Ζακ Καρτιέ Οι άνδρες του Καρτιέ άρχισαν να συλλέγουν από τους παρακείμενους γκρεμούς κρυστάλλους χαλαζία, που νόμιζαν ότι ήταν διαμάντια, καθώς και σιδηροπυρίτη, που νόμιζαν ότι ήταν χρυσός. Δύο πλοία γεμάτα με αυτά τα άχρηστα ορυκτά απέπλευσαν για την Γαλλία στις 2 Σεπτεμβρίου. Στις 7 Σεπτεμβρίου, ο Καρτιέ ξεκίνησε με πιρόγες για να εξερευνήσει τον ποταμό Άγιο Λαυρέντιο, αλλά δεν μπόρεσε να πάει πιο δυτικά από το χωριό Χοσελάγκα (Μόντρεαλ), επειδή έπεσε σε κακό καιρό και επειδή δεν μπορούσε να περάσει στην ρηχή και απότομη κοίτη του ποταμού στα ΝΔ του Χοσελάγκα. Έτσι αναγκάστηκε να επιστρέψει στον καταυλισμό του Σαρλσμπούργκ-Ρουαγιάλ. Όμως, εκεί η κατάσταση είχε αλλάξει προς το χειρότερο. Τον χειμώνα του 1541 με 1542, οι Ιροκέζοι σταμάτησαν να προσφέρουν τρόφιμα στους Γάλλους. Σύμφωνα δε με διηγήσεις των πρώτων αποίκων, οι Ιροκέζοι επιτέθηκαν στον καταυλισμό και σκότωσαν περίπου τριάντα πέντε Γάλλους που βρίσκονταν έξω από το οχυρό τους. Ο Καρτιέ, κρίνοντας ότι δεν είχε αρκετούς άνδρες για να παραμείνει και να συνεχίσει τις εξερευνήσεις του, αποφάσισε να εγκαταλείψει τον Νέο Κόσμο και να επιστρέψει οριστικά στην Γαλλία. Τα τρία πλοία του, που είχαν παραμείνει, απέπλευσαν τον Ιούνιο του 1542, για να φτάσουν στην Ευρώπη τέσσερις μήνες αργότερα. Κατά τον πλου της επιστροφής, στην Νέα Γη, ο Καρτιέ συνάντησε τον Ζαν-Φρανσουά ντε λα Ροκ ντε Ροβερμπάλ, ο οποίος έρχονταν από την Γαλλία με τρία πλοία. Ο Καρτιέ αρνήθηκε να επιστρέψει στον «Καναδά» και συνέχισε το ταξίδι της επιστροφής προς την Γαλλία. Επιστρέφοντας στην Γαλλία, ο Καρτιέ έμαθε ότι ο θησαυρός του ήταν άνευ αξίας. (Από αυτό το γεγονός προήλθε και η γαλλική παροιμία: «ψεύτικα σαν διαμάντια του Καναδά» (« faux comme diamants de Canada »). Ο Ζαν-Φρανσουά ντε λα Ροκ ντε Ροβερμπάλ εγκατέλειψε τον Καναδά τον Σεπτέμβριο του 1543. Ο Καρτιέ έζησε τα τελευταία του χρόνια στο Σαιν Μαλό. Πέθανε το 1557 από επιδημία πανώλης σε ηλικία 66 ετών. Μισό αιώνα μετά τον θάνατο του Καρτιέ, το εξερευνητικό και εποικιστικό έργο του Καρτιέ ανέλαβε να συνεχίσει ο Σαμουέλ ντε Σαμπλαίν.
Η κληρονομιά του Καρτιέ Παρότι ο Ζακ Καρτιέ δεν κατάφερε να πλουτίσει από τις ανακαλύψεις του, εντούτοις σήμερα θεωρείται ως ένας από τους πρωτεργάτες της δημιουργίας του Καναδά. Άλλωστε, ο ίδιος ο Καρτιέ πρώτος χρησιμοποίησε το όνομα «Καναδάς» για το χωριό Σταντακόνα. Η λέξη αυτή, που στην γλώσσα των Ιροκέζων, σημαίνει καταυλισμός ή χωριό, χρησιμοποιήθηκε αργότερα για να περιγράψει τις γαλλικές αποικίες στην Βόρειο Αμερική, και κατόπιν τις βρετανικές αποικίες στον ίδιο χώρο. Ο Καρτιέ θεωρείται επίσης ότι ήταν εξαιρετικός θαλασσοπόρος για την εποχή του. Οι μόνες απώλειες που είχε ήταν στην ξηρά, από επιδημίες ή από επιθέσεις αυτοχθόνων. Πολύ σημαντικό ήταν και το συγγραφικό έργο του Καρτιέ, χάρη στο οποίο η Ευρώπη γνώρισε γρήγορα την Βόρειο Αμερική. Αν και προσπάθησε να δημιουργήσει κάποιες διπλωματικές σχέσεις, η γενικότερη στάση του Καρτιέ απέναντι στους αυτόχθονες της Βορείου Αμερικής ήταν καχύποπτη έως ρατσιστική. Όμως όλη η Ευρώπη της εποχής εκείνης αντιμετώπιζε τους αυτόχθονες του Νέου Κόσμου ως απολίτιστους άγριους, χωρίς καμία ανθρώπινη αξία.
16