek Plastic Whale zelf ook steeds meer als duurzaam ‘merk’ uit de verf te komen. Het leek bijna ‘hip’ om mee te mogen doen aan

Deelnemen aan Plastic Whale of sponsor worden? Of meedoen aan de tweede editie van het Oud-Amsterdamsch Plastic Visschen ? Kijk voor meer informatie op www. plasticwhale.org Facebook: www.facebook.com/plasticwhale Twitter: @ThePlasticWhale

Editie 2011 van het OudAmsterdamsch Plastic Visschen.

31

Het Groene VarenTM | RECEPT

Dirk Vlieger, kok in restaurant De Noorderpoort in Harlingen, brengt iedere uitgave een recept wat gemakkelijk te bereiden is met een zelfgevangen vis.

Dirk V lieger

Deze keer de zeebaars, te vangen bij strekdammen en havenhoofden in bijvoorbeeld de Noordzee.

Zeebaars:

Het leefgebied van de zeebaars strek t zich uit van de Noordzee, Britse en Ierse wateren tot aan de Middellandse Zee. De zeebaars is te vinden bij strek dammen, havenhoofden en voor rotse n. De zeebaars voedt zich met haring, smelt, spiering en krab, maar ook met kleine inktvissen. De zeebaars is zow el vanaf de kant als de boot te vangen.

Voor beide technieken zijn verschillende soorten hengels te krijgen met bijbe horend (kunst)aas.

32

RECEPT | Het Groene VarenTM

Gegrilde/gebakken zeebaars

met rode uien compote

INGREDIﾃ起TEN:

FILEREN VAN DE ZEEBAARS:

2 zeebaarsfilets, gefileerd van je

Leg de vis op een snijplank met de kop naar boven en

zelfgevangen zeebaars

de staart naar je toe. Til de kieuwvin op en snij de kop

peper en zout

schuin in, net achter de vin tot aan de bovenkant van de

1 citroen (uitgeperst)

vissenkop. Snij nu de vis over de rug van kop naar staart

olijfolie

in. Snij vervolgens over de graat het filet los tot aan de

mespuntje chilipoeder

staart. Draai de vis om, snij nogmaals over de graat en

tabasco

de tweede filet is ook los. Je hebt nu twee gelijke filets,

mespuntje kaneel

controleer ze nog wel op graatjes. De vis is klaar om te

1 ruime eetlepel honing of bruine suiker

bereiden.

circa 20 gram vers gehakte peterselie 10 gram fijn gesneden rozemarijn

BEREIDING:

3 rode uien in halve ringen gesneden

Meng wat olie met de chilipoeder en wrijf hier de filet mee in, sprenkel er een beetje citroensap over en bestrooi de vis met peper en zout. Laat dit 10 minuutjes intrekken.

Doe wat olijfolie in een pan en fruit hier zachtjes de rode uien in aan tot ze er glazig uitzien. Voeg nu de honing of suiker toe en laat dit ongeveer 10 minuten heel zacht garen. Roer hier vervolgens de kaneel, peterselie en rozemarijn door, voeg een paar druppels tabasco toe en maak het naar smaak af met peper en zout. (Pas op met peper, de vis is al ingesmeerd met chilipoeder).

Verwarm intussen een grill- of koekenpan en rooster hierin de filet ongeveer 4 minuten per kant. Dit kan afwijken, afhankelijk van de grootte van de vis.

Leg de vis samen met de rode uiencompote op een bord en eet smakelijk!

Eet smakelijk!

33

Het Groene VarenTM | GREEN SEARCH

Green Search ECOBO Economisch Bouwadvies Rietkamp 2 8266KE Kampen Tel: 038-3316511

GREENJOY

ecobo@home.nl

JACHTWERF REEUWIJK

Ditlaar 7

Ecobo betekent economische en ecologi-

Jan Tinbergenstraat 21

1066 EE Amsterdam

sche bouw. Ecologisch bouwen is voorde-

2811 DZ Reeuwijk

info@greenjoy.nl

liger dan traditionele bouw.

Tel.: 0182 - 30 11 00

Een randstedelijk netwerk van elektrische

www.ecobo.nl

info@jachtwerfreeuwijk.nl

sloepen die volledig geautomatiseerd ge-

Jachtwerf voor het totaalonderhoud van

huurd kan worden. Beschikbaarheid en

uw boot. Van het stallen in de winter tot

boeken via internet, aan- en afmelden van

het restaureren van sloep, vlet of zeilboot.

de sloep middels SMS.

www.jachtwerfreeuwijk.nl

www.greenjoy.nl

JACHTWERF DE JONG JOURE B.V. Slachtedyk 7B 8501 ZA Joure Tel. 0513-412664 info@jachtwerfdejong.nl Waar eens het boegbeeld van de Nederlandse scheepsbouw Eeltsje Holtrop van der Zee geschiedenis schreef, worden bij Jachtwerf de Jong nog steeds houten schepen gebouwd.

Daysailer met elektromotor

www.jachtwerfdejong.nl Jachtwerf Heeg brengt haar topmodel, de G2, op de markt met een unieke elektrische aandrijving. Deze bestaat uit een ringmotor van 2kw (4pk) en kan twee tot PERMACULTUUR CENTRUM

drie uur varen. Door een speciaal hefmechanisme kan de motor tijdens het zeilen

NEDERLAND

geheel uit het water worden gehaald.

06 – 429 929 33 // 0575 – 57 48 26

Het geringe gewicht en de ‘plug and play’ inbouw van de elektromotor, maakt

info@permacultuur.org

de G2 nog aantrekkelijker als comfortabel toerschip en snelle wedstrijdzeiler. Het

Workshops en cursussen op het gebied van

bestaande motorsysteem met benzinemotor is ook eenvoudig te vervangen door

permacultuur.

het systeem met elektromotor.

www.permacultuur.org

Getekend en bedacht door Claudia en Roelof Ponte.

34

COLOFON | Het Groene VarenTM

over groene en maritieme technologie voor iedereen die geïnteresseerd is in groen, in duurzaam, in varen en/ of een combinatie daarvan. Het ma-

Het Groene Varen

Het Groene Varen™ is hét magazine

TM

COLOFON

hét magazine voor gro

ene maritieme techno

logie

gazine verschijnt vier keer per jaar.

HET GROENE VAREN Postbus 134, 8860 AC Harlingen UITGEVER:

GROENE GEMEENTE

GREENJOY WAT VAAR JIJ?

PoVelty Postbus 134, 8860 AC Harlingen DRUK: Hanzedruk Bolsward Oplage: 3000 ISSN: 2212-4993 ADVERTENTIES:

Uijt d ’ de boot ou Jachtwerf Reeuwijk

losse nummers € 4,50 abonnees € 4,15

adverteren@hetgroenevaren.nl nr 1 | jaargang 2012

| www.hetgroenevare

n.nl

ABONNEMENTEN: abonnement@hetgroenevaren.nl REDACTIE: Rijk Ponte (hoofdredacteur) Aleid Velthuis (eindredacteur) FOTOGRAFIE: Joachim de Ruijter, Kevin Skusa, Michiel Verrijk Photography, Amouri Photography, Stock Exchange

Word abonnee en ontvang

Het Groene VarenTM

LAYOUT EN OPMAAK: Ingrid Dam / Ingrid Design AAN DIT NUMMER WERKTEN MEE: Claudia & Roelof Ponte, Dirk Vlieger, Eelco Piena, Iemke-Pieter Zeijlemaker, Jan van Aartwijk, Martin Stor, Pam van Vliet, Reinier van den Berg, Rob Veldt

Ga naar www.hetgroenevaren.nl en meld je aan!

Losse verkoop € 4,50 Jaarabonnement € 16,60 VOOR MEER INFORMATIE:

Volgend nummer verschijnt 8 juni 2012

magazine@hetgroenevaren.nl

35

WERKZAAMHEDEN POVELTY: • Innovatieve productontwikkeling • Hosting • Webdesign • Webapplicaties • Oprichter en uitgever van Het Groene Varen™

RIJK PONTE, eigenaar PoVelty,

wil op deze plaats iedereen die aan dit eerste nummer heeft meegewerkt BEDANKEN: Ingrid Dam • Aleid Velthuis • Iemke-Pieter Zeijlemaker • Pam van Vliet • Dirk Vlieger Joachim de Ruijter • Eelco Piena • Rob Veldt • Claudia & Roelof Ponte • Reinier van den Berg