4/2014
9
770239
641008
ECONOMIC STUDIES nr 4 (LXXXIII) 2014
ISSN 0239–6416
Cena 30,00 zł (w tym 5% VAT) Nakład 200 egz.
STUDIA EKONOMICZNE
STUDIA EKONOMICZNE • ECONOMIC STUDIES
Instytut Nauk Ekonomicznych Polskiej Akademii Nauk Pałac Staszica ul. Nowy S´wiat 72 00-330 Warszawa www.inepan.waw.pl
INSTYTUT NAUK EKONOMICZNYCH POLSKIEJ AKADEMII NAUK
WARSZAWA 2014
STUDIA EKONOMICZNE ECONOMIC STUDIES
INSTYTUT NAUK EKONOMICZNYCH POLSKIEJ AKADEMII NAUK
STUDIA EKONOMICZNE ECONOMIC STUDIES nr 4 (LXXXIII) 2014
WARSZAWA 2014
Czasopismo Instytutu Nauk Ekonomicznych PAN
Studia Ekonomiczne RADA NAUKOWA Marek Belka, Barbara Despines, Marian Gorynia, Janina Jóźwiak, Tamara E. Kuzniecowa, Adam Lipowski, Krzysztof Starzec, Lew V. Nikiforow Komitet Redakcyjny Krzysztof Bartosik, Urszula Grzelońska (Redaktor Naczelny), Joanna Kotowicz-Jawor, Witold Kwaśnicki, Adam Noga, Lesław Pietrewicz, Urszula Skorupska (Sekretarz Redakcji), Andrzej Sławiński, Cezary Wójcik Redakcja Władysława Czech-Matuszewska Lesław Pietrewicz Opracowanie graficzne i projekt okładki Beata Gratys Wydawca Instytut Nauk Ekonomicznych PAN © Copyright by Instytut Nauk Ekonomicznych PAN, 2014 ISSN 0239–6416 Wersja elektroniczna (e-ISSN 2084–4395) jest dostępna na stronie: http://inepan.waw.pl/publikacje/studia-ekonomiczne Forma drukowana stanowi wersję pierwotną.
REALIZACJA WYDAWNICZA Wydawnictwo Key Text sp. z o.o. 01–142 Warszawa, ul. Sokołowska 9/410 tel. 22 632 11 36, 665 108 002 www.keytext.com.pl wydawnictwo@keytext.com.pl
SPIS TREŚCI ARTYKUŁY Barbara LIBERSKA, Brazylijski model rozwoju na rozdrożu . . . . . . . . . . Urszula ŻUŁAWSKA, Gospodarka Meksyku na początku XXI wieku . . . Ewa CIEŚLIK, Prospects for trade growth between Poland and China . . . Jerzy KLEER, Destrukcyjne siły ładu światowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Anna WZIĄTEK-KUBIAK, Marek PĘCZKOWSKI, Zachowania innowacyjne przedsiębiorstw przemysłowych z większościowym udziałem kapitału krajowego i zagranicznego w Polsce. Podobieństwa i różnice . . . . Radosław PIWOWARSKI, Społeczne oceny działalności polskich rządów w latach 2002–2012 w świetle modelu uwzględniającego umiejętności i karierę polityka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
451 476 495 516 535 568
RECENZJE Barbara JANKOWSKA, Recenzja książki pt. Ład gospodarczy a współczesna ekonomia (redakcja naukowa: Piotr Pysz, Anna Grabska, Michał Moszyński). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
588
CONTENTS ARTICLES Barbara LIBERSKA, Brazilian model of development at the crossroads. . Urszula ŻUŁAWSKA, Mexico’s economy at the turn of the XXI century . Ewa CIEŚLIK, Prospects for trade growth between Poland and China . . . Jerzy KLEER, Destructive forces of the world order. . . . . . . . . . . . . . . . . . . Anna WZIĄTEK-KUBIAK, Marek PĘCZKOWSKI, Innovation behavior of foreign and domestic manufacturing firms in Poland: Similarities and differences . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Radosław PIWOWARSKI, Social evaluation of Polish governments’ activities in the years 2002-2012: Findings from the career concern model .
451 476 495 516 535 568
REVIEWS Barbara JANKOWSKA, Review of the book “Economic order and modern economics” by Piotr Pysz, Anna Grabska, Michał Moszyński (eds.) . . .
588
STUDIA EKONOMICZNE 1 ECONOMIC STUDIES NR 4 (LXXXIII) 2014
ARTYKUŁY
Barbara Liberska*
BRAZYLIJSKI MODEL ROZWOJU NA ROZDROŻU1 WPROWADZENIE W pierwszej dekadzie XXI wieku Brazylia przeżywała okres szybkiego wzrostu gospodarczego i głębokiej transformacji społecznej. W roku 2004 została zaliczona do gospodarek wschodzących o największych perspektywach rozwojowych w najbliższych dekadach grupy BRIC.·W 2011 r. stała się szóstą gospodarką świata, prześcigając Wielką Brytanię. Sukcesy realizowanego po 2003 r. modelu rozwoju powodowały, że mówiono o niej, jako wschodzącej potędze światowej. Dzięki reformom realizowanym w ubiegłych latach gospodarka brazylijska stosunkowo dobrze sobie radziła w pierwszych latach globalnego kryzysu finansowego, ale w ostatnim okresie nastąpiło znaczne osłabienie wzrostu. W historii Brazylii okresy dynamicznego wzrostu i osłabienia lub wręcz załamania gospodarczego często się przeplatały. W czasie ośmioletniej prezydentury Luiza Inácio Lula da Silva (2003–2011) realizowano szczególny model rozwoju kraju, który łączył reformy rynkowe i przyjazny klimat dla biznesu oraz otwarcie gospodarki na globalizację z aktywną politykę państwa w dążeniu do zmniejszenia biedy i wielkich nierówności społecznych. Model ten zyskał zaufanie i Brazylia stała się atrakcyjnym miejscem dla inwestorów zagranicznych. Koniunktura na brazylijskie surowce rolne i mineralne, a zwłaszcza rosnący popyt Chin przyczyniły się do wysokich dochodów z eksportu, nadwyżki w bilansie płatniczym i wzrostu rezerw walutowych. Podstawowymi celami przyjętego modelu rozwoju były: po pierwsze, zapewnienie *
Instytut Nauk Ekonomicznych PAN. Artykuł poświecony pamięci Profesora Tadeusza Kowalika, który inspirował badania nad modelami rozwoju. 1
452
Barbara Liberska
równowagi makroekonomicznej i kontroli inflacji, po drugie, wspieranie wzrostu gospodarczego, przyciąganie inwestycji zagranicznych i dynamizowanie eksportu i po trzecie, aktywna polityka państwa w walce z biedą i wykluczeniem społecznym. Brazylia przez dekady była krajem galopującej inflacji, wysokiej nierównowagi płatniczej i problemów z zadłużeniem zagranicznym. Była też krajem z milionami ludzi żyjącymi w skrajnej biedzie i o największych na świecie nierównościach społecznych. Brazylijski model rozwoju w ostatniej dekadzie był przez niektórych określany jako trzecia droga, starał się bowiem poszukiwać większej równowagi między rynkiem a państwem. Zakładał, że nie ma sprzeczności między otwarciem na globalizację a wzrostem wydatków na programy społeczne, natomiast korzyści z globalizacji i wysokiego wzrostu gospodarczego powinny być dzielone bardziej sprawiedliwie. Po raz pierwszy w historii kraju uznano, że konieczna jest aktywna polityka państwa w sferze walki z biedą i zmniejszeniem wielkich nierówności społecznych. Po odkryciu w 2007 r. bogatych złóż ropy naftowej 180 km od wybrzeży Rio de Janeiro (największe odkrycie w ostatnich latach na Półkuli Zachodniej) kraj z importera ropy stał się jej ważnym eksporterem, a prezydent Lula skomentował: „Te złoża to paszport do przyszłości. To bogactwo dobrze wykorzystane może zmienić Brazylię w mocarstwo”. Uważał, że większość powinna pozostać w rękach państwa, tak aby to bogactwo służyło do wszechstronnego rozwoju kraju. Powołany został w tym celu Specjalny Fundusz Społeczny, który ma zapewnić środki na dalszą walkę z biedą oraz na rozwój edukacji, nauki, postęp technologiczny, rozwój infrastruktury. Sukcesom gospodarczym Brazylii towarzyszyło wzmocnienie pozycji na arenie międzynarodowej. Przedstawiciele kraju podejmowali wiele inicjatyw, występując w imieniu krajów rozwijających się, między innymi w multilateralnych negocjacjach handlowych WTO. Brazylia odgrywa ważną rolę w grupie G20, która koordynuje działania w walce z globalnym kryzysem oraz przewodzi reformom w celu zbudowania nowej globalnej architektury gospodarczej. Wzrost pozycji międzynarodowej Brazylii zapewne przyczynił się do tego, że przyznano jej w 2007 r. organizację mistrzostw świata w piłce nożnej w 2014 r., a także organizację olimpiady w 2016 roku. W roku 2011 prezydentem została Dilma Rousseff, która kontynuowała politykę swojego poprzednika. Stwierdziła, że „ Nie pogodzimy się z podziałem na Brazylię bogatą z przyszłością oraz biedną bez nadziei. Wykorzenienie nędzy to pierwsze zobowiązanie mojego rządu”. Zapowiedziała, że priorytetem rządu jest w ciągu pięciu lat całkowite wyeliminowanie skrajnej biedy, w której nadal żyło około 10% społeczeństwa. W tym celu zostały wzmocnione programy społeczne skierowane do tej grupy. Okres rządów prezydent Rousseff przypadł na znacznie trudniejszą sytuację gospodarczą na świecie. Brazylia zaczęła odczuwać po 2011 r. skutki globalnego kryzysu i nastąpiło osłabienie tempa wzrostu gospodarczego. Tymczasem zbliżająca się organizacja dwóch wielkich międzynarodowych imprez sportowych wymagała ogromnych inwestycji związanych z budową stadionów,
BRAZYLIJSKI MODEL ROZWOJU NA ROZDROŻU
453
różnych obiektów sportowych i rozbudową niezbędnej infrastruktury drogowej2. Tylko częściowo powiodły się starania o pozyskanie środków z prywatnych źródeł, w związku z tym konieczne było zaangażowanie funduszy publicznych, co spowodowało wzrost zadłużenia. Stale rosnące wielomiliardowe koszty organizacji międzynarodowych imprez napotkały sprzeciw dużej grupy społeczeństwa, która uznała, że należało te fundusze przeznaczyć na rozwój edukacji, opieki zdrowotnej i inne programy rozwojowe3. Demonstracje były między innymi wyrazem aspiracji młodych ludzi i nowej klasy średniej, która powstała dzięki programom społecznym realizowanym w ostatnich dekadach i oczekiwała dalszego dynamicznego rozwoju kraju. W październiku 2014 r. odbyły się wybory prezydenckie, które ponownie wygrała Dilma Rousseff. W trudnej sytuacji gospodarczej kraju będzie musiała zmierzyć się z wielkimi wyzwaniami w celu zapewnienia dalszego wysokiego wzrostu gospodarczego. Dotychczasowy model rozwoju znalazł się na rozdrożu. Jeszcze w 2010 r. wzrost gospodarczy przekroczył 7,5%, natomiast w następnych latach spadł do 1%, rosła inflacja i deficyt finansów publicznych. Wielu zadaje sobie pytanie, czy to osłabienie wzrostu jest czasowe, czy może okazać się trwalsze oraz jakie zmiany w dotychczasowym modelu są konieczne, aby powrócić na ścieżkę wysokiego wzrostu. Obecną sytuację, w jakiej znajduje się Brazylia, niektórzy ekonomiści określają jako „pułapkę średniego dochodu” (middle income trap). Badania empiryczne prowadzone przez Bank Światowy na przykładzie wielu krajów rozwijających się wykazały, że po osiągnięciu pewnego pułapu średniego dochodu na jednego mieszkańca tylko niektórym krajom udało się kontynuować wzrost i tym samym doganiać kraje wysoko rozwinięte. W świetle tych badań warto zadać pytania: 1
Czy Brazylii grozi, że po obiecującym okresie wysokiego wzrostu w poprzedniej dekadzie, nastąpi spadek i kraj wpadnie w „pułapkę średniego dochodu”?
1
Czy dotychczasowe doświadczenia brazylijskiego modelu rozwoju pozwolą jednak uniknąć pułapki średniego dochodu?
1
Jakie reformy strukturalne są potrzebne, aby utrzymać wysoki wzrost gospodarczy w najbliższych dekadach?
Na nowym etapie rozwoju – w zmienionych warunkach zewnętrznych i wewnętrznych – przed krajem stoją poważne wyzwania, jak: utrzymanie stabilizacji makroekonomicznej, poprawa produktywności, konieczność zmiany struktury gospodarki, wzrost innowacyjności i poprawa konkurencyjności nowoczesnych gałęzi przemysłu i usług. Przeprowadzenie reform strukturalnych może 2 Budowa i przebudowa 12 stadionów wymagała również przeniesienia około 250 tys. ludzi do nowych domów Koszty inwestycji związanych z organizacją, według szacunków, przekroczyły 11 mld dol. 3 Tylko w 2013 r. było 696 protestów w różnych miastach.
454
Barbara Liberska
zapewnić dalszy wzrost gospodarczy i pozwoli na przejście do grupy krajów o wysokich dochodach.
1. STRATEGIA ROZWOJU PO 2003 ROKU Wybrany w 2002 r. prezydent Luiz Inácio Lula da Silva odziedziczył po swoim poprzedniku prezydencie Fernando Cardoso kraj o stabilnych fundamentach makroekonomicznych4 (Baer, 2008). W latach 1960–2000 Brazylia miała najwyższą stopę inflacji w świecie, w niektórych latach powyżej 2000% (rys. 1). Zdecydowaną walkę z inflacją podjął w 1994 r. ówczesny minister finansów (potem prezydent kraju) Fernando Henrique Cardoso wprowadzając „Plano Real”, gdy inflacja wynosiła ponad 2000% rocznie. Program oszczędnościowy i nowa waluta oraz stały kurs walutowy pozwoliły na to, że już w 1996 r. inflacja spadła do około 16%. Rysunek 1. Wzrost PKB i inflacji w Brazylii w latach 1981–2008 % change on previous year GDP
Consumer prices
7,5
2500
5,0
2000
2,5
1500
0
1000
–2,5
–5,0
500
1981
1985
1990
1995
2000
2005 2008
0
Źródło: “The Economist” 2009, July 18, s. 89. 4 Cardoso starał się wprowadzać, poza polityką antyinflacyjną, reformy rynkowe (liberalizacja, prywatyzacja. W roku 1998 wystąpił kryzys walutowy, który wymagał przeprowadzenia ortodoksyjnych programów dostosowawczych. W efekcie w latach 1995–2000 Brazylia osiągała stosunkowo niewielki wzrost gospodarczy 2,6%, a na jednego mieszkańca 0,7%.
455
BRAZYLIJSKI MODEL ROZWOJU NA ROZDROŻU
Tabela 1. Dynamika wzrostu gospodarczego Brazylii w latach 1994–2012 Rok
PKB (w %)
PKB per capita (w %)
Inflacja
1994
5,3
3,7
2075,9
1995
4,4
2,8
66,0
1996
2,1
0,6
15,8
1997
3,4
1,8
6,9
1998
0,0
–1,5
3,2
1999
0,3
–1,2
4,9
2000
4,3
2,8
7,0
2001
1,3
–0,1
6,8
2002
2,7
1,3
8,5
2003
1,1
-0,2
14,7
2004
5,7
4,4
6,6
2005
3,2
2,0
6,9
2006
4,0
2,9
4,2
2007
6,1
5,1
3,6
2008
5,2
4,2
5,7
2009
–0,3
–1,2
4,9
2010
7,5
6,6
5,0
2011
2,7
1,8
6,6
2012
0,9
0,2
5,4
Źródło: opracowano na podstawie danych World Bank.
Rząd prezydenta Lula da Silva kontynuował politykę zapewnienia stabilizacji makroekonomicznej i kontrolę inflacji, równocześnie wspierał otwarcie gospodarki na integrację z gospodarką światową przez liberalizację handlu i rachunku kapitałowego oraz liberalizację krajowego rynku. Priorytetem drugiej kadencji Luli było przyspieszenie wzrostu gospodarczego tak, aby w latach 2007–2010 osiągnąć średnie tempo wzrostu 5%. Zwiększone zostały środki na inwestycje – około 260 mld dol. – głównie na projekty związane z rozwojem infrastruktury oraz wydobyciem surowców. Zakładano, że korzyści z przyspieszenia wzrostu gospodarczego będą dzielone bardziej sprawiedliwie. Realizowano liczne programy społeczne, których celem było dążenie do znacznego zmniejszenia biedy i stworzenia szansy zdobycia wykształcenia
456
Barbara Liberska
i poprawy poziomu życia najbiedniejszych. W latach 2007–2008 wzrost PKB przekraczał 5,5%, a stopa inflacji około 4%. W dobie globalnego kryzysu lat 2007–2009 gospodarka brazylijska stosunkowo dobrze sobie radziła. Większą odporność na szoki zewnętrzne zapewniły wcześniejsze reformy, stabilizacja makroekonomiczna, zdrowy system bankowy i niskie zadłużenie, a przetrwanie trudnych czasów ułatwiały wysokie rezerwy walutowe. Wprowadzono program stymulacji gospodarki w wysokości 1,5% PKB, w tym obniżenie podatków lub przesunięcie w płaceniu podatków przez firmy, wzrost akcji kredytowej dla sektora eksportowego, dodatkowe środki na inwestycje w rozwój infrastruktury oraz program budowy mieszkań, a także zwiększenie świadczeń na programy społeczne i dla bezrobotnych. Program przyczynił się do uzyskania w 2010 r. wysokiego wzrostu gospodarczego 7,5%. Dynamika wzrostu PKB w Brazylii w latach 2005–2010 była wyższa niż w grupie krajów OECD. W roku 2008 przyjęto politykę okresowego opodatkowania krótkoterminowych kapitałów, aby ograniczyć gwałtowne zmiany ich przepływów. W czasach globalnego kryzysu rząd Luli nie zapominał o programach społecznych; w lutym 2009 r. przeznaczono dodatkowo 62 mln USD na program wspierania rozwoju sektora prywatnego i tworzenia miejsc pracy. Utrzymując stabilizację makroekonomiczną, prorynkową orientację i przyjazną biznesowi politykę, kraj przeżywał najdłuższy okres niskiej inflacji i stosunkowo wysokiego wzrostu gospodarczego. W czasie kryzysu nie tylko nie musiano sięgać po środki z Międzynarodowego Funduszu Walutowego, ale Brazylia wsparła go 20 mld USD na pomoc dla krajów najbardziej pogrążonych w kryzysie. W ostatniej dekadzie brazylijski model rozwoju realizowany był w warunkach stabilizacji politycznej i pozyskania poparcia większości społeczeństwa dla proRysunek 2. Dynamika wzrostu PKB w latach 1995–2012 8,0%
7,5
7,0%
6,1
6,0% 5,0%
5,7 4,4
4,3
4,0%
3,4
4
3,0% 2,0% 1,0% 0%
5,2
2,7
3,2
2,7
2,1 0
0,3
1,3
1,1
–0,3
0,9
–1,0% 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Źródło: opracowano na podstawie danych World Bank.
457
BRAZYLIJSKI MODEL ROZWOJU NA ROZDROŻU
gramu reform, przyjmując zasady wolnego rynku w gospodarce przy aktywnej roli państwa w polityce społecznej. Realizacji celów rozwojowych sprzyjały do czasu globalnego kryzysu korzystne warunki zewnętrzne, jak: boom surowcowy, poprawa term of trade, wzrost eksportu, napływ inwestycji zagranicznych, ekspansja brazylijskich firm na rynkach światowych.
2. KORZYŚCI Z GLOBALIZACJI Polityka otwarcia gospodarki i włączenie się w procesy globalizacji przyczyniły się do dynamicznego wzrostu eksportu i napływu inwestycji zagranicznych. W roku 2000 wartość eksportu wynosiła 55 mld USD, już w 2005 r. podwoiła się, natomiast w 2011 r. przekroczyła 256 ml dol., czyli była prawie pięciokrotnie wyższa niż w 2000 roku. Wysokie ceny i duży popyt na brazylijskie surowce, zwłaszcza Chin, spowodował, że wartość eksportu Brazylii w latach 2003–2010 rosła średniorocznie o 23%. Boom surowcowy przyczynił się do powstania nadwyżki handlowej i na rachunku obrotów bieżących oraz wzrostu rezerw walutowych. Tabela 2. Handel zagraniczny Brazylii w latach 1995–2012 (w mld USD) Rok
Eksport
Import
Bilans handlowy
1995
46,506
54,137
–7,631
1996
47,746
56,981
–9,235
1997
52,994
64,242
–11,248
1998
51,14
60,652
–9,512
1999
48,013
51,767
–3,754
2000
55,119
58,643
–3,524
2001
58,287
58,382
–0,095
2002
60,439
49,723
10,716
2003
73,203
50,881
22,322
2004
96,678
66,433
30,245
2005
118,529
77,628
40,901
2006
137,807
95,838
41,969
2007
160,649
126,645
34,004
2008
197,942
182,377
15,565
2009
152,994
133,676
19,318
2010
201,915
191,537
10,378
2011
256,04
236,946
19,094
2012
242,58
233,388
9,192
Źródło: opracowano na podstawie danych UNCTAD.
458
Barbara Liberska
Nadwyżka w handlu zagranicznym (bez usług) w latach 2003–2007 wynosiła średnio powyżej 30 mld USD. Nadwyżka na rachunku bieżącym w latach 2004–2007 przekraczała rocznie średnio 12 mld USD. Rezerwy walutowe Brazylii wzrosły z 32,5 mld USD w 2000 r. do 237,4 mld USD w 2009 r. i 369,7 mld USD w 2012 roku (UNCTAD, 2013) Po raz pierwszy od wielu dekad rezerwy walutowe były większe od długu zagranicznego. Rysunek 3. Wartość eksportu brazylijskiego w latach 1995–2012 (w mln USD) 300 000 242 580
250 000 201 915
200 000 150 000
118 529
100 000 50 000 0
46 506
55 119
1995
2000
2005
2010
2012
Źródło: opracowano na podstawie UNCTAD Handbook of Statistics.
Ogólna wartość wymiany handlowej Brazylii w latach 2000–2012 wzrosła prawie pięciokrotnie. Świadczy to o pogłębieniu integracji z gospodarką światową i wzroście pozycji w handlu światowym. Brazylia stała się również ważnym partnerem handlowym dla wielu krajów rozwijających się. W strukturze geograficznej handlu brazylijskiego nastąpiło przesunięcie w kierunku wzrostu wymiany z krajami rozwijającymi się i spadku wymiany z krajami rozwiniętymi. W roku 2012 na te pierwsze przypadało 58,7% ogólnej wymiany, podczas gdy w 2000 r. tylko 36%. Nastąpił znaczny spadek udziału Stanów Zjednoczonych w eksporcie (na początku dekady dominowały w handlu Brazylii) z 25% do 10%. Równocześnie wzrósł udział Chin, które od 2009 r. stały się głównym partnerem handlowym Brazylii. Na pogłębienie integracji z gospodarką światową wpłynęła również polityka wobec zagranicznych inwestycji bezpośrednich. Proces liberalizacji inwestycji bezpośrednich poszerzył dostęp inwestorów zagranicznych do różnych sektorów gospodarki. Stabilizacja makroekonomiczna i reformy systemu finansowego oraz poprawa efektywności działania wielu instytucji wzbudzały zaufanie inwestorów. Brazylia stała się atrakcyjnym miejscem dla zagranicznych inwestorów. Napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych w 2004 r. wynosił 18,1 mld USD, w 2007 r. już 34,6 mld USD, a w 2008 r. ponad 45 mld USD. W latach 2011–2012, podczas gdy świat znajdował się głębokim kryzysie, Brazylia należała do głównych odbiorców zagranicznych inwestycji na świecie (ponad 65 mld USD rocznie).
BRAZYLIJSKI MODEL ROZWOJU NA ROZDROŻU
459
Tabela 3. Bezpośrednie inwestycje zagraniczne Brazylii w latach 1995–2012 (mld USD)
Rok
Wielkość napływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych do Brazylii
Wielkość odpływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych z Brazylii
1995
4,405
1,096
1996
10,792
–0,469
1997
18,993
1,116
1998
28,856
2,854
1999
28,578
1,690
2000
32,779
2,282
2001
22,457
–2,258
2002
16,59
2,482
2003
10,143
0,249
2004
18,146
9,807
2005
15,066
2,517
2006
18,822
28,202
2007
34,585
7,067
2008
45,058
20,457
2009
25,949
–10,084
2010
48,506
11,588
2011
66,660
–1,029
2012
65,272
–2,821
Źródło: opracowano na podstawie World Investment Report, UNCTAD, 2013.
Napływ FDI stanowił od 10–15% ogółu inwestycji kraju. Ogólna wartość inwestycji zagranicznych w Brazylii wzrosła w latach 2000–2012 ponad sześciokrotnie, z 122 mld USD do 747 mld USD (UNCTAD, 2013). Brazylia była największym odbiorcą inwestycji w Ameryce Łacińskiej w latach 2003–2009, do niej trafiało około 38,7% ogółu inwestycji do tego regionu. Wartość inwestycji zagranicznych napływających do Brazylii była w latach 2011–2012 trzykrotnie wyższa niż do Meksyku. W ostatnich latach Brazylia nie tylko stała się największymi odbiorcą inwestycji zagranicznych w regionie, ale firmy brazylijskie coraz więcej inwestowały za
460
Barbara Liberska
Rysunek 4. Napływ zagranicznych inwestycji bezpośrednich do Brazylii na tle innych krajów Ameryki Łacińskiej w latach 1995–2012 70
(w mld USD)
60 50 40 30 20
Brazylia
Chile
2012
2011
2010
2009
2008
2007
2006
2005
2004
2003
2002
2001
2000
1999
1998
1997
1996
0
1995
10
Meksyk
Źródło: opracowano na podstawie danych UNCTAD.
granicą. Globalizacja otworzyła dla nich nowe możliwości ekspansji i odnoszenia korzyści z działania na globalnych rynkach. Ogółem wartość bezpośrednich inwestycji brazylijskich za granicą zwiększyła się z 49,7 mld USD w 2001 r. do 266,2 mld USD w 2012 roku. Najbardziej wzrosły inwestycje w krajach rozwijających się w Ameryce Łacińskiej i Afryce. Szeroka współpraca Brazylii z krajami rozwijającymi się (Południe–Południe) przynosi wzajemne korzyści oraz prowadzi do większej odporności na szoki zewnętrze pochodzące z krajów wysoko rozwiniętych (Liberska, 2013). Wzrost innowacyjności różnych gałęzi przemysłu (samoloty, samochody) przyczynił się do osiągnięcia sukcesu wielu firmom brazylijskim na globalnych rynkach. Globalizacja pozwala na ekspansję na rynki globalne wielkich brazylijskich firm, jak: Embraer, Petrobras, Vale. Działalność brazylijskich korporacji transnarodowych pozwala na włączenie w globalne sieci produkcji i dystrybucji wielu towarów i usług.
3. PROGRAMY SPOŁECZNE Ważnym elementem brazylijskiego modelu rozwoju był szeroki program walki z biedą i dążenie do zmniejszania wielkich nierówności społecznych. Rząd Luli podjął zdecydowaną walkę z głodem i biedą, tworząc dla najuboższych szansę zdobycia wykształcenia, pracy i poprawy poziomu życia. W roku 2002 około 40% ludności Brazylii żyło w biedzie, z tego prawie 18% w skrajnej nędzy (35 mln).
BRAZYLIJSKI MODEL ROZWOJU NA ROZDROŻU
461
Podczas pierwszej kadencji zrealizowano program społeczny rządu pod nazwą „Zero głodu”. W jednym ze swoich wystąpień Lula powiedział: „Głód w rzeczywistości prowadzi do śmierci milionów ofiar. Walka z biedą i głodem jest prawdziwie trwalą drogą do osiągnięcia pokoju swiatowego. Nie będzie pokoju bez rozwoju, nie będzie ani pokoju, ani rozwoju bez sprawiedliwości społecznej” (z przemówienia w ONZ w 2004 roku). Najbardziej znaczącym programem realizowanym w ostatnich latach jest „Bolsa Familia” – Fundusz Rodzinny (Bolsa Familia, 2008). Jest to program skierowany do najbiedniejszych rodzin i obejmuje 14 mln rodzin, w których dochód na jedną osobę jest mniejszy niż 68 USD (około 45 mln osób). Otrzymują one od państwa rodzaj stypendium na kształcenie dzieci, jeżeli spełnią określone warunki. Stypendium wynosi na pierwsze dziecko około 40 USD miesięcznie i nieco mniej na każde następne. Podstawowym warunkiem otrzymywania stypendium jest regularne uczęszczanie do szkoły (85% obecności), szczepienie dzieci i dbanie o ich zdrowie. Dzięki programowi około 97% młodzieży w wieku 7–14 lat uczęszcza dzisiaj do szkoły. Program rządu idzie dalej i stara się umożliwić im dalsze kształcenie, i to nie tylko w szkołach publicznych, ale również w lepszych szkołach prywatnych. Szkoły i uczelnie prywatne, które zechcą ich przyjąć, otrzymują określone ulgi finansowe. Badania wskazują, że większość osób, które dzięki programowi dostały się do prywatnych szkół, wykorzystała daną im szansę i należą do najlepszych studentów. Celem programu jest zapewnienie dzieciom z biednych rodzin możliwości znalezienia lepszej pracy w przyszłości. Może to również przyczynić się do zmniejszenia sektora nieformalnego w gospodarce, w szarej strefie pracuje bowiem około 40% zatrudnionych. Jest to prawdopodobnie nie tylko największy pod względem skali, ale także skuteczności program w historii świata. Rząd zdaje sobie sprawę z tego, że potrzebne są dalsze reformy edukacyjne, aby podnieść jakość wykształcenia przez zapewnienie lepszych nauczycieli i warunków kształcenia (Dowbor, 2010). W celu zmniejszenia nierówności społecznych następowało stałe podnoszenie płacy minimalnej; w ciągu ośmiu lat płaca minimalna wzrosła o 54%. Opublikowane w 2010 r. wyniki badań na temat warunków życia w okresie ostatnich lat pokazują, że programy te okazały się wielkim sukcesem. Dane Narodowego Centrum Badania Dochodów Gospodarstw Domowych, opublikowane przez urząd statystyczny, pokazują, że miały miejsce korzystne zmiany w strukturze dochodów (IBGE, 2013). Najbardziej znaczący jest szybszy wzrost dochodów najbiedniejszych w stosunku do wyżej zarabiających. Dane wskazują, że dochód w grupie najbiedniejszych 50% ludności w latach 2003–2010 wzrósł o 69%, podczas gdy w grupie 10% najbogatszych wzrósł o 10% (IBGE, 2012). Spowodowało to obniżenie się współczynnika Giniego do najniższego poziomu w ostatnich 50 latach. Wskaźnik koncentracji dochodów Giniego spadł z 0,555 w 2002 r. do 0,500 w 2011 roku. W okresie 2001–2010 wzrost dochodów najbiedniejszej grupy 10% społeczeństwa wynosił średniorocznie 8%, podczas gdy grupy 10% najbogatszych – 1,7%. Brazylia po raz pierwszy w ostatnich latach uczyniła ważny krok w kie-
462
Barbara Liberska
runku zmniejszenia ogromnych nierówności społecznych, ale mimo tych osiągnięć nierówności społeczne są w Brazylii nadal bardzo wysokie. Około 17,5 tys. dzieci poniżej 15. roku żyje na ulicy. W ostatniej dekadzie powstało około 14 mln nowych miejsc pracy. Stopa bezrobocia spadła z 9,1% w 2002 r. do 6,8% w 2011 r., 5,6% w 2012 r. i była rekordowo niska (A better Brazil, 2012). Realizowane w ostatnich dekadach trzy główne programy społeczne (Brasil Sem Miséria, Bolsa Familia, Brasil carinhosa) przyczyniły się do znaczącej poprawy poziomu wykształcenia, zdrowia i kwalifikacji młodych ludzi. O połowę spadla śmiertelność niemowląt. Dzisiaj prawie 100% młodych ludzi ma ukończoną szkołę podstawową. Program Bolsa Familia obejmował około 50 mln ludzi, stworzył warunki do zdobycia lepszej pracy i płacy oraz poprawy poziomu życia wielu rodzin. Udział ludności żyjącej w biedzie (poniżej 2 USD dziennie) spadł z 20% w 2003 r. do 8% w 2011 r., natomiast udział ludności w skrajnej biedzie (poniżej 1,25 USD dziennie) spadł z 10% do 2% (World Bank, 2011). Bolsa Familia jest częścią programu „Brazylia bez biedy” (Brasil Sem Miséria), którego celem jest całkowite wyeliminowanie skrajnej biedy do końca 2014 roku. Dzięki realizowanym programom społecznym Brazylia z kraju powszechnej biedy stała sie krajem rosnącej klasy średniej. Rodziny, które osiągają dochody 3–10-krotnej wartości płacy minimalnej stanowią około połowę ludności kraju. Wzrost dochodów i konsumpcja nowej klasy średniej napędza wzrost gospodarczy. Mimo wielkich sukcesów programów społecznych dzielnice biedy (favele) są miejscem zorganizowanej przestępczości związanej z handlem narkotykami (w walkach gangów w latach 2001–2011 zginęło ponad 200 tys. młodych ludzi w wieku 11–24 lat). Policja boi się wkraczać na ich terytorium, a różnego rodzaju akcje pacyfikacyjne, zwłaszcza przed międzynarodowymi imprezami, niewiele dały. Obecnie realizowanych jest w Brazylii około 60 programów adresowanych do różnych grup społecznych, w tym; zwalczanie przestępczości, poprawa bezpieczeństwa i warunków życia w favelach. Nie są to tradycyjne programy pomocowe dla biednych, lecz wszechstronny program wspierania rodzin i dzieci, studentów z biednych rodzin, pozwalające na trwałe wychodzenie z biedy i uzyskanie lepszej pracy.
4. WZROST MIĘDZYNARODOWEJ POZYCJI BRAZYLII Brazylia od wieków miała aspiracje, aby stać się potęgą światową. W polityce zagranicznej realizowano strategie budowania globalnego statusu kraju i zwiększenia jego roli w międzynarodowych organizacjach. Kilkuletnie starania o stałe miejsce w Radzie Bezpieczeństwa ONZ na razie nie przyniosły rezultatu. Natomiast przedstawiciele Brazylii zajmują wysokie stanowiska w wielu międzynarodowych instytucjach, jak WTO, IMF czy instytucje finansowe. Brazylia otrzymała również więcej głosów w IMF i WTO, w czasie kryzysu wspierała te instytucje – przeznaczając dodatkowe środki na pomoc dla krajów najbardziej dotkniętych kryzysem. Wzrosła pozycja Brazylii w handlu światowym oraz w WTO, gdzie odgrywa ważną rolę w negocjacjach o liberalizacji handlu światowego. Inicjatywy Brazylii
463
BRAZYLIJSKI MODEL ROZWOJU NA ROZDROŻU
w sprawie tanich leków generycznych, np. na AIDS, przyczyniły się do zmian w porozumieniu TRIPS, co pozwala wielu krajom rozwijającym się na produkcję tanich leków znacznie wcześniej, niż wymagały zasady patentowe. Ostatnia runda międzynarodowych negocjacji o liberalizacji handlu zwana Rundą z Doha (zawieszona w 2007 r.) zapowiadała stworzenie lepszych warunków dla rozwoju krajów słabiej rozwiniętych przez zapewnienie krajom biednym nieskrępowanego dostępu z produktami rolnymi do rynku krajów wysoko rozwiniętych. Brazylijski dyplomata R. Azevedo został w 2013 r. szefem WTO. Przedstawiciele Brazylii mają znaczący głos w rozwiązaniu globalnych problemom jak np. zmiany klimatyczne.
4.1. BRAZYLIA W GRUPIE BRIC Brazylia znalazła się w grupie czterech krajów, które bank inwestycyjny Goldman Sachs w swym raporcie w 2003 roku wskazał jako kraje o największych możliwościach rozwojowych w najbliższych dekadach. Zaliczył do nich, poza Brazylią, Rosję, Chiny i Indie, z czego powstał skrót BRIC; w 2010 roku dołączyła do nich Republika Południowej Afryki. W ocenie ekspertów kraje BRICS mają największą szansę osiągania wysokiego tempa wzrostu gospodarczego i wzrostu pozycji w gospodarce światowej w najbliższych dekadach (O’Neill, 2012). Tempo wzrostu PKB w latach 2001–2011 było najwyższe w Chinach, następnie w Indiach, a na trzecim miejscu – w Brazylii (rys. 5). Rysunek 5. Wzrost dochodu narodowego krajów BRICS w latach 2000–2011 8000 GDP (billion US$)
7000 6000 5000 4000 3000 2000 1000 0
2000 China South Africa Russia
2006 India Brazil
2011
Źródło: BRICS Statistical Report 2013.
W krajach BRICS mieszka ponad 3 mld ludzi, tj. 40% ludności świata. W roku 2013 kraje te wytworzyły dochód narodowy ponad 15,8 bln USD (UE – 17,3 bln, USA – 16,8 bln), w tym Chiny ponad 9,181 bln USD, Brazylia 2,243 bln USD, Rosja 2,118 bln USD, Indie 1,870 bln USD.
464
Barbara Liberska
Analizując potencjał gospodarczy tych krajów i ich perspektywy rozwojowe w najbliższych 50 latach, analitycy doszli do wniosku, że pod względem wielkości PKB za 40 lat kraje BRICS przewyższą grupę G-6 najbardziej rozwiniętych gospodarek świata. Nadal jednak pod względem PKB na jednego mieszkańca są to kraje znajdujące się w grupie państw o średnich i niskich dochodach. Rysunek 6. Dochód narodowy na jednego mieszkańca w krajach BRICS w latach 2000–2011 (w USD)
Per capita GPD (US$)
14 000 12 000 10 000 8000 6000 4000 2000 0
2000 Brazil
2006 Russia
India
2011 China
South Africa
Źródło: BRICS Statistical Report, 2013.
W raporcie A.T. Kearneya na temat perspektyw przyciągania zagranicznych inwestycji w najbliższych latach kraje BRICS znalazły się w pierwszej siódemce na świecie. Największym zaufaniem inwestorów cieszą się Chiny i zajmują pierwsze miejsce, Indie drugie, Rosja szóste, a Brazylia siódme miejsce. Kraje BRICS są znacznie lepiej przygotowane do funkcjonowania w gospodarce opartej na wiedzy niż inne kraje rozwijające się. Rośnie ich pozycja w rozwoju technologii informacyjnej. Współpraca w ramach grupy zwiększa możliwości rozwojowe wielu krajów rozwijających się. W ostatnich latach kraje grupy BRICS podjęły różne inicjatywy na rzecz zacieśnienia wzajemnej współpracy. Od 2009 r. odbywają się coroczne szczyty przywódców grupy, na których przedstawiane są programy zacieśnienia współpracy w wielu dziedzinach. W roku 2014 na szczycie BRICS w Brasilia postanowiono utworzyć Bank Rozwoju z kapitałem 100 mld USD, z siedzibą w Szanghaju, który będzie finansował projekty infrastrukturalne i współpracę z krajami rozwijającymi się. Bank ma stać się alternatywnym źródłem funduszy rozwojowych w stosunku do zdominowanym przez kraje zachodnie funduszy instytucji międzynarodowych.
4.2. ZNACZENIE WSPÓŁPRACY GOSPODARCZEJ Z CHINAMI DLA ROZWOJU BRAZYLII W ostatnich latach duży wpływ na rozwój gospodarczy Brazylii ma szeroka współpraca z Chinami. Oba kraje podpisały w 2004 r. porozumienie w ramach tzw.
BRAZYLIJSKI MODEL ROZWOJU NA ROZDROŻU
465
nowego partnerstwa w rozwoju. Chiny są zainteresowane współpracą z Brazylią jako krajem, który może zapewnić dwa podstawowe cele strategiczne, jakimi są bezpieczeństwa dostaw surowcowych i bezpieczeństwo żywności. Brazylia wydaje się idealnym partnerem, gdyż posiada bogate złoża wielu surowców – ropa naftowa, gaz, miedź, boksyty, ruda żelaza, manganu, soja, drewno, cynk, cyna – niezbędne dla ich rozwoju. Rysunek 7. Wymiana handlowa Brazylia–Chiny w latach 1995–2012 (w mld USD) 50 45 40 35 30 25 20 15 10 5 0
1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012
Eksport Brazylii do Chin
Import Brazylii z Chin
Źródło: opracowano na podstawie danych UNCTAD.
W roku 2001 wymiana handlowa między Brazylią i Chinami wynosiła 3,2 mld USD, a w 2012 r. przekroczyła 83,3 mld USD. W ciągu zaledwie 10 lat wzrosła ponad 25-krotnie. Od 2009 r. Chiny stały się głównym partnerem handlowym Brazylii. W 2009 r. wielkość wymiany handlowej między Brazylią a Chinami była większa niż między Brazylią a USA. Równocześnie z roku na rok rosną inwestycje chińskie, głównie w wydobycie surowców, ale także w rozwój infrastruktury. Chiny udzieliły kredytów na różne projekty rozwojowe Brazylii; ich wartość w latach 2005–2013 przekroczyła 13 mld USD. Pogłębia sie współpraca między firmami obu krajów w przemyśle lotniczym, samochodowym, telekomunikacyjnym i satelitarnym. Zdecydowano o powstaniu w Pekinie filii brazylijskiej firmy produkującej samoloty Embraer oraz o stworzeniu montowni autobusów. W najbliższych latach chińskie linie lotnicze zakupią 60 samolotów osobowych Embraer. W ostatnich latach, kiedy zarówno w Chinach, jak i w Brazylii nastąpiło osłabienie tempa wzrostu gospodarczego, oba kraje zdecydowały się na dalsze zacieśnienie wzajemnych stosunków gospodarczych. W 2012 r. podpisano porozumienie o „globalnym strategicznym partnerstwie”, którego celem jest wzmocnienie pozycji obu państw w globalnej gospodarce. Porozumienie zakłada wzrost
466
Barbara Liberska
Tabela 4. Przepływy bezpośrednich inwestycji zagranicznych między Brazylią i Chinami w latach 2001–2012 (w mln USD) Rok
Bezpośrednie inwestycje zagraniczne Chin w Brazylii
Bezpośrednie inwestycje zagraniczne Brazylii w Chinach
2001
28
0
2002
10
0
2003
16
0
2004
4
0
2005
8
0
2006
7
13
2007
24
14
2008
38
15
2009
83
3
2010
480
0
2011
432
0
2012
325
0
Źródło: opracowano na podstawie China Brazil bilateral FDI Statistics 2014.
wymiany handlowej i inwestycji oraz współpracę na rynkach krajów trzecich. W lipcu 2014 r. prezydent Chin podczas wizyty w Brazylii przedstawił nowe propozycje zacieśnienia wzajemnej współpracy. Chiny przekażą 7,5 mld USD na finansowanie projektów wydobywczych największej brazylijskiej korporacji surowcowej VALE (największy światowy eksporter rudy żelaza). Potwierdziły też swoje zobowiązania w zakresie rozwoju infrastruktury, w tym plany budowy kolei od wybrzeży Atlantyku przez Brazylię do Peru przez Andy do wybrzeży Pacyfiku. Komplementarność gospodarek i rosnący popyt chiński na surowce naturalne i żywność przyczyniły się do wzrostu wzajemnych powiązań. W eksporcie brazylijskim do Chin surowce stanowiły około 75%, natomiast w eksporcie Chin do Brazylii prawie 98% stanowiły wyroby przemysłowe. Taka sytuacja na dłuższą metę jest niekorzystna; w przyszłości Brazylia chciałaby zmniejszyć zależność od eksportu surowcowego i zwiększyć eksport wyrobów przemysłowych na rynek chiński. W najbliższych dekadach zarówno Chiny, jak i Brazylia stoją przed koniecznością zmiany dotychczasowego modelu rozwoju. Transformacja chińskiej gospodarki w kierunku pokonsumpcyjnego modelu wzrostu może stwarzać nowe możliwości dla Brazylii (Schellekens, 2014).. Szacuje się, że import chiński z Brazylii może rosnąć do 2030 r. średniorocznie nawet około 12% przy utrzymania przez Chiny około 7% stopy wzrostu gospodarczego.
BRAZYLIJSKI MODEL ROZWOJU NA ROZDROŻU
467
Obecne stosunki Brazylii z Chinami charakteryzują pragmatyzm i długofalowe interesy gospodarcze. Zacieśnianie współpracy gospodarczej pozwala na lepsze sprostanie wyzwaniom rozwojowym, przed jakimi stoją oba kraje w najbliższych dekadach.
4.3. PERSPEKTYWY ROZWOJOWE BRAZYLII – MOŻLIWOŚCI UNIKNIĘCIA „PUŁAPKI ŚREDNIEGO DOCHODU” Dotychczasowy model rozwoju Brazylii stoi na rozdrożu. Osłabienie wzrostu po 2010 r. budzi obawy co do perspektyw trwałego wzrostu. Gospodarka brazylijska rozwijała się dynamicznie w latach 60. i 70., jednak w następnych dekadach następował kryzys i załamanie. Już w 1975 r. po tzw. brazylijskim cudzie gospodarczym Brazylia znajdowała się w grupie krajów o średnim dochodzie, niestety lata 80. były dekadą straconą w związku z kryzysem zadłużenia (Liberska, 1991). Z badań Banku Światowego wynika, że w 1960 r. 101 krajów rozwijających się należało do grupy państw o średnim dochodzie, ale tylko 13 udało się do 2008 r. wejść do grupy o wyższym dochodzie. Wpłynęło na to wiele czynników, ale zdaniem Eichengreena spadek wzrostu był w 85% spowodowany spadkiem produktywności (TPG). W przypadku niektórych krajów spadek wzrostu gospodarczego był spowodowany tzw. chorobą holenderską (Dutch disease), gdyż intensywna eksploatacja surowców i ich eksport wpływały na podniesienie kursu waluty, co powodowało spadek konkurencyjności towarów przemysłowych na globalnych rynkach (Spence, 2011). W ostatnich dziesięciu latach dzięki reformom i makroekonomicznej stabilizacji Brazylia powróciła na ścieżkę dynamicznego wzrostu. Sukcesom realizowanego modelu rozwoju towarzyszyły pozytywne zmiany w gospodarce i strukturze społecznej. Jednak czynniki, które napędzały wzrost gospodarczy w ostatniej dekadzie – jak: ekspansja siły roboczej, wzrost konsumpcji, dynamiczny wzrost eksportu głównie surowcowego (przy wysokich cenach), napływ inwestycji zagranicznych – zaczynają się wyczerpywać. Wartość eksportu surowców w latach 2005–2012 wzrosła z 11 mld do 64 mld USD, ale w tym samym czasie bilans handlowy dla wyrobów przemysłowych z nadwyżki około 20 mld USD przekształcił się w deficyt 45 mld USD. Równocześnie udział przemysłu przetwórczego w PKB spadł z 31,3% w 1980 r. do 14,6% w 2010 roku (McKinsey, 2014). Można zatem twierdzić, że następował proces dezindustrializacji, ale miały miejsce pewne pozytywne zmiany w strukturze przemysłu. Badania empiryczne analizujące procesy przekształceń w przemyśle brazylijskim w latach 1970–2010 wskazują na szereg ważnych zmian w jego strukturze (UNCTAD, 2012). Nastąpiła realokacja zasobów z tradycyjnych przemysłów pracochłonnych do przemysłów nowoczesnych o zaawansowanej technologii i przesunięcie zatrudnienia z przemysłu przetwórczego do sektora usług, gdzie pracuje obecnie ponad 67% zatrudnionych. Obecnie eksport zaawansowanych technologiczne wyrobów przemysłowych stanowi ponad 50% ogólnego eksportu przemysłowego. W latach 1990–2008 spadła jednak wydajność pracy w przemyśle. W okresie
468
Barbara Liberska
1990–2012 wydajność pracy przyczyniła się tylko w 40% do wzrostu PKB Brazylii, podczas gdy w Chinach w 91%, w Indiach w 67% (Brazil Economy, 2014). Rysunek 9. Wydajności pracy, PKB na jednego zatrudnionego w USD według ppp (w cenach 2013 r.) 80
60
40
20
0 1960
1970
1980
South Korea Brazil
1990 Chile China
2000
2010 Mexico India
Źródło: Brazil Economy (2014), s. 39.
Wydajność pracy (dochód wytworzony na jednego zatrudnionego) w Brazylii w 2013 r. był trzykrotnie niższy niż w Korei Płd. i dwukrotnie niższy niż w Chile. Zdaniem wielu badaczy, niska produktywność stanowi poważne zagrożenie dla dalszego dynamicznego wzrostu gospodarczego. Z badań McKinsey (2014) wynika, że dla podniesienia poziomu życia konieczne jest zwiększenie produktywności (TFP) oraz zbudowanie szerszych powiązań z globalną gospodarką nie tylko w dziedzinie produktów rolnych i surowców, ale także zróżnicowanego eksportu wyrobów przemysłowych o zaawansowanej technologii. Brazylia, według niektórych autorów, znalazła się tzw. pułapce średniego dochodu (middle income trap) i – podobnie jak wiele krajów o średnim dochodzie – staje przed poważnym wyzwaniem dokonania niezbędnych reform, aby przejść do grupy krajów o wysokim dochodzie (Eichengreen, Park, Shin, 2013). Większość krajów po przekroczeniu pewnego poziomu dochodu na jednego mieszkańca (11 tys. USD) nie było w stanie wejść na wyższy poziom. W Brazylii w 2012 r. dochód per capita wynosił ponad 11 tys. USD. Wśród krajów, które znalazły się obecnie w pułapce średniego dochodu, wymienione są poza Brazylią także Chiny, Malezja i Polska. W wielu badaniach starano się odpowiedzieć na pytanie, dlaczego tak się dzieje, że niektóre kraje rozwijające mogły osiągnąć trwały wzrost gospodarczy i dogonić kraje wysoko rozwinięte, a inne nie. (Kharas, Kohli, 2011). Stwierdzono, że kraje uniknęły pułapki średniego dochodu dzięki odpowiedniej transformacji
469
BRAZYLIJSKI MODEL ROZWOJU NA ROZDROŻU
Rysunek 10. Pułapka średniego dochodu – dochód na jednego mieszkańca w 1960 roku 5
MIDDLE-INCOME TO HIGH-INCOME
United States
Israel
South Korea
Switzerland
Taiwan
4
STAYING RICH
Greece Malaysia Oman
Kuwait
China
2008
Argentina
Brasil
3
Botswana LOW-INCOME TO MIDDLE-INCOME MIDDLE-INCOME “TRAP”
2
North Korea LOW-INCOME “TRAP”
1 Niger
Burundi
BECOMING POOR
0
0
1
2
3 1960
4
5
6
Źródło: World Bank.
gospodarki i przesunięciu produkcji do wyższego łańcucha wartości dodanej, przez wykorzystanie zaawansowanej technologii, poprawę jakości kapitału ludzkiego oraz lepszą organizację. Dzięki dywersyfikacji produkcji i wzrostowi eksportu bardziej zaawansowanych technologiczne towarów na globalne rynki osiągnęły dalszy dynamiczny wzrost gospodarczy. Brazylia, aby uniknąć pułapki średniego dochodu, musi się zmierzyć z wieloma zagrożeniami (Canuto, 2013). Są to między innymi: – po pierwsze, zagrożenia makroekonomiczne, wymóg utrzymaniu makroekonomicznej stabilizacji, kontroli inflacji, deficytu budżetowego i wielkości zadłużenia; – po drugie, zagrożenia wykluczenia, czyli braku wystarczającej liczby ludzi wykształconych i posiadających odpowiednie kwalifikacje pozwalające na przesuniecie pracowników do sektorów o wyższej wartości dodanej; – po trzecie, zagrożenia infrastruktury, czyli brak dostatecznie rozwiniętej infrastruktury nie tyko fizycznej, ale także telekomunikacyjnej, informatycznej, co nie pozwoli na osiągnięcie korzyści z pogłębienia globalnych powiązań;
470
Barbara Liberska
– po czwarte, zagrożenia instytucjonalne, czyli trudności w usuwaniu przeszkód biurokratycznych w działalności sektora prywatnego i ograniczenia przedsiębiorczości, brak skutecznej walki z korupcją; – po piąte, zagrożenia innowacyjności, czyli niedostateczne bodźce do wzrostu innowacji i modernizacji przemysłu, brak poprawy konkurencyjności i dywersyfikacji towarów eksportowych na globalnych rynkach. W najbliższej dekadzie konieczna jest nowa strategia, która będzie prowadziła między innymi do: zmniejszenia kosztów prowadzenia biznesu (regulacje, podatki), wzmocnienia systemu bodźców do poprawy konkurencyjności, wzrostu inwestycji w rozwój infrastruktury transportowej i informatycznej, poprawy systemu edukacji i opieki zdrowotnej, podniesienia jakości kapitału ludzkiego, wzrostu wykształcenia średniego i wyższego (OECD Economic Surveys. Brazil 2003). Według autorów raportu (McKinsey, 2014) dalszy wzrost gospodarczy Brazylii w znacznym stopniu zależy od zbudowania pogłębionych powiązań z gospodarką światową. Będzie to prowadziło do poprawy konkurencyjności przemysłu i wzrostu eksportu towarów o wysokiej wartości dodanej. Gospodarka brazylijska jest nadal stosunkowo słabo powiązania z gospodarką światową. Udział handlu w PKB w 2012 r. wynosił 27%, podczas gdy w Meksyku 67%, w Chinach 58%, w Indiach 54%. Autorzy raportu wskazują na siedem priorytetów, które pozwolą na przywrócenie wzrostu gospodarczego: po pierwsze przesuniecie dotychczasowych źródeł wzrostu napędzanego konsumpcją w kierunku wzrostu proinwestycyjnego, po drugie reorientacja polityki handlowej w kierunku ściślejszej integracji z globalnymi rynkami, po trzecie, poprawa zdolności konkurowania w przemysłach opartych na wiedzy, po czwarte zbudowanie infrastruktury na miarę XXI wieku umożliwiającej powiązania gospodarki ze światem, po piąte stworzenie otoczenia biznesowego sprzyjającego poprawie konkurencyjności i zmniejszeniu kosztów działalności, po szóste dążenie do poprawy efektywności sektora publicznego, po siódme nadanie szczególnej wagi edukacji i rozwojowi kapitału ludzkiego. Zdaniem autorów w najbliższych dwóch dekadach Brazylia powinna osiągnąć 4,2% tempa wzrostu gospodarczego, aby zapewnić poprawę poziomu życia i zrealizować aspiracje rosnącej klasy średniej Dalsze reformy gospodarcze i dodatkowe korzyści ze wzrostu globalnych powiązań pozwolą na lepsze wykorzystanie potencjału gospodarczego Brazylii, będą napędzały wzrost gospodarczy, a tym samym pozwolą na uniknięcie pułapki średniego dochodu.
ZAKOŃCZENIE W ostatniej dekadzie rosły nadzieje na szybki rozwój Brazylii na miarę jej potencjału gospodarczego, technologicznego i ludzkiego. Realizowany model rozwoju pokazał, że jest możliwe połączenie rzeczy trudnych dla wielu krajów rozwijających się, jak: stabilizacja polityczna i szerokie poparcie dla polityki rządu, utrzy-
BRAZYLIJSKI MODEL ROZWOJU NA ROZDROŻU
471
manie stabilizacji makroekonomicznej, otwartej gospodarki i aktywnej polityki państwa w walce z biedą i wykluczeniem społecznym. Przy niewielkich kosztach (około 1% budżetu) udało się zrealizować programy społeczne, które skutecznie eliminowały skrajną biedę i doprowadziły do wzrostu poziomu życia milionów ludzi. Szybki wzrost dochodów grup najbiedniejszych prowadził do zmniejszenia nierówności społecznych. Brazylia przeszła w ostatniej dekadzie głęboką transformacje gospodarczą i społeczną. Transformacja gospodarcza pozwoliła na przejście od gospodarki, która nie radziła sobie z inflacją, do gospodarki o stabilnych fundamentach makroekonomicznych, od gospodarki o wysokim zadłużeniu zagranicznym do gospodarki o dużych rezerwach walutowych, od gospodarki przeżywającej kryzysy walutowe do gospodarki o stabilnej walucie, od gospodarki skierowanej na wewnątrz do gospodarki otwartej z rosnącymi powiązaniami z gospodarką światową. Transformacja społeczna pozwoliła na przejście od kraju biedy (około 40% ludności) do kraju klasy średniej, od kraju największych na świecie nierówności społecznych do kraju, w którym nierówności zmalały, od kraju o niskim poziomie edukacji do kraju, gdzie prawie 100% młodych ludzi uzyskało wykształcenie na poziomie podstawowym. Wraz ze wzrostem poziomu wykształcenia i zdrowia młodych ludzi rosły ich perspektywy znalezienia dobrze płatnej pracy. Awans gospodarczy Brazylii i sukcesy walki z biedą nie oznaczają, że w najbliższych dekadach nie czeka ją wiele wyzwań i zagrożeń związanych z zapewnieniem dalszego wzrostu gospodarczego. Nie wszystko, co zapowiadano, udało się zrealizować, jak: zmniejszenie korupcji, walka z gangami narkotykowymi, reforma podatków, ochrona środowiska, biurokracja, niska wydajność, niedostateczna infrastruktura, niedoinwestowane szkolnictwo. Osłabienie wzrostu gospodarczego w ostatnich latach stanowi (po raz kolejny w historii) poważne wyzwanie i wymaga przebudowy gospodarki tak, aby uniknąć „pułapki średniego dochodu”. Wydaje się, że Brazylia jest dzisiaj lepiej przygotowana do stawienia czoła nowym wyzwaniom niż w ostatnim półwieczu. Prognozy rozwoju na najbliższe dekady, przedstawiane przez różne ośrodki badawcze, są raczej optymistyczne (Spence, 2011). Niektórzy zakładają, że w 2030 r. Brazylia będzie czwartą gospodarką świata (po Chinach, USA i Indiach) i zrealizuje swoje wiekowe aspiracje stania się globalną potęgą.
BIBLIOGRAFIA A better Brazil (2010), „The Economist”, September 30. A Decade Inclusive (2001–2011): Desigualidad, Pobreza en Politica de Renda (2012), Instituto de Pesquisa Economica Aplicada, Comunicados de Ipea no. 155, Brasilia. Agenor P.R., Canuto O. (2012), Avoiding Middle Income Trap, Policy Research Working Paper 6210, World Bank, Washington.
472
Barbara Liberska
Agnegar P.R., Canuto O., Jelenic M. (2012), Avoiding Middle-Income Growth Traps, World Bank, “Economic Promise”, No. 98. Arnold J., Flach L. (2013), Structural policies and productivity in Brazil, “OECD Working Paper”. Augusto de Oliveira F., Nakatani P. (2007), The Brazilian economy under Lula, “Monthly Review: An Independent Socialist Magazine”, Vol. 58, Issue 9. Bacha E., Baumgarten de Bolle M. (2013), O Futuro de Industria no Brasil: desindustralizacao em debate, Rio de Janeiro. Baer W. (2008), The Brazilian Economy: Growth and Development, Lynne Rienner Publisher. Bolsa Familia (2008), Bolsa Familia: Changing the Lives of Millions, http://go.worldbank.org/DOMFU4AYO0 (data dostępu: 13.08.2014). Brazil China (2014) Update, Conselho Empresarial Brasil China. Brazil Economy (2014), “The Economist”, April 19. Brazylia jako mocarstwo wschodzące (2013), M.F. Gawrycki (red.), Biblioteka Iberyjska, Warszawa. Bresser Pereira L.C. (2010), Globalization and Competition. Why some Emerging Markets Countries Succeed while Others Fall Behind, Cambridge. BRICS Statistical Report (2013), www.brigs.ibge.gov.br Burity J.A. (2008), Brazil’s rise: Inequality, culture, and globalization, “Journal of Futures”, Vol. 40, Issue 8. Canuto O. (2013), What’s Holding Back Brazil?, www.projectsyndicate.org (data dostępu: 10.08.2014). Dowbor L. (2007), Brazylia: portret społeczno-gospodarczy, http://www.dowbor. org/07brazylia.doc (data dostępu: 20.07.2014). Dowbor L. (2010), Brazylia szuka nowych dróg. Agenda na lata 2010, http://www. dowbor.org/10_agenda_brasil_polones.doc (data dostępu: 25.07.2014). Dowbor L. (2012), O Brasil esta mudando para melhor, www.cartamaior.com.br/ Editoria/Economia/”O brasil esta mudando para melhor. Dreaming of glory (2007), A Special Report on Brazil, “The Economist”, April 14. Eichengreen B., Park D., Shin K. (2013), Growth, slowdowns Redux: New evidence on the Middle-Income Trap, “NBER Working Paper”, Vol. 18673. Ellen P., Remes J. (2014), Connecting Brazil to the World, www.voxeu.org (data dostępu: 18.07.2014). Elstrodt H.-P., Laboissiere M., Pietracci B. (2007), Five priorities for Brazil’s economy, “McKinsey Quarterly”, Special Edition. Elstrodt H.-P., Manyika J., Remes J., Ellen P., Martins C. (2014), Brasil’s Path to Inclusive Growth, McKinsey Global Institute. Franco G., Vieira J.A. (2010), The Brazilian development model: Trade orientation, the 2008 crisis and its influence on the choice of styles, brak danych bibliogr. Gallangher K.P., Porzecanski R. (2010), The Dragon in the Room. China and the Future of Latin American Industrialization, Stanford University Press. Getting it together at last (2009), “The Economist”, A Special Report on Business and Finance in Brazil, November 12. http:/seriesestatisticas.ibge.gov. IBGE (2013), Instituto Brasileiro de Geografia e Estatistica, Series Estatisticas.
BRAZYLIJSKI MODEL ROZWOJU NA ROZDROŻU
473
IPEA (2012), A Decada Inclusiva (2001–2011). Desingualidade, Pobreza e Politicas de Renda, Institito de Pesquisa Economica Aplicada, Brasilia. Kharas H., Kohli H. (2011), What is the middle income trap, why countries fall into it, and how can it be avoided? “Global Journal of Emerging Market Economies”, Vol. 3, No. 3. Liberska B. (1989), Brazylia przyszłości. Strategia budowy Brazylii jako przyszłej potęgi światowej w okresie rządów wojskowych 1964–1989, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa. Liberska B. (1991), Strategie rozwiązywania kryzysu zadłużenia w Ameryce Lacińskiej, UJ, Kraków. Liberska B. (2008), Ameryka Łacińska – w poszukiwaniu nowej strategii rozwoju i modelu globalizacji, w: Doświadczenia demokracji w Ameryce Łacińskiej, M. Kania, A. Kaganiec-Kamieńska (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków. Liberska B. (2010a), Brazylia zrobiła to po swojemu, „Obserwator Finansowy” 2010, 13 październik. Liberska B. (2010b), Model rozwoju Brazylii w czasie rządów prezydenta Luiza Inácio Lula da Silvy, „Kwartalnik Ameryka Łacińska CESLA”, nr 2(68). Liberska B. (2012), Zmiany w gospodarce światowej, PAN, Komitet Prognoz „Polska 2000 Plus”, Warszawa. Liberska B. (2013), Nowe centra wzrostu światowej gospodarki, Studia Ekonomiczne nr 2. Magalhaes Prates D., Paulini L.M (2007), The financial globalization of Brazil under Lula, “Monthly Review: An Independent Socialist Magazine”, Vol. 58, Issue 9. Make or break (2003), “The Economist”, A Special Report on Brazil, February 20. McKinsey (2014), Connecting Brazil to the World: A Path to Inclusive Growth, McKinsey Global Institute, May 2014. Musacchio A. (2008), Brazil under Lula: Off the Yellow BRIC Road, Harvard Business School, Case 707–031, Boston. Nasif A., Feijo C., Aranji E., (2013), Structural Change and Economic Development: Is Brazil Catching Up Or Falling Behind? UNCTAD Discussion Paper No. 211. Nasif A. (2011), Overcoming the “impossible trinity” towards a mix of macroeconomic policy instruments for sustaining economic development in Brazil, “Brazilian Journal of Political Economy”, Vol. 31, No. 5. O’Neill J. (2012), Mapa wzrostu. Szanse gospodarcze dla państw grupy BRICS, Wydawnictwo Studio EMKA, Warszawa. OECD (2013), Economic Surveys, Brasil 2013. Peerenboom R., Ginsberg T. (2013), Law and Development of Middle-Income Countries. Avoiding The Middle-Income Trap, Cambridge. Pereira C. (2011), China Brazil, South Partnership or North-South Competition, „Policy Paper” No. 26, Brookings Institute. Schellekens P. (2014), Why Transformation in China presents an opportunity for Brazil, “World Bank Blogs”, (data dostępu: 14.07.2014). Spence M. (2011), The Next Convergence: The Future of Economic Growth in a Multispeed World, New York.
474
Barbara Liberska
“The Economist” (2009), July 18, s. 89. UNCTAD Handbook of Statistics. UNCTAD World Investment Report. World Bank (2000), Escaping the Middle Income Trap, East Asia Pacific Update, Vol. 2, Washington.
STRESZCZENIE Brazylia przechodziła w ostatnich dekadach głęboki proces transformacji gospodarczej i społecznej. Realizowany model rozwoju zapewnił stabilizację makroekonomiczną, dynamiczny wzrost eksportu i napływ inwestycji zagranicznych oraz stosunkowo wysoki wzrost gospodarczy. Programy społeczne przyczyniły się do znacznego zmniejszenia biedy i poprawy poziomu życia grup najbiedniejszych. Sukcesom gospodarczym Brazylii towarzyszył wzrost jej pozycji w świecie; odgrywa ona dzisiaj ważną rolę w wielu międzynarodowych organizacjach, działa aktywnie w grupie BRICS i w grupie G20. Zacieśnienie stosunków gospodarczych z Chinami przynosi obu krajom korzyści, równocześnie wspiera rozwój krajów rozwijających się. W artykule przedstawiono założenia i efekty realizowanego po 2001 r. brazylijskiego modelu rozwoju. Starano się też odpowiedzieć na pytania: dlaczego po latach sukcesów gospodarczych w ostatnich latach nastąpiło znaczne osłabienie wzrostu, czy jest to tylko chwilowe, czy kraj może wpaść w „pułapkę średniego dochodu”? Na końcu pracy wskazano kierunki reform strukturalnych, które pozwolą przywrócić dynamiczny wzrost gospodarczy. Słowa kluczowe; Brazylia, model rozwoju, globalizacja, BRICS, Chiny, pułapka średniego rozwoju.
BRAZILIAN MODEL OF DEVELOPMENT AT THE CROSSROADS ABSTRACT In recent decades, Brazil experienced a profound economic and social transformation. Its model of development assured macroeconomic stabilization, dynamic growth of exports, inflow of foreign investments and relatively high economic growth. Social programs contributed to significant reduction in poverty and rise of living standards of the poorest group. Brazil’s economic success was accompanied by an improvement of the country’s position in the world; today, Brazil plays an important role in many international organizations and is an active member of the BRICS and G20 groups. Closer economic relations with China bring benefits to both countries and at the same time support growth in developing countries.
BRAZYLIJSKI MODEL ROZWOJU NA ROZDROŻU
475
The paper presents the assumptions and results of the Brazilian post-2001 model of development. It aims also to answer the questions of why has Brazil’s growth rate declined after years of economic success, and is the slowdown only temporary or could the country fall into the “middle income trap”? Recommendation on the direction of structural reforms that would restore dynamic growth concludes the paper. Keywords: Brazil, development model, globalization, BRICS, China, middle income trap. JEL Classification: E61, F21, F63, O11, P52
STUDIA EKONOMICZNE 1 ECONOMIC STUDIES NR 4 (LXXXIII) 2014
Urszula Żuławska*
GOSPODARKA MEKSYKU NA POCZĄTKU XXI WIEKU Ostatnie ćwierćwiecze to okres zmian systemowych w Meksyku. Po kryzysie zadłużeniowym 1982 roku, wobec załamania gospodarczego, inflacji i drastycznego spadku poziomu życia, które łącznie uzasadniają nazywanie lat 80. w tym kraju „straconą dekadą”, na przełomie lat 1987 i 1988 wprowadzono Pakt Solidarności Społecznej, który stanowił ważny etap w transformacji społeczno-gospodarczego systemu kraju. Obok ograniczenia inflacji dzięki wymuszonej „umowie społecznej” (Żuławska, 1994, 2003) doprowadził on do gwałtownego otwarcia gospodarki i pogłębienia neoliberalnych reform. Z kolei w 1994 r. wszedł w życie Traktat o Wolnym Handlu pomiędzy Kanadą, Stanami Zjednoczonymi i Meksykiem (NAFTA), który wzmocnił powiązania gospodarcze w Ameryce Północnej. W roku 2000 Partia Zinstytucjonalizowanej Rewolucji (PRI) – po nieomal 70 latach nieprzerwanego sprawowania władzy – na dwanaście lat oddała administrację bardziej prawicowej Partii Akcji Narodowej (PAN), by powrócić do władzy w grudniu 2012 roku. Zmianie podlegała nie tylko strategia rozwoju gospodarczego, ale i system społeczno-gospodarczy. Od momentu podpisania porozumień NAFTA daje się zaobserwować znacznie większą niż w latach poprzednich zbieżność cyklu koniunkturalnego w Meksyku i Stanach Zjednoczonych. Powiązania dotyczą sfery handlu zarówno dobrami, jak i usługami, rynku finansowego i rynku pracy. Wpływ północnego sąsiada nie ogranicza się jednak do zależności czysto gospodarczych. Niestety nie wszystkie powiązania ze Stanami Zjednoczonymi należą do pożądanych: nielegalne transakcje z północnym sąsiadem, głównie polegające na dostarczaniu narkotyków i siły roboczej zarówno z Meksyku, jak i z innych krajów regionu generują wprawdzie zyski dla pewnych grup społecznych, prowadzą jednak do destrukcji instytucji państwa i utraty poczucia bezpieczeństwa w społeczeństwie. *
Społeczna Akademia Nauk.
477
GOSPODARKA MEKSYKU NA POCZĄTKU XXI WIEKU
Celem artykułu jest przedstawienie perspektyw rozwojowych Meksyku oraz wpływu powiązań traktatowych z gospodarką północnoamerykańską na rozwój kraju. Kolejno zostaną omówione: poziom aktywności gospodarczej w Meksyku, powiązania handlowe i finansowe, stan finansów publicznych, sytuacja społeczna ze szczególnym uwzględnieniem rynku pracy imigracji, destrukcyjny wpływ zorganizowanej przestępczości oraz perspektywy reform społeczno-gospodarczych.
SYTUACJA MAKROEKONOMICZNA W odniesieniu do Meksyku stosuje się zazwyczaj periodyzację sześcioletnią, odpowiadającą kadencjom prezydenckim (tzw. sexenio). Kadencje te pokrywają się – z kilkumiesięcznym jedynie przesunięciem– ze zmianami w strategii gospodarczej: od 1988 r. z pełnym otwarciem gospodarki, a od 1994 r. z przystąpieniem do NAFTA. W okresie administracji Carlosa Salinas de Gortari gospodarka odnotowała najwyższe średnie tempo wzrostu; nie należy jednak zapominać, iż efekt był po części natury statystycznej (po załamaniu gospodarczym lat 80.). W spadku pozostawił on kryzys, który wybuchł w niecałe trzy tygodnie po przejęciu urzędu przez Zedillo. Po bardzo głębokim załamaniu w 1995 r. gospodarka meksykańska bardzo szybko odrobiła straty, między innymi korzystając z dobrodziejstw porozumienia NAFTA. Tabela 1. Wzrost gospodarczy w Meksyku
Lata
Średnie tempo wzrostu PKB
Średnie tempo wzrostu PKB per capita
Miguel de la Madrid (PRI)
1983–1988
–0,6
–1,7
Carlos Salinas de Gortari (PRI)
1989–1994
4,1
2,1
Ernesto Zedillo (PRI)
1995–2000
3,5
2,0
Vincente Fox (PAN)
2001–2006
2,1
0,9
Felipe Calderón (PAN)
2007–2012
2,0
0,5
Enrique Peña Nieto (PRI)
2013–2014
1,7
1,6
Administracja
Źródło: obliczenia własne na podstawie bazy danych INEGI.
Po przejęciu administracji przez partię konserwatywną, jaką jest PAN – co niektórzy autorzy uważają za demokratyzację Meksyku (Elizondo, 2011) – mimo braku do 2008 r. szoków zewnętrznych gospodarka meksykańska wykazywała malejące tempo wzrostu gospodarczego i to mimo szybkiego po 2003 r. wzrostu cen ropy naftowej. W roku 2008 tempo wzrostu PKB wynosiło jedynie 1,4%,
478
Urszula Żuławska
a w 2009 r. PKB zmalał o 6% (INEGI). Wobec wciąż wysokiego tempa przyrostu demograficznego poprawa średniego poziomu życia po załamaniu w latach 80. była znacznie wolniejsza, nawet jeśli przyjąć, iż korzyści ze wzrostu rozkładały się w sposób równomierny w społeczeństwie, co bez wątpienia nie miało miejsca. W strukturze gospodarczej nastąpiły zmiany w kierunku znacznego zwiększenia udziału sektora wydobywczego kosztem udziału przemysłu przetwórczego i usług. Dochody z eksportu ropy naftowej wzrastają od 2002 r. (poza kryzysowym 2009 r.), mimo iż wolumen eksportu maleje od 2004 roku. Ograniczenie wolumenu eksportu nie jest efektem polityki oszczędnej eksploatacji zasobów naturalnych kraju, a braku możliwości wydobywczych w związku z wieloletnimi zaniedbaniami w sektorze górnictwa ropy (Elizondo, 2012). Na tle przemian strukturalnych w gospodarce Meksyku na uwagę zasługuje utrzymywanie się wkładu rolnictwa do PKB na niezmienionym poziomie, co świadczy jednak o pewnej modernizacji tego działu. W pewnej mierze sprzyjała temu zmiana konstytucji meksykańskiej, jaka miała miejsce w 1992 r., pozwalająca na prywatyzację i komercjalizację ziem wspólnot wiejskich – ejidos. Reforma ta miała duże znaczenie dla uregulowania stosunków własnościowych w strefach rozbudowy miast, natomiast efekty w rolnictwie były ograniczone i nadal około 36% ziem rolnych należy do ejidos (Cardenas, 2012). Ze względu na silne powiązania w ramach NAFTA szok zewnętrzny 2008 r. był dla Meksyku wyjątkowo dotkliwy, zwłaszcza załamanie w sektorze produkcyjnym, w tym samochodowym. W roku 2009 meksykański PKB zmalał o 6%. Rząd podjął aktywną politykę gospodarczą, możliwą dzięki stosunkowo dobrej sytuacji w finansach publicznych. Od końca 2009 r. wystąpiła lekka poprawa w zakresie wzrostu PKB, choć w związku z perturbacjami wynikającymi z powrotu do władzy PRI mimo niewykorzystanych mocy produkcyjnych efekty były znacznie mniejsze, niż oczekiwano. Inflacja, choć o 1–2 pkt. proc. wyższa od zakładanej, pozostawała pod kontrolą i wykazywała tendencję zniżkową (IMF, 2010). Zmniejszyły się transfery od osób zatrudnionych za granicą, głównie w Stanach Zjednoczonych. Kwoty te, nie mające zasadniczego znaczenia dla kształtu meksykańskiego bilansu płatniczego, odpowiadają jednak prawie 4% wydatków na konsumpcję i to głównie biedniejszej części społeczeństwa. Deficyt obrotów bieżących bilansu płatniczego finansowany był wolno rosnącymi inwestycjami portfelowymi. Sektor bankowy odnotował wprawdzie zwiększenie odsetka złych kredytów – do 3% – jednakże jego pozycja nie uległa istotnemu pogorszeniu, głównie dzięki małej zależności od finansowania zewnętrznego (IMF, 2010). W latach 2010–2012 gospodarka meksykańska, podobnie jak Stanów Zjednoczonych, odzyskała dynamikę i z pewnym naddatkiem odrobiła straty powstałe w czasie pierwszego etapu międzynarodowego kryzysu finansowego. Od momentu przystąpienia Meksyku do NAFTA cykl koniunkturalny jest uzależniony od cyklu u północnego sąsiada, choć podlega znaczniejszym wahaniom. Głównym kanałem wiążącym koniunkturę w obu krajach jest handel zagraniczny, jednakże związków tych jest znacznie więcej.
479
GOSPODARKA MEKSYKU NA POCZĄTKU XXI WIEKU
Rysunek 1. Tempo wzrostu PKB (w %) 15 10 5 20 12
20 10
20 08
20 06
20 04
20 02
20 00
19 98
19 96
19 94
19 92
19 90
19 88
19 86
19 84
–5
19 82
19 80
0
–10 Meksyk
USA
Źródło: IMF, World Economic Outlook Database.
HANDEL ZAGRANICZNY Dość powszechnie meksykański sektor eksportowy utożsamia się z eksportem ropy naftowej i jej przetworów. Tymczasem udział dochodów z eksportu ropy naftowej w całości dochodów eksportowych wzrósł wprawdzie z 9% w 2000 r. do 16% w 2011 r., jednak decydujące znaczenie ma eksport dóbr przetworzonych, generujący 77% dochodów eksportowych (INEGI). Eksport ropy naftowej zajmuje jednak wyjątkowe miejsce w gospodarce ze względu na znacznie wyższy margines zysku niż w przypadku eksportu dóbr przetworzonych oraz ze względu na strukturę własnościową sektora. Ropa wydobywana jest w ramach przedsiębiorstwa państwowego PEMEX, dochody uzyskiwane z tego tytułu mają więc zasadnicze znaczenie dla stanu finansów publicznych. Nawet jeśli PEMEX jest źle zarządzany i pozwala na przechwytywanie znacznej części dochodów przez grupy interesów (Elizondo, 2012), to i tak bonanza naftowa pozwala na dość swobodne poczynania budżetowe. Ropa naftowa jest eksportowana głównie do Stanów Zjednoczonych – w 2013 r. w 75% (INEGI). Ani uruchomienie z końcem lat 70. wydobycia ropy naftowej na wielką skalę, ani otwarcie gospodarki w 1988 r. nie miały tak zasadniczego znaczenia dla zmiany udziału sektora zagranicznego w gospodarce meksykańskiej jak przystąpienie tego kraju do NAFTA. W Meksyku już od kilku dziesięcioleci stosowano formę organizacji produkcji znaną jako maquiladoras – montowni położonych wzdłuż północnej granicy kraju, w wyłączonych strefach gospodarczych, w których północnoamerykańscy producenci wykorzystywali znacznie tańszą meksykańską siłę roboczą. Po przystąpieniu Meksyku do NAFTA tego typu rozwiązania można było stosować na terenie całego kraju. Dzięki zintensyfikowaniu podziału pracy wewnątrz procesów przetwórczych doszło więc do bardzo szybkiego zwiększenia obrotów handlu zagranicznego Meksyku i to zarówno po stronie eksportu, jak i importu głównie zaopatrzeniowego dla eksportu. Zjawisko to bez wątpienia
480
Urszula Żuławska
Tabela 2. Eksport ropy naftowej z Meksyku Średnia Wartość cena USD/ mld baryłkę USD
Średnia Wolumen Wartość cena USD/ mld mln barybaryłkę USD łek
Rok
Wolumen mln baryłek
1988
478
5,9
12,24
2001
641
11,9
18,61
1989
466
7,3
15,61
2002
622
13,4
21,52
1990
466
8,9
19,09
2003
673
16,7
24,78
1991
500
7,3
14,58
2004
683
21,3
31,14
1992
501
7,4
14,88
2005
663
28,3
42,69
1993
488
6,4
13,2
2006
654
34,7
53,04
1994
477
6,6
13,88
2007
615
37,9
61,66
1995
476
7,5
15,7
2008
512
43,3
84,58
1996
565
10,7
18,94
2009
447
25,7
57,44
1997
628
10,3
16,46
2010
497
36
72,46
1998
636
6,5
10,17
2011
488
49,3
100,99
1999
567
8,8
15,57
2012
458
46,8
102,09
2000
585
14,6
24,86
2013
433
42,7
98,5
2014*
412
34,0
91–72
Rok
* dane dotyczą 11 miesięcy 2014 roku. Źródło: Secretaria de Energia, Sistema de Información Energetica.
należy do pozytywnych, nie należy jednak przeceniać jego wpływu, gdyż udział sektora eksportowego w tworzeniu PKB nie wzrasta tak szybko jak obroty handlu zagranicznego. Poza wykorzystywaniem tańszej w Meksyku siły roboczej północnoamerykańscy przedsiębiorcy, korzystając z bardziej liberalnych przepisów, przenoszą na teren Meksyku składowanie odpadów i produkcję bardziej obciążającą środowisko naturalne. Ten aspekt integracji trudno oceniać pozytywnie. Stany Zjednoczone są odbiorcą około 80% meksykańskiego eksportu, a dostarczają około 50% importowanych towarów i usług. Nie dziwi więc uzależnienie koniunktury meksykańskiej od północnoamerykańskiej. Największym konkurentem Meksyku pod względem eksportu artykułów pracochłonnych na rynek USA są oczywiście Chiny i bez wątpienia konkurencję tę wygrywają; w 2009 r. udział Chin w rynku produktów przetworzonych USA był trzykrotnie większy niż Meksyku (IMF, 2012). Od roku 2009 można jednak obser-
GOSPODARKA MEKSYKU NA POCZĄTKU XXI WIEKU
481
Rysunek 2. Obroty handlu zagranicznego Meksyku (w mln USD) 500 000 400 000 300 000 200 000 100 000 0 –100 000 –200 000 –300 000
–500 000
1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013
–400 000
eksport
import
saldo
Źródło: baza danych INEGI.
wować „odzyskiwanie” tego rynku przez Meksyk. Przypisuje się to kilku czynnikom. Najważniejszym było stopniowe zwiększenie płac w Chinach, co różnicę w płacach między Meksykiem a Chinami sprowadziło z kilkukrotnej do zaledwie 40%, i – co za tym idzie – zmniejszenie konkurencyjności płacowej tego kraju. Równocześnie w Meksyku nastąpił wzrost produkcyjności, co zmniejszyło jednostkowe koszty pracy. Wzrost kosztów transportu w związku z podwyżkami cen ropy spowodował zwiększenie konkurencyjności produkcji prowadzonej w bliższym kraju. Rosnące znaczenie ma też lepsza w Meksyku niż w Chinach ochrona praw autorskich, co jest istotne przy coraz bardziej skomplikowanych i chronionych patentami importowanych technologiach. Podkreśla się też konsekwentne utrzymywanie otwarcia gospodarki meksykańskiej czy wreszcie narastającą pionową integrację produkcji (IMF, 2012). Toteż w ciągu ostatnich trzech lat udział Chin w rynku USA nieco zmalał, zaś Meksyku wzrósł i to w znaczniejszym stopniu. Import do Meksyku w 50% pochodzi ze Stanów Zjednoczonych i związany jest w znacznej mierze z zaopatrzeniem produkcji na eksport. Natomiast na rynek krajowy są przeznaczone głównie towary importowane z Chin (14% importu) i Korei Południowej. Pozostałymi istotnymi dostawcami towarów na rynek meksykański są: Japonia, Kanada i Niemcy. Głębsze powiązanie gospodarki meksykańskiej z rynkiem północnoamerykańskim umożliwiło pełniejsze wykorzystanie siły roboczej, ale również meksykańskiej przestrzeni do prowadzenia działalności gospodarczej poddanej mniejszym rygorom prawnym, np. pod względem ochrony środowiska.
482
Urszula Żuławska
RYNKI FINANSOWE Finanse to sektor gospodarki meksykańskiej, który w ostatnim ćwierćwieczu doznał najgłębszych przemian systemowych i przysporzył gospodarce zarówno szans rozwojowych, jak i głębokich perturbacji. W czasie kryzysu zadłużeniowego w 1982 r. znacjonalizowano banki i choć kolejne rządy szybko przystąpiły do ich reprywatyzacji, to sprawność systemu bardzo na tym zabiegu ucierpiała, wymienia się ją jako jedną z przyczyn kolejnego kryzysu finansowego w 1994 roku. Kolejnym szokiem było wprowadzenie w 1987 r. Paktu Solidarności Gospodarczej, który w pełni zliberalizował przepływy kapitałowe. Stanowiło to ogromną zachętę dla kapitału zagranicznego, który – gdy tylko gospodarka została wstępnie ustabilizowana – od 1990/1991 r. zaczął masowo napływać do Meksyku i stał się głównym źródłem finansowania wzrostu gospodarczego. Niestety chaotyczne i masowe przepływy kapitałowe już w końcu 1994 r. przyczyniły się do wystąpienia wspomnianego kryzysu walutowego. Dzięki ogromnej pomocy ze strony międzynarodowego sektora finansowego – stymulowanego przez władze USA, które nie mogły sobie pozwolić na większe załamanie w stowarzyszonej w ramach NAFTA gospodarce – został szybko zahamowany, aczkolwiek koszty programu ratunkowego sektora prywatnego znany pod nazwą FOBAPROA (Fondo Bancario de Protección al Ahorro) w wysokości około 100 mld USD miały zaciążyć na gospodarce meksykańskiej na kilka lat. Wraz z zasadniczą poprawą sytuacji gospodarczej na przełomie wieków poprawiła się także sytuacja sektora finansowego. Zadłużenie publiczne malało, sektor bankowy cechowała znaczna kapitalizacja, malała zależność od finansowania zagranicznego, wydłużały się okresy zapadalności zobowiązań. Obowiązywał płynny kurs waluty, działalność banku centralnego była podporządkowana celowi inflacyjnemu, wzrastała wiarygodność gospodarki, co znalazło odzwierciedlenie w podniesieniu ratingów (Fitch) z BB w 2000 r. do BBB+ w przededniu wybuchu kryzysu. Bankructwo Lehman Brothers spowodowało szybką deprecjację waluty meksykańskiej, a w konsekwencji poważne kłopoty dla wielu firm spekulujących wcześniej przeciwko peso. Na przełomie lat 2008 i 2009 meksykański sektor przedsiębiorstw poniósł znaczne straty na derywatach, miał trudności z rolowaniem zadłużenia. Na kilka tygodni wstrzymano produkcję samochodów. Upadły niebankowe instytucje finansujące inwestycje w nieruchomości, a w ślad za ich upadkiem straty poniosły także banki. Upowszechniło się poczucie niepewności, a w listopadzie 2009 r. obniżono rating kraju do BBB. W roku 2014 powrócił on do poziomu BBB+. Meksykański system bankowy zdominowany jest przez banki globalne, co w przypadku globalnego załamania groziło szybszym przeniesieniem niekorzystnych tendencji na rynek wewnętrzny. Jednakże ustawodawstwo meksykańskie wyklucza – przynajmniej w teorii – możliwość dofinansowywania central banków ze środków meksykańskich filii. Szczególnie istotna ze względu na stabilność sys-
GOSPODARKA MEKSYKU NA POCZĄTKU XXI WIEKU
483
temu bankowego jest znaczna obecność filii banków hiszpańskich. Szczęśliwie akcja kredytowa banków uległa zahamowaniu jeszcze przed wybuchem kryzysu. Natomiast niebankowe instytucje finansowe odczuły skutki kryzysu bardzo szybko, a odsetek złych kredytów wzrósł w odniesieniu do tych instytucji do 8,5% (IMF, 2010). W kwietniu 2009 r. na granicy bankructwa stanęły Sofoles – niebankowe instytucje kredytujące nieruchomości. Federalne Towarzystwo Hipoteczne udzieliło im 65% gwarancji, co wkrótce zaowocowało przywróceniem zaufania do tych instytucji i podjęciem przez nie normalnej działalności. Rząd zastosował politykę antycykliczną, zasilając gospodarkę strumieniami równymi około 2,5–3% PKB. Obniżono o 375 punktów stopę procentową banku centralnego. Poziom rezerw międzynarodowych, wystarczający w normalnych czasach, mógł nie wystarczyć wobec tak silnego szoku zewnętrznego, dlatego też Meksyk skorzystał z kredytów zabezpieczających z Rezerwy Federalnej i MFW o łącznej wartości 80 mld USD. W kolejnym roku fundusze te miały zostać uzupełnione o pożyczki od innych instytucji finansowych, takich jak Bank Światowy i Inter-American Development Bank, na sumę 13,8 mld USD (BIS, 2011). Z kolejnych wersji tego typu zabezpieczeń korzysta Meksyk do dziś. Bank centralny obniżył centralną stopę procentową z 8,25% do 4,5% (CanalesKriljenko i in., 2010), rozszerzył zakres akceptowanych zastawów, skupował papiery dłużne od funduszy inwestycyjnych. Upłynniono około 10% rezerw międzynarodowych drogą codziennych (400 mln USD dziennie po cenie co najmniej o 2% wyższej niż poprzedniego dnia) oraz nadzwyczajnych (11 mld USD do końca 2008 r.) aukcji, zaspokajając w ten sposób nagle rosnący popyt na dewizy. Od 22 października 2008 r. depozyty dolarowe w banku centralnym zostały oprocentowane (w stosunku: stopa procentowa w USA dla depozytów overnight minus 1/8 punktu proc.). Wobec dalszego pogorszenia ocen stabilności rynku meksykańskiego i kolejnej fali odpływu kapitałów za granicę w lutym 2009 r. przywrócono nadzwyczajne aukcje dolarowe, a ich wartość sięgnęła 1,8 mld USD. Mimo iż podstawowe wskaźniki gospodarcze utrzymywały się na relatywnie dobrym poziomie, postrzeganie gospodarki meksykańskiej uległo zasadniczemu pogorszeniu. Negatywny wpływ załamania na rynku północnoamerykańskim, niepewne dochody z eksportu ropy, być może niewystarczające rezerwy międzynarodowe – wszystkie te czynniki doprowadziły do szerzenia się wątpliwości co do przyszłości gospodarki meksykańskiej w środowisku inwestorów zagranicznych. Dodatkowym kosztem, jak też elementem zwiększającym niepewność, była epidemia grypy N1H1 w 2009 roku. Podczas gdy sektor publiczny był w stanie sprostać kryzysowej sytuacji, sektor prywatny borykał się ze znacznymi trudnościami wynikającymi z braku wcześniej wykorzystywanego finansowania zewnętrznego. Aby zapobiec konsekwencjom braku dostępu sektora prywatnego do środków dewizowych, rząd Meksyku ponowił codzienne aukcje dolarów (100 mln dziennie), jak też udostępnił bankom środki pozyskane z likwidacji operacji swap z Rezerwą Federalną USA (3,22 mld USD), pod warunkiem iż banki wykorzystają te środki na zasilenie sektora przedsiębiorstw. W kwietniu 2009 r. podpisał też umowę z MFW o przystąpieniu do odnawialnej Flexible Credit Line o war-
484
Urszula Żuławska
tości 47 mld USD. Posunięcia te pozwoliły na ustabilizowanie rynku walutowego (BIS, 2011). W celu ustabilizowania wewnętrznego rynku finansowego udzielono gwarancji dla 50% emisji obligacji przedsiębiorstw, łącznie na sumę 50 mld peso. Gwarancje zapewniły przedsiębiorstwom utrzymanie dostępu do rynku finansowego i ułatwiły rolowanie długów. Aby zapewnić łatwiejsze finansowanie zadłużenia publicznego, zezwolono na skracanie okresu zapadalności papierów skarbowych, zwiększono emisję obligacji krótkookresowych kosztem długookresowych, uruchomiono aukcje instrumentów finansowych opartych na stopie procentowej, dostępnych dla instytucji finansowych, uruchomiono skup długookresowych bonów skarbowych na rynku wtórnym. Deficyt obrotów bieżących bilansu płatniczego finansowany był z wolna rosnącymi inwestycjami portfelowymi. Sektor bankowy odnotował wprawdzie zwiększenie odsetka złych kredytów – do 3% – jednakże jego pozycja nie uległa istotnemu pogorszeniu, głównie dzięki małej zależności od finansowania zewnętrznego (IMF, 2012). Meksykański sektor finansowy jest zdominowany przez siedem grup, kontrolujących ponad 70% aktywów. Poddane są one kontroli kilku instytucji państwowych, których celem jest doprowadzenie systemu bankowego do spełnienia kryteriów trzeciego porozumienia bazylejskiego. Rok 2013 przyniósł zasadniczą poprawę bilansu płatniczego kraju dzięki napływowi kapitału zagranicznego: wykupowi pozostałej części sektora piwowarskiego przez koncerny globalne oraz inwestycjom portfelowym. Częściowe dane za rok 2014 (do III kwartału) wskazują na możliwość wystąpienia trudności płatniczych i to mimo zmniejszenia ujemnego salda obrotów bieżących bilansu płatniczego. Załamanie cen ropy naftowej, jakie nastąpiło z końcem roku, sytuację tę mogło jedynie pogorszyć (INEGI). Mimo to szef zespołu ekspertów MFW ds. Meksyku Robert Rennhack uważa, że przyszłość gospodarki Meksyku rysuje się w jasnych barwach (IMF, 2014), a to dzięki ożywieniu w gospodarce Stanów Zjednoczonych. Zdaniem Rennhacka, wykorzystując nagromadzone rezerwy, wolne moce produkcyjne oraz pogłębiając liberalizację gospodarki, Meksyk zachowa stabilną pozycję finansową. Jednym z najważniejszych elementów owego pogłębienia liberalizacji jest dopuszczenie sektora prywatnego do energetyki, dotychczas wyłącznie państwowej.
FINANSE PUBLICZNE Tradycyjnie stan finansów publicznych nie był w Meksyku dobry. Był główną przyczyną kryzysu zadłużeniowego 1982 r., przy deficycie 16% PKB. Po kryzysie 1994/95 r. za pośrednictwem Fondo Bancario de Protección al Ahorro (FOBAPROA) rząd przejął zobowiązania bankrutujących banków prywatnych, a zadłużenie publiczne wzrosło do 42% PKB w 1996 roku (IMF Database). W kolejnych latach, mimo iż utrzymano najniższe spośród krajów OECD obciążenie podatkowe (12% PKB) dług publiczny zmalał w przededniu kryzysu do 37,5% PKB. Załamanie gospodarcze na początku 2009 r., a przede wszystkim mniejszy niż
GOSPODARKA MEKSYKU NA POCZĄTKU XXI WIEKU
485
planowano eksport ropy naftowej, który dostarcza 30–40%, a incydentalnie nawet 50% dochodów budżetowych, doprowadziły do poważnych napięć budżetowych. Podjęto próbę dostosowań budżetowych, jednakże obliczonych na dłuższy czas (reforma emerytalna w stylu argentyńskim, objęcie podatkami szerszej grupy ludności) i w 2010 r. deficyt budżetowy w stosunku do PKB wzrósł. W pierwszym półroczu 2011 r. deficyt budżetowy wzrósł w wyrażeniu realnym w stosunku do pierwszego półrocza 2010 r. o 27,6% (SHCP, 2011). W drugiej połowie 2011 r. w wyniku wzrostu cen ropy oraz dzięki drastycznemu ograniczeniu wydatków na cele socjalne udało się zmniejszyć deficyt budżetowy do 2,5% PKB (SHCP, 2012). Dług publiczny wzrósł jednak ponownie do 43% PKB w 2012 r. i 46% PKB w 2013 r. (IMF Database). Jedną z przyczyn tak niskiego udziału podatków w finansowaniu budżetu państwa są rozwiązania systemowe. Szeroka gama produktów podstawowych zwolniona jest od podatku od wartości dodanej (obłożona zerową stawką), co zasadniczo ogranicza dochody z tytułu tego podatku. Zlikwidowanie zerowej stawki podatku typu VAT zwiększyłoby dochody budżetowe, ale także koszty utrzymania zwłaszcza uboższej części społeczeństwa. Kolejną przyczyną relatywnie małych dochodów podatkowych są liczne zwolnienia przyznawane uznaniowo. Na przykład dla podmiotów działających w strefie przygranicznej ze Stanami Zjednoczonymi obniżono stawkę podatku od zysku. W tym wypadku zwolnienia mają zapobiegać przenoszeniu działalności gospodarczej na teren północnego sąsiada, gdzie stawki podatkowe są niższe. Wyjątkowo niskie dochody podatkowe są jednak efektem przede wszystkim niskiej ściągalności podatków. Jednym ze sposobów unikania lub przynajmniej odraczania w czasie płacenia podatków jest wykorzystywanie prawa do odwołań od decyzji administracyjnych. Dotyczy to nie tylko spraw podatkowych, ale także innych sporów pomiędzy sektorem prywatnym a organami państwa, na przykład kar w wyniku niestosowania się do zasad konkurencyjności. Złożenie odwołania wstrzymuje egzekucję należności na czas postępowania odwoławczego, nieraz kilkuletniego. Co ciekawe, rozstrzygnięcia w sprawie odwołań dotyczą tylko podmiotów, które je składały – podmioty które nie przyłączyły się do skargi w przyszłości nie będą mogły skorzystać z korzystnego dla sprawy rozstrzygnięcia. Prawo do odwołań o wiele częściej i skuteczniej wykorzystują duże podmioty gospodarcze, które stać na fachową obsługę prawną (Elizondo, 2012). Na tym tle próby obrony monopolizacji gospodarki, jako zapewniającej konkurencyjność w wymiarze międzynarodowym, są mało przekonujące (Rogozinski, 2012). Innym źródłem małej efektywności poboru podatków jest rozrastanie się sektora nieformalnego, często mało dochodowego, obejmującego jednak około 27% zatrudnionych i od 2008 r. coraz liczniejszego (ILO Database). Na egzekucję podatków ma także wpływ sposób rozliczania budżetów stanowych z budżetem centralnym. Od początku lat 80. podatki przekazywane są bezpośrednio do budżetu centralnego (poza podatkiem od nieruchomości), a finansowanie rządów stanowych pochodzi z dotacji z budżetu centralnego. Znajdujące
486
Urszula Żuławska
się „bliżej podatnika” organy lokalne przy zastosowaniu takiego rozwiązania nie są bezpośrednio zainteresowane intensyfikacją poboru podatków. W sytuacji tak niskich dochodów podatkowych i niestabilności innych dochodów fiskalnych, wobec konieczności zachowania równowagi budżetowej, ograniczeniu podlegają wydatki budżetowe, co limituje możliwości prowadzenia aktywnej polityki nie tylko gospodarczej. Wielu ekonomistów podkreśla korzyści, jakie odniósłby budżet w wyniku ujednolicenia stawek podatkowych i rozszerzenia bazy podatkowej. Podwyższyłoby to jednak koszty utrzymania i konieczne byłoby stworzenie rekompensaty za wzrost cen. Ta dość nietypowa struktura dochodów budżetu państwa była do utrzymania dzięki wysokim dochodom ze sprzedaży ropy naftowej (do około 50% dochodów budżetowych). Obecny spadek cen tego surowca musi odbić się niekorzystnie na stanie finansów publicznych i być może wymusi reformy w tym zakresie.
SYTUACJA SPOŁECZNA W czasie tak zwanej „straconej dekady” lat 80. poważnie obniżył się poziom życia mieszkańców Meksyku, zwłaszcza klasy średniej. Powrót wzrostu gospodarczego oznaczał poprawę stopy życiowej ludności, jednakże przy rosnących do początku XXI wieku nierównościach dochodowych. W ostatnim dziesięcioleciu klasa średnia i średnia wyższa wyraźnie powiększyły swój udział w dochodach, natomiast najbogatsze 20% społeczeństwa zmniejszyło swój udział (CEPAL Database). Poszczególne przypadki zdają się przeczyć takim tendencjom statystycznym. Sztandarowym przypadkiem jest oczywiście Carlos Slim Helu, od lat jeden z najbogatszych ludzi świata, przez trzy lata zajmujący nawet pozycję numer jeden na liście „Forbes”, przed Billem Gatesem. Bogactwo rodziny Slimów, przybyłych do Meksyku z Libanu na początku XX wieku, związane jest z wykorzystywaniem sytuacji kryzysowych. Julian Slim był posiadaczem sklepu, a w czasie Rewolucji Meksykańskiej nabywał bardzo okazyjnie nieruchomości na terenie stolicy. Dobre zarządzanie uzyskanym w ten sposób majątkiem, oszczędne życie i reinwestowanie zysków pozwoliło na utworzenie grupy Carso, obejmującej drobniejsze przedsiębiorstwa przemysłowe i budowlane. W czasie kryzysu lat 80. zgromadzony majątek, jak też powiązania polityczne, które zaowocowały państwowymi gwarancjami dla zaciąganych za granicą kredytów, pozwoliły Carlosowi Slimowi na aktywny udział w prywatyzacjach. Przejęcie Telmex i American Movil oznaczało osiągnięcie pozycji monopolisty na rynku telefonii stacjonarnej i komórkowej. Rodzina Slimów dysponuje odpowiednio 80% i 70% rynku krajowego telefonii stacjonarnej i komórkowej. Pozycja monopolisty pozwala na uzyskiwanie bardzo wysokich zysków dzięki jednym z najwyższych – zdaniem Banku Światowego – cen połączeń telefonii komórkowej, a zwłaszcza połączeń z innych sieci komórkowych. Obecny rząd Peña Nieto zapowiada wprowadzenie konkurencji do sektora telekomunikacji, co zapewne nie zagrozi pozycji rodzimy Slimów, gdyż ich działalność jest zdywersyfikowana. Rodzina Slimów przejęła i rozbudowała sieć
GOSPODARKA MEKSYKU NA POCZĄTKU XXI WIEKU
487
luksusowych sklepów z restauracjami Sanborns, sieci hotelowe, grupę finansową Inbursa. Slimowie inwestują także za granicą, np. w udziały w sieci handlowej Saks czy w kolumbijskim sektorze naftowym. Obecnie są zaangażowani w budowę nowego lotniska dla miasta Meksyk. Imperium Slimów wspiera akcje społeczne, przeznaczając rocznie około 4 mld USD (z szacowanej na ponad 60 mld USD fortuny) na przedsięwzięcia kulturalne (utrzymanie muzeum Soumaya) i edukacyjne: stypendia dla uczniów, programy badawcze np. w zakresie badań nad roślinami genetycznie modyfikowanymi. Akcje te znakomicie poprawiają wizerunek rodziny. Dane statystyczne wskazują wyraźnie na zmniejszenie obszaru ubóstwa i zmniejszanie rozwarstwienia dochodów w ostatnich dwóch-trzech latach. Bez wątpienia zasługę ma tu nieco bardziej aktywna polityka socjalna, możliwa dzięki wzrostowi dochodów budżetowych w czasie naftowego boomu. Uboższa, ale związana z sektorem formalnym część społeczeństwa korzysta z różnych programów bezpośrednio lub pośrednio finansowanych ze źródeł publicznych. Do najważniejszych należą programy Oportunidades, Piso Firme, Empleo Temporal, Seguro Popular dające biedniejszej połowie społeczeństwa meksykańskiego dostęp do niektórych świadczeń społecznych. Programy te, wprowadzone za rządów PAN, są kontynuowane przez administrację PRI. Dostępność tego typu programów jest jednak znacznie większa w miastach niż na terenach wiejskich, z reguły uboższych. I tak na przykład mieszkańcom dystryktu federalnego bezpłatnie jest udostępniany szerokopasmowy Internet w kafejkach na wielu stacjach metra; do tego ułatwienia nie mają dostępu mieszkańcy odosobnionych wiosek. By uzyskać dostęp do budżetowych dofinansowań społeczności wiejskie przypominają sobie o tradycjach wspólnot indiańskich i w ten sposób uzyskują środki na mniej czy bardziej trafione projekty produkcyjne, podobnie społeczności rybackie organizują się w kooperatywy w tym samym celu. Badania naukowe dzięki systemowi publicznego dofinansowywania zarówno sektora publicznego jak i prywatnego pozwalają naukowcom na dostatnie życie. Tradycyjnie podstawowym sposobem poprawy sytuacji materialnej Meksykanów były i są migracje. Mieszkańcy wsi emigrują w poszukiwaniu pracy do meksykańskich miast, ale lepsze wyniki finansowe uzyskują ci, którzy decydują się na emigrację – z reguły nielegalną – do Stanów Zjednoczonych. Transfery od migrantów stanowiły równowartość 2% PKB (IMF, 2012). Aby uzyskać dochody od migrantów, wcześniej całe rodziny składają się i inwestują w wyjazd wybranego członka rodziny. Jest to operacja wysokiego ryzyka. Koszt przerzucenia nielegalnego emigranta do USA to około 2000 USD. Wydatek zwraca się po około dwóch latach dzięki transferom do rodziny. W roku 2009, w okresie załamania na rynku północnoamerykańskim, banki z południa Meksyku, skąd pochodzi większość nielegalnych migrantów, odnotowywały nietypowe przepływy środków finansowych – zamiast transferów z USA odnotowano wzmożone transfery do migrantów w Stanach. Uważano, iż rodziny migrantów, którzy utracili pracę, wolały wspomóc finansowo bezrobotnych niż godzić się na ich powrót do kraju
488
Urszula Żuławska
i ewentualny przyszły ponowny transfer do Stanów Zjednoczonych (Banco de Mexico, 2009). Innym problemem są migracje osób wysoko wykwalifikowanych – klasyczny drenaż mózgów. W 2009 r. 11% Meksykanów z wykształceniem technicznym pracowało w USA, podobnie jak 17% posiadających stopień magistra i 25% ze stopniem doktora (Albo, 2012). Niestety ze Stanów Zjednoczonych do Meksyku przenikają także nie najlepsze wzorce konsumpcyjne, a zwłaszcza żywieniowe. Zarzucenie tradycyjnej diety na rzecz wysoko przetworzonych produktów o dużej zawartości cukru spowodowało w Meksyku epidemię otyłości. Meksyk zajmuje obecnie niesławne drugie miejsce – po USA – na liście społeczeństw otyłych.
PAŃSTWO UPADŁE? Na liście państw upadłych czasopisma „Foreign Policy” Meksyk znajduje się w grupie najliczniejszej, to jest państw zagrożonych (w 2012 r. na 98., w 2013 r. na 105. pozycji, na 177 sklasyfikowanych państw). Pozycja kraju nieco się polepsza, głównie dzięki poprawie wskaźników gospodarczych. Nie brak pozytywnych przejawów działania państwa, przede wszystkim w zakresie gwarancji dla zagranicznych inwestorów, inwestycji infrastrukturalnych, bardziej czy mniej efektywnych programów socjalnych aktywizowanych, gdy tylko pozwala na to stan finansów publicznych. Na przykład nie sposób nie podziwiać postępu w zakresie infrastruktury komunikacyjnej w rejonie stolicy, aczkolwiek biorąc pod uwagę ogromny koszt funkcjonowania jednej z największych aglomeracji w skali globu (ponad 20 mln mieszkańców), być może, należałoby oczekiwać od instytucji państwa aktywniejszej postawy, zarzuconych jak się wydaje wysiłków w kierunku decentralizacji administracji i przez to mniejszego tempa wzrostu stolicy kraju. Najpoważniejsze problemy Meksyku zdają się jednak dotyczyć wciąż tych samych problemów: korupcji, uprzywilejowania pewnych grup oraz narastającego problemu braku poczucia bezpieczeństwa. Przykłady korupcji można znaleźć w każdej gazecie codziennej, niezależnie od jej orientacji politycznej. Meksyk zajmuje 105 miejsce na świecie na 176 krajów sklasyfikowanych pod względem transparentności instytucji (Transparency International, 2012). Finansowane ze środków publicznych inwestycje prawie nigdy nie zamykają się w projektowanych budżetach – ostatnio najgorszą sławą cieszy się wzniesiona z okazji 200-lecia niepodległości Estela de Luz – Stella Światła – ponad stumetrowa konstrukcja w centrum miasta, której koszt budowy trzykrotnie przewyższył zakładany budżet. Przykłady można mnożyć, jednakże ze względu na możliwości rozwojowe Meksyku szczególnie istotne wydają się te zjawiska, które deformują system społeczno- gospodarczy. Należy do nich zinstytucjonalizowane uprzywilejowanie pewnych grup.
GOSPODARKA MEKSYKU NA POCZĄTKU XXI WIEKU
489
Od dziesięcioleci nie brak kontrowersji wokół powstałego w wyniku nacjonalizacji w 1938 r.państwowego monopolisty z sektora naftowego – PEMEX. Wobec bonanzy naftowej w ostatnich latach wpływy do budżetu z tego sektora były znaczne i decydowały o możliwościach finansowych rządu. Obecnie widać jednak, jak krucha może być podstawa finansów publicznych. Nie brak jednak opinii, iż PEMEX jest źle zarządzany, że wpływy z tytułu eksploatacji złóż ropy, jej przetwarzania i dystrybucji powinny być znacznie większe, iż brak reinwestowania zysków i co najmniej średniookresowej strategii rozwoju sektora, a wręcz legendarne przywileje pracowników PEMEX, zorganizowanych w związku zawodowym, powinny być ograniczone. Innym z molochów instytucjonalnych jest być może największy związek zawodowy świata, zrzeszający ponad milion pracowników oświaty. Gwarancje zatrudnienia i zarobków przy wyeliminowaniu kontroli jakości kształcenia doprowadziły do tego, iż Meksyk, przeznaczający średni dla krajów OECD odsetek PKB na edukację publiczną ma pod względem jakości kształcenia najgorsze – i to istotnie odbiegające od średniej – wyniki nauczania. Ma to oczywiście długofalowe znaczenie dla kształtowania kapitału ludzkiego. Tak niski poziom edukacji publicznej zmusza wiele rodzin meksykańskich do ponoszenia dodatkowych kosztów i posyłania dzieci do nieco tylko lepszych szkół prywatnych. Wiele rodzin nie posiada jednak wystarczających środków na prywatne kształcenie dzieci, a część nie ma świadomości wagi wykształcenia. Najpoważniejszym jednak problemem Meksyku zdaje się być narastające poczucie braku bezpieczeństwa osobistego. Jest to zjawisko bezpośrednio związane z północnoamerykańskim rynkiem narkotyków. Jest on zaopatrywany z Ameryki Łacińskiej w większości poprzez terytorium Meksyku. Wzorując się na południowoamerykańskich kolegach, Meksykanie także przystąpili do produkcji narkotyków, nie rezygnując z udziału w zyskach z pośrednictwa w handlu. Doprowadziło to do powstania potężnych organizacji przestępczych, tzw. karteli, działających głównie na północy kraju: Zetas, Golfo, Pacifico. Walkę z handlarzami narkotyków na północy kraju podejmowano już w latach 70. ubiegłego wieku. Akcja Kondor z lat 1977–1987, w którą było zaangażowanych ponad dwa tysiące żołnierzy, zakończyła się: śmiercią 27 cywili, 19 żołnierzy, ponad dwoma tysiącami aresztowanych i zniszczonymi ponad 200 tysiącami plantacji (Morales, 2011). W czasie prezydentury Salinasa, wobec uwięzienia capo de tutti capi Miguela Angela Felix Gallardo, rozpętała się wojna pomiędzy różnymi organizacjami przestępczymi, co tylko pozornie ułatwiło kontrolowanie sytuacji władzy państwowej. Niestety wojna z handlem narkotykami na północy Meksyku z czasem uległa brutalizacji, a liczba ofiar urosła do kilkunastu tysięcy rocznie. W okresie prezydencji Zedillo i Foxa czyli do 2006 r. działania przeciwko handlarzom narkotyków były mało skuteczne, choć krwawe. W czasie prezydencji Calderona (2006–2012) nastąpiła dalsza eskalacja działań. Prezydent zadeklarował totalną wojnę z handlarzami narkotyków, a ci, zdając sobie sprawę, iż w tej wojnie nie będzie się brało jeńców, odpowiedzieli dalszą brutalizacją działań oraz ich rozszerzeniem z klasycznego handlu narkotykami na inne działania, jak
490
Urszula Żuławska
porwania dla okupu, handel ludźmi etc. O brutalności działań świadczy przypadek Arturo Beltran Leyva, żołnierza który zginął w 2009 r. w czasie operacji przeciwko grupie zorganizowanej w Cuernavace, a więc nieomal na przedmieściach stolicy. Nieopatrznie podano do wiadomości publicznej dane zabitego żołnierza, co spowodowało zemstę gangu, zapewne Zeta, w czasie pogrzebu żołnierza i zabójstwo matki, dwóch sióstr i ciotki poległego żołnierza. Podsumowując sexenio Calderona, mówi się zazwyczaj o 60 tysiącach ofiar zorganizowanych grup przestępczych i startach gospodarczych równych około 1,5% PKB. Mówi się otwarcie, że w północnych stanach Meksyku władza grup przestępczych jest znacznie silniejsza niż władza państwowa (Elizondo, 2012). Mimo kilkakrotnego zwiększenia wydatków na policję w ostatnim dziesięcioleciu poczucie bezpieczeństwa mieszkańców ulega deterioracji. Za względnie bezpieczne uważa się obecnie jedynie dystrykt federalny i stany południowe, z wyłączeniem Guerrero, gdzie nota bene znajduje się najsłynniejszy kurort kraju Acapulco. Wojna z handlarzami narkotyków jest – jak się wydaje – skazana na niepowodzenie. Okres prezydentury Calderona pokazał, iż zaostrzenie walki prowadzi jedynie do zwiększenia liczby ofiar i dalszej brutalizacji działań. Trudno jednak zaprzestać zwalczania przestępczych grup, skądinąd ściśle powiązanych z policją. Jak długo północnoamerykański rynek narkotykowy stwarza okazje do uzyskiwania bardzo wysokich zysków, a dzięki Traktatowi o Wolnym Handlu transport towarów z Meksyku do USA wzrósł wielokrotnie, co ułatwia przemyt, poskromienie karteli wydaje się niemożliwe. Jesienią 2014 r. zniknięcie 43 protestujących studentów seminarium nauczycielskiego z Ayotzinapa zwróciło uwagę świata na rozmiary bezprawia w Meksyku, zwłaszcza na prowincji. Protesty społeczne jak na razie nie są jednak w stanie skutecznie wspomóc walki ze zorganizowaną przestępczością.
PERSPEKTYWY REFORM 1 grudnia 2012 r. urząd prezydenta objął Enrique Peña Nieto, przedstawiciel PRI, która wróciła do władzy po dwunastu latach. W ramach kampanii prezydenckiej Peña Nieto obiecywał cztery reformy: fiskalną, edukacyjną, energetyczną i rynku pracy. Reforma energetyczna miała oznaczać prywatyzację PEMEX, wydaje się jednak, iż ten projekt, głównie ze względu na uzależnienie budżetu państwa od dochodów z eksportu ropy, został podjęty jedynie częściowo i polega na dopuszczeniu kapitału prywatnego do przetwarzania i dystrybucji produktów naftowych. Reforma fiskalna ma polegać na efektywniejszym poborze podatków i większej dyscyplinie budżetowej na poziomie stanowym. Reforma ta związana ma być z reformą rynku pracy. W zamian za formalizację stosunku pracy obiecuje się pracownikom upowszechnienie świadczeń zdrowotnych i emerytalnych. Reforma edukacyjna miała by prowadzić do zasadniczej poprawy jakości nauczania, czego – zdaniem wielu specjalistów – nie można przeprowadzić inaczej, niż prywatyzując edukację.
GOSPODARKA MEKSYKU NA POCZĄTKU XXI WIEKU
491
Pierwsze posunięcia nowego prezydenta mogą napawać pewnym optymizmem. Już w kilka dni po objęciu urzędu Peña Nieto doprowadził do podpisania przez trzy główne partie – PRI, PAN i PRD (dwie ostatnie opozycyjne) – Paktu dla Meksyku. Pakt potwierdza wolę trzech partii i prezydenta do: umacniania państwa, dążenia do zapewnienia wzrostu gospodarczego, demokratyzacji, rozszerzania zakresu świadczeń socjalnych, rządów prawa i partycypacji obywatelskiej. Nader ogólny w swych zapisach Pakt jest istotny głównie ze względu na ideę współdziałania partii rządzącej z opozycją. 27 lutego 2013 r. aresztowano pod zarzutem malwersacji finansowych Elbę Esther Gordillo Morales, od 1989 roku przywódczynię Narodowego Związku Zawodowego Pracowników Oświaty (SNTE) liczącego ponad milion członków. Przez optymistów zdarzenie to jest interpretowane jako zapowiedź głębokiej reformy oświaty publicznej i ograniczenia władzy SNTE, przez pesymistów – jako zemsta rządzącej PRI za wystąpienie Gordillo z PRI, założenie własnej partii i poparcie udzielone w poprzednim sexenio Calderonowi. W marcu 2013 r. rząd skierował do parlamentu projekt ustawy modyfikującej Konstytucję, która ma zapewnić konkurencję na rynku telekomunikacyjnym. Jeśli zostanie ona uchwalona, do czego potrzebne jest poparcie 2/3 deputowanych, nikt nie będzie mógł kontrolować więcej niż 50% rynku. Zmiany takie godziłyby w imperium Carlosa Slima, kontrolującego oba rynki telefonii i Emilio Azcarraga, właściciela największej stacji telewizyjnej – Televisa. Najtrudniej nowej administracji będzie osiągnąć postęp w zakresie bezpieczeństwa w kraju. Wyraźnie o tym świadczą wydarzenia z Ayotzinapa. Odzyskanie kontroli w północnych stanach zarówno środkami militarnymi, jak i drogą negocjacji jest mało prawdopodobne, a aktywność organizacji przestępczych – uzależniona głównie od sytuacji na rynku północnoamerykańskim. Państwo utraciło też w znacznej mierze kontrolę nad stanami centralnymi i południowymi, jak Morelos czy Guerrero. Tymczasem zwalczanie przestępczości zorganizowanej pociąga za sobą nie tylko koszty bezpośrednie, ale prowadzi także do zmniejszenia poziomu aktywności gospodarczej, na przykład w sektorze turystycznym. Jak widać, już prawie dwudziestoletnia integracja gospodarcza ze Stanami Zjednoczonymi i Kanadą otworzyła przed Meksykiem wiele nowych możliwości rozwojowych, nie brak jednak i zagrożeń, z których najpoważniejszym wydaje się rozwój zorganizowanej przestępczości.
TYTUŁEM PODSUMOWANIA Dwie ostatnie dekady XX wieku to okres drastycznych przemian. Wkrótce po kryzysie zadłużeniowym i „straconej dekadzie” w latach 80. nastąpiła głęboka przebudowa gospodarczego systemu Meksyku w kierunku liberalnym zarówno w odniesieniu do sektora wewnętrznego, jak i kontaktów z zagranicą. Procesy prywatyzacyjne doprowadziły do majątkowej polaryzacji społeczeństwa, upowszechniła się obecność kapitału zagranicznego w nieomal wszystkich sektorach
492
Urszula Żuławska
gospodarki. Ograniczenia budżetowe wymogły ograniczenia polityki socjalnej, co dodatkowo pogorszyło poziom życia ludności i tak dotkniętej konsekwencjami kryzysu gospodarczego. Tego typu zjawiska były w owym okresie powszechne w Ameryce Łacińskiej, jednakże w przypadku Meksyku szokowe otwarcie gospodarki pozwoliło na przystąpienie do NAFTA, co ściśle powiązało gospodarkę Meksyku z północnoamerykańską. Wiek XXI przyniósł pewne korekty wprowadzonego modelu neoliberalnego. Trudno je przypisać bezpośrednio zmianie w kierownictwie kraju na okres dwóch sexenii. To raczej dobra koniunktura gospodarcza pozwoliła na przywrócenie niektórych elementów państwa opiekuńczego. Ścisłe powiązanie z gospodarką północnego sąsiada pozwoliło na lepsze wykorzystanie zasobów pracy i mocy produkcyjnych. Niestety powiązanie to bardzo szybko odbiło się negatywnie na gospodarce meksykańskiej w okresie ostatniego kryzysu na rynkach międzynarodowych. Załamanie gospodarki w okresie światowego kryzysu – i to zapoczątkowanego u podstawowego gospodarczego partnera Meksyku – było nie do uniknięcia. Jednakże dzięki wykorzystaniu niezbyt nowoczesnych źródeł wzrostu – taniej siły roboczej i zasobów naturalnych – jak też nieco nowocześniejszych, jak dalsze przemiany instytucjonalne w sferze własności, kryzys ten przezwyciężono. Zmiany instytucjonalne pozwalające na szersze włączenie się kraju w proces globalizacji pozwalają na szerokie wykorzystanie zewnętrznych źródeł finansowania gospodarki, aczkolwiek przy ograniczonej ochronie interesów podmiotów krajowych. Państwo meksykańskie zaniedbało natomiast wprowadzenie wielu regulacji, standardowych dla krajów OECD, do którego Meksyk należy, jak ustawy antymonopolistyczne czy antykorupcyjne. Pozwoliło też na bardzo ryzykowne uzależnienie finansów publicznych od dochodów z ropy naftowej, co może uniemożliwić kontynuowanie akcji socjalnych czy bardzo potrzebnych inwestycji infrastrukturalnych. Podstawowym problemem kraju jest jednak obecnie zorganizowana przestępczość, której niespotykana skala jest produktem ubocznym zacieśnienia relacji w ramach NAFTA. Niestety nie ogranicza się ona do handlu narkotykami. Wobec powiązań instytucjonalnych oraz ekonomicznej efektywności działalności, wynikającej głównie z powiązań ze Stanami Zjednoczonymi, jak na razie zwalczanie jej jest nie tylko nieskuteczne, ale powoduje eskalację zjawiska. Dewastacja poczucia bezpieczeństwa, zarówno subiektywna, jak i obiektywna, coraz bardziej oddziałuje na życie gospodarcze kraju, nie mówiąc już o jakości życia Meksykanów.
BIBLIOGRAFIA Albo A., Odraz Diaz J.L. (2011), Migración mexicana altamente calificada en EE.UU, w: BBVA Bancomer Documentos de Trabajo, Agosto. Banco de Mexico (2009), Reportesobre el Sistema Financiero, Julio. BIS (2011), The influence of external factors on monetary policy frameworks and operations, ”BIS Papers”, No. 57.
GOSPODARKA MEKSYKU NA POCZĄTKU XXI WIEKU
493
Canales-Kriljenko J.I., Luis I., JácomeL.I., Alichi A., de Oliveira I.L. (2010), Weathering the Global Storm: The Benefits of Monetary Policy Reform in the LA5 Countries, IMF Working Paper No. 10/292. Cardenas E. (2012), La economía mexicana en el dilatosiglo XX, 1929–2010, w: Historia minima de la economía mexicana 1519–2010, Kuntz Ficker S. (ed.), Mexico. Elizondo Mayer-Serra C. (2011), Poreso estamos como estamos, Mexico. Elizondo Mayer-Serra (2012), Con dinero y sin dinero, Mexico. IMF (2010), Country Report Mexico, No.10/71. IMF (2012), Country Report Mexico, No. 12/317. IMF (2014), Mexico’s Economy Shows Steady Growth Fueled by Key Reforms, w: IMF Survey 14.11. Liberska B. (1997), Nowe wyzwania integracyjne: NAFTA i inne regionalne inicjatywy na kontynencie amerykańskim, Warszawa. Morales Oyarvide C. (2011), La guerra contra el narcotraficoen Mexico. Debilidad del estado, orden local y fracaso de unastrategia, w: Aposta. Revista de cienciassociales, No. 50. Rogozinski J. (2012), Mitos y mentadas de la economia mexicana, Mexico. Żuławska U. (1994), Stabilizowanie gospodarki a wzrost: doświadczenia Argentyny, Brazylii, Chile i Meksyku, Warszawa. Żuławska U. (2003), System gospodarczy krajów Ameryki Łacińskiej, Uniwersytet Warszawski, Warszawa. Bazy danych: CEPAL Database, IMF – World Economic Outlook Database, INEGI, ILO, SHCP Secretaria de Energia, Sistema de Información Energetica.
STRESZCZENIE Dwie ostatnie dekady XX wieku przyniosły Meksykowi głęboką przemianę systemu gospodarczego, ukoronowaną przystąpieniem do NAFTA. Włączenie do procesu globalizacji stworzyło nowe szanse rozwojowe, pozwoliło na modernizację gospodarki, ale w okresie światowego kryzysu naraziło także na załamanie gospodarcze. W artykule poddano analizie mechanizmy wychodzenia z kryzysu oraz nowe zagrożenia głównie związane z osłabieniem państwa w konfrontacji ze zorganizowaną przestępczością. Słowa kluczowe: rozwój gospodarczy, Meksyk, zorganizowana przestępczość.
MEXICO’S ECONOMY AT THE TURN OF THE XXI CENTURY ABSTRACT During the last two decades of the twentieth century Mexico underwent a profound transformation of its economic system, culminated by the accession to NAFTA. The inclusion in the process of globalization created new opportunities for development, allowed the modernization of the economy, but during the
494
Urszula ŝuławska
global crisis it exposed the country to the economic downturn. The study analyzes mechanisms of recovery from the crisis and new threats, mainly related to the weakening of the state confronted with organized crime. Keywords: economic development, Mexico, organized crime. JEL Classification: O54
STUDIA EKONOMICZNE 1 ECONOMIC STUDIES NR 4 (LXXXIII) 2014
Ewa Cieślik*
PROSPECTS FOR TRADE GROWTH BETWEEN POLAND AND CHINA INTRODUCTION It has been 65 years since the establishment of diplomatic relations between Poland and China. Poland was one of the first countries to have recognized the People’s Republic of China (PRC), proclaimed October 7, 1949, and these six decades brought significant changes in foreign policies of both sides. There were moments of stagnation in mutual relations, for example, in certain periods of the history of People’s Republic of Poland or after the events of the Tiananmen Square, which alternated with years of intensified cooperation at many levels, not just economic (Rowiński, 2009). China’s model of growth based on exports, investments and low labor costs is no longer sustainable in the long term, and the Chinese government is trying to rebalance the economy to more of a consumption-based growth model. Moreover, China’s economy globalizes and has become a powerful actor in the world economy (Pietrasiak et al., 2012). The hidden potential of more than 1.3 billion Chinese consumers will make China the world’s largest consumer market and the top export destination for many economies. It should be an incentive for Polish exporters. They should take a chance and enter this prosperous market. The main aim of this article is to present the current state of trade between Poland and China, with particular emphasis on the most prospective market areas for Polish exporters, including the most promising sectoral niches and consumer profiles. The paper analyzes recent surveys and research on Chinese consumers and their profiles. It also presents the trends in Chinese policy and development strategies that may impact trade strategies. The article applies descrip*
Poznan University of Economics.
496
Ewa Cieślik
tive statistics and qualitative analysis methods. The scope of the research covers the merchandise and services exports and imports between the two countries. The data used were compiled by international consulting firms and institutions. The study consists of three sections, introduction and conclusions. The first section focuses on economic relations, especially trade relations between Poland and China. The second part presents the market niches that can be considered promising for exporters in the future. This section describes also the profile of the Chinese consumer. The last section indicates the market areas that can be profitable for the forward-looking Polish export strategies. This article seems to be important in the light of the business practice as well as the recently neglected relationship between Poland and China1. Polish exporters entered the Chinese market later than their Western counterparts and largely lost this market. Hence, now Poland is a PRC’s trade partner of moderate importance. At the same time, there are surveys that indicate the potential relevance of the Polish market to the Chinese contractors (KPMG, PAIIZ, 2011). The situation may change if Polish exporters identify the most profitable niches in China’s market and direct their efforts to target properly selected customers and sectors.
ECONOMIC RELATIONS BETWEEN CHINA AND POLAND Poland was one of the first countries in the world to establish diplomatic relations with the People’s Republic of China on 7th October 1949. Subsequently, the policy framework of the bilateral relations was established in the Joint Statement between the Republic of Poland and the PRC, which was issued in Warsaw on 8th June 2004. The joint statement defined Polish – Chinese bilateral relations as being based on a partnership of friendly cooperation. On 20th December 2011 Poland signed with China the next declaration on strategic partnership, which also included an agreement on cooperation in higher education. Until the beginning of 2012, Polish government has signed 32 bilateral agreements with China. An important event in Polish-Chinese relations was the China-Central and Eastern Europe Business Forum in Warsaw in April 2012. Prime minister Wen Jiabao brought forward the 12-point initiative for deepening cooperation with CEE (2014). First, he declared to establish the Secretariat for Cooperation between China and the Central and Eastern Europe(CEE) at the Chinese Ministry of Foreign Affairs. The institution focuses on communication and coordination on issues related to cooperation, organization of meetings of leaders and entrepreneurs’ forums, and implementation of recommendations from these meetings. Second, the opening of a special credit line of 10 billion dollars, part of which will take the form of subsidized loans. The line will be used primarily to finance cooperative projects in areas such as infrastructure, advanced and new 1
The most important market for Polish exporters is the European Union. It accounts for almost 75% of Polish imports and 76% of exports (Eurostat, 2014).
PROSPECTS FOR TRADE GROWTH BETWEEN POLAND AND CHINA
497
technologies and the green economy. Third, the Chinese government established the special fund for investment cooperation among China and CEE countries. In the first stage the fund should collect round 500 million dollars for investments in CEE countries. Fourth, China will promote trade and investment in the CEE countries and take concrete steps to expand bilateral economic cooperation and trade. According to forecasts, trade between CEE countries and China should reach the value of 100 billion dollars by 2015. Fifth, in the light of the actual conditions and demands of the CEE nations, China will encourage domestic companies to cooperate with these countries in order to establish in each of them at least one economic zone over the next five years. China will continue to encourage and support more Chinese enterprises to participate in the development of the existing economic and technology zones in these countries. Sixth, China pledged active participation in financial cooperation with the CEE countries, which means foreign exchange swaps, settlements in local currencies in cross-border trade and the establishment of domestic banks branches in order to strengthen the support and services for cooperation. Seventh, China declared the establishment of an advisory committee of experts on the construction of transport links between China and CEE nations. Eighth, China proposed the cultural cooperation with CEE countries, regular meetings of high-level experts on culture, cultural festivals and similar activities. It was also decided to award 5000 scholarships for students from the CEE countries over the next five years. China authorities declared supporting the Confucius Institutes and the “classes of Confucius”, and invited 1,000 students from CEE countries to study Chinese language over the next five years. The student exchange will be also strengthened. It was declared that Chinese research institutions should cooperate closely with CEE’s scientists. About 1,000 students and researchers from China will be conducting their studies in CEE nations over the next five years. Then the Chinese side proposed to establish cooperation for tourism promotion between China and CEE countries, which will be coordinated by the China Tourism Administration. The aim of establishing such an alliance was to strengthen the promotion of business contacts and the development of tourism in both directions, and to explore the possibility of launching a larger number of direct flights between China and CEE nations. Declaring the establishment of a research fund on relations between China and CEE countries, China is ready to allocate for this purpose CNY 2 million annually to support academic exchange between research institutes and scientists on both sides. During the China-CEE leaders’ meeting in November 2013 Chinese Premier Li Keqiang made a six-point proposal on deepening cooperation with CEE countries. First, he said China and CEE countries should intensify economic and trade cooperation, doubling China-CEE trade volume in five years and discussing a framework agreement for industrial investment in the near future. Second, China and CEE countries should promote cooperation on transportation infrastructure to open up interconnected land and sea channels between China and Europe.
498
Ewa Cieślik
Third, China and CEE nations should enhance “green cooperation.” China backs its enterprises to participate in the CEE nuclear power projects and hopes that the host countries would improve investment environment. Fourth, China and CEE countries should expand financing channels. They need to make good use of the 10 billion dollars special credit line and enhance financial cooperation by setting up branches of financial institutions in each other’s markets, signing currency swap and settlement agreements. Fifth, China and CEE countries should further tap into potentials of cooperation at local levels to efficiently and effectively promote their cooperation. Sixth, China and CEE countries should enhance cultural exchanges by holding regular forums on culture and education, strengthening communication between young politicians, think-tanks and media as well as facilitating procedures for travel and work visa (Xinhuanet, 2013). In case of Poland, the most intensively developing area of cooperation with China so far is foreign trade. Only since 2008 China has gradually begun to be perceived as an investor in the CEE region. Chinese capital has started to flow to Poland since 2011. Unfortunately, Chinese companies still perceive Poland as a less competitive partner than Western Europe countries, but it does not mean unattractive. Poland is interesting for China in economic terms for several reasons. Poland offers a large market with sophisticated customers. It may be an attractive location for manufacturing or investment under the EU regulations, a gateway to the EU markets, thanks to the good infrastructure and lower labor costs. Hence, Poland may become a European logistics center for Chinese goods. The development of Polish harbor infrastructure (DCT Gdansk) and the ambitious plans of its expansion also increase Poland’s attractiveness. Being at the railway route between China and Western Europe, Poland may be the transshipment centre. According to the Polish Information and Foreign Investment Agency (PAIiIZ), China has invested in nine projects in Poland (Yuncheng and Dong Yun and Victory Technology in Lodz, TPV Displays in Kobierzyce and Biskupice Podgórne, GD Poland Investments in Wólka Kosowska and Min Hoong in Sopot) so far (table 1). By the end of 2010, the combined investment amounted to 140 million dollars. At the end of 2011, the Chinese investors opened an electronics plant in Wroclaw of and automobile production in Szczecin . The two largest Chinese banks – the Bank of China and the Industrial and Commercial Bank of China entered the Polish market2. The presence of Chinese companies in Poland is also supported by mergers and acquisitions (M&A), and such transactions are not reflected in PAIiIZ statistics. Via M&A, China’s Beijing West Industries purchased from American Delphi a factory in Krosno and a research center in Cracow . Delphi subsidiaries in Gliwice and Tychy were taken over by Pacific Century Motor Systems Co. After taking over the Warsaw factory “Waryński”, Chinese investors transformed it into the Liu Gong machine dealer in Poland. In January 2012, Liu Gong acquired the civil part of Huta Stalowa Wola for c.a. 300 million PLN (88.5 million dollars), making it the largest Chinese 2 These two banks have more subsidiaries and offices in China than the whole Polish banking sector and their assets are eight times higher.
PROSPECTS FOR TRADE GROWTH BETWEEN POLAND AND CHINA
499
Table 1. List of Chinese investors in Poland in 2013 Investor name
Activities
Corporations
Haoneng Packaging
Manufacturing
Illochroma Haoneng Poland Sp. z o.o. – Skawina
LiuGong Machinery
Manufacturing
Dressta Sp. z o.o. – Stalowa Wola; LiuGong Machinery (Poland) Sp. z o.o. – Stalowa Wola
Shanxi Yuncheng Plate-making Group
Manufacturing
YUNCHENG (POLAND) Sp. z o.o. – Łódź
Sino Frontier Properties Ltd.
Construction
GD Poland Investment Sp. z o. o. – Wólka Kosowska
Suzhou Victory Precision Manufacture Co
Manufacturing
Victory Technology Polska sp. z o. o. – Gorzów Wielkopolski
TPV Technology Ltd
Manufacturing
TPV Displays Polska sp. z o.o. – Gorzów Wielkopolski
Source: PAIiIZ (2014).
investment in Poland (Cieślik, 2012). Finally, the Warsaw Stock Exchange lists two Chinese companies: Pexin and JJAuto. Contrary to the global trend, Polish companies invest in the PRC cautiously. Successful Polish companies in China include KGHM Shanghai Copper Trader, Selena Group and Chipolbrok. A large and quite well-known Polish company in China is Kopex, a producer of mining equipment. The firm has operated in Shandong since 2008. Other important Polish companies in China are: Glaspo (glazing), Deron (heating pumps), G-Art (packaging), Jiskra (auto parts trader), and Mlekovita (dairy). Quite spectacular ventures between Polish and Chinese capital include: Chinese-Polish Joint Stock Shipping Corporation “Chipolbrok”, Shandong Liangde Fasing Round Link Chain Co., Shandong Tagao Mining Equipment Manufacturing Co. Ltd, PZL Swidnik or PMP Group of Jelenia Gora (Starzyk, 2009). Moreover, non-governmental organizations such as the Sinopol Foundation or Polish-Chinese Friendship Association have supported the development of Polish-Chinese relations for many decades. More than twenty Chinese cities and regions cooperate with Polish ones in the sphere of business, culture, research, mutual dialogue etc. under the status of “twin towns and sister cities”3. 3 E.g.: Katowice’s partner city in China is Shenyang, Warsaw’s – Harbin, Kielce’s –Taizhou, Szczecin’s – Jinan, Torun’s – Guilin, Poznan’s – Shenzhen, Gdynia’s – Haikou, Lodz’s – Tianjin and Guangzhou.
500
Ewa Cieślik
PAIiIZ is also invaluable in promotion Poland abroad (PAIiIZ, 2014). There is a website Go China whose mission is to advise investors and traders who plan to cooperate with Chinese firms (Go China, 2014). Sino-Polish trade gained intensity until the end of the 1990s. Till 2001, Poland was not an important partner of China among the EU countries, but in 2011 it was ranked 8th among China’s trade partners in the EU. According to the Polish statistics, the trade between the two countries in 2011, was 20.24 billion dollars. However, the volume of trade was generated mainly by Polish imports from the PRC, which reached nearly 18.38 billion dollars. This means that Poland imported almost 10 times more from China than exported to this Asian market. Compared to the data of 1989, Polish exports to China increased almost 30 times, while imports from China rose more than 9 times (Ministerstwo Gospodarki, 2012; GUS, 2014). According to the General Administration of Customs of the PRC statistics, trade between Poland and China amounted to considerably less than the current Polish statistics. Polish exports to China, according to Chinese statistics was 2.048 billion dollars, while imports from China were estimated at 10.94 billion dollars (General Administration of Customs of the PRC, 2014). The share of Polish imports in total EU imports from China amounted to 3.07%, while exports from Poland to China accounted for less than 1% of the EU exports in 2011. Poland became the most important business partner of China among the countries of Central Europe (Eurostat, 2014). Regardless of the source of statistics, section “machinery and equipment” accounted more than half of Polish imports from China in 2012. Within this section, Poland imports machinery and electromechanical devices, electrical and electronic products. Other important groups of imported goods include: textiles and textile equipment, optical equipment, measuring and precision devices, medical equipment, furniture and lighting equipment. In China’s import from Poland unquestionably dominate: copper, steel products and iron, machinery and equipment (electromechanical, electrical and electronic), chemical products, automobiles, aircraft and transport equipment. These groups of commodities accounted for 88% of Polish exports to China (General Administration of Customs of the PRC, 2014). Poland maintains the most intense trade links with the Eastern provinces of China (65% of total trade value). Polish importers purchase the products mostly in Guangdong, Jiangsu and Zhejiang provinces. These provinces generate almost two thirds of the total value of Polish imports from China. In turn, most of Polish export is directed to Shanghai (more than 28%) and Jiangsu (almost 15%). Ningxia and Qinghai are the least active Chinese provinces in the total trade with Poland (Ministerstwo Gospodarki, 2012). The last decades brought a significant improvement of interactions and the diminishing of barriers in flow of goods, capital, services, technology, and information between China and the world. These phenomena should have resulted in the increase of bilateral trade between Poland and China also. Unfortunately, Polish entrepreneurs as well as government had not noticed the fundamental
PROSPECTS FOR TRADE GROWTH BETWEEN POLAND AND CHINA
501
Figure 1. Poland’s import from China in 2001–2013 35 000 000 30 000 000 25 000 000 20 000 000 15 000 000 10 000 000 5 000 000 0
2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Agricultural Raw Materials Food Machinery and Transport Equipment Ores and Metals
Chemical Fuel Manufactures Textiles
Source: author’s own study on the basis of the World Bank.
Figure 2. Poland’s export to China in 2001–2013 3 000 000 2 500 000 2 000 000 1 500 000 1 000 000 500 000 0
2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Agricultural Raw Materials Food Machinery and Transport Equipment Ores and Metals
Chemical Fuel Manufactures Textiles
Source: author’s own study on the basis of the World Bank.
qualitative changes in the Chinese economy. Moreover, the next decades are expected to bring more sustainable development of China and transformation of its society into demanding mature customers. Therefore, the most important questions that should be answered are: why the relations between Poland and China do not develop as expected and how to improve them taking into account the great interdependence of markets? Failure of Sino-Polish relations can be explained in many ways. One barrier is, paradoxically, a close integration of Poland with the EU markets in terms of
502
Ewa Cieślik
Figure 3. Structure of Poland’s trade with China in terms of the stage of processing of goods 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0%
import
2001
export
Capital goods Consumer goods
import
2012
export
import
2013
export
Intermediate goods Raw materials
Source: author’s own study on the basis of the World Bank.
trade and capital flows and, consequently, the growing interdependence among these markets. A large share of exports from Poland enters the EU production chains. However, this is some type of the hub-and-spoke model, where the ‘hub’ are the EU-15 states and the ‘spokes’ are post-communist countries, inter alia Poland. To decrease this dependence, Poland should not only concentrate on the euro area market, but also shift its interests to emerging markets, for example to China (Liberska, 2013; Skulska, 2013)4. Another limitation of Poland-China relations is the lack of proven long-term strategies of development of bilateral relations prepared at the governmental level. Few initiatives, e.g. governmental Go China, are not able to boost bilateral relations considerably. It is not sufficient to launch a few of measures supporting Polish entrepreneurs in China, especially those targeting the most promising industries of the PRC. Moreover, coordination of information and promotion of mutual economic cooperation at the local and central levels would reach a larger number of potential investors. Another obstacle to the development of bilateral relations is low awareness and knowledge of Chinese market among Polish entrepreneurs as well as among the institutions responsible for promoting Polish brand in the world. Moreover Polish media often distort the view of economic realities prevailing in China and thereby scare off potential investors, who consider conducting business with Chinese entrepreneurs5. Furthermore, cooperation between Poland and China is not con4 Even during the global financial crisis, when the foreign trade of Poland declined as a result of the weakening domestic demand in the EU states, our country did not decide to re-direct trade completely towards the emerging economies such as the Asian or African developing countries (Cieślik, 2014). 5 The most well-known and unfortunate of Chinese projects in Poland was the construction of two segments of the A2 motorway. This event has created negative perception of Chinese investors.
PROSPECTS FOR TRADE GROWTH BETWEEN POLAND AND CHINA
503
ducive to the fact that Poland tries to shape its economic relations with China in harmony with the EU’s strategies. Unfortunately, the EU’s inconsistent policy towards China also makes it difficult for Poland to build its own relations with East Asian states6. Moreover, a number of incidents related to Polish policy makers (e.g. boycott of the opening ceremony of the Beijing Olympics, or the denial of participation of government representatives in meetings with the Chinese delegations during the Polish-Chinese Forum in Szczecin) exacerbated the already difficult relations between the two countries. Existing initiatives to improve Polish-Chinese relations have not aroused a lot of interest of the authorities and the media7. These institutions and forms of support are very helpful for Polish businessmen, because Chinese economy, regulations, tradition and first and foremost business culture are much different from Polish reality. The Chinese mentality may be difficult to understand to European contractors, however with the support of qualified advisors, Polish businessmen can understand the meaning and working of the Chinese market. A change in the perception of the international situation by our political class as well as businessmen has brought the global economic crisis. The downturn in the EU’s economies and decrease of international trade have brought Polish investors, authorities, contractors to look closer at the non-European and developing markets, including China. Warming up of relations between Poland and China has affected economic relations between the two countries. A good example is the success of last Polish pavilion at the World Expo in Shanghai in 2010 or the Chinese initiative of cooperation with CEE countries announced during China-Central and Eastern Europe Business Forum in Warsaw in 2012. The shape of relations between the two countries indicates that Polish entrepreneurs have underappreciated China’s enormous market and have not penetrated it yet. There are many reasons for it. The report prepared by KPMG and PISM is the first analysis of this kind, focusing on the decision-making processes in Polish enterprises regarding business cooperation with Chinese partners. It presents the perceived barriers, expectations, main sectors of cooperation, motivations and other factors that influence the final decision that companies make about whether to cooperate with China or not. The survey results reflect companies’ attitudes towards the benefits and challenges linked to the Chinese market and towards institutional support provided by government agencies. The most visible impact is among ICT companies, clothing companies and those representing the timber and paper industry, that is, in the branches where competition from Chinese firms is rather strong. However, in 6 The EU relations with China were described inter alia by T. Sporek, Z. Puślecki, M. Korzec (Sporek, 2012; Korzec, 2007; Puślecki, 2012). 7 For example, Polish-Chinese Friendship Association and Polish-Chinese Chamber of Industry and Commerce can be very interesting initiatives, which also provide reliable services, practical advice on establishing economic relations with China and support mutual relations (Polish-Chinese Chamber of Industry and Commerce, 2014, Polish-Chinese Friendship Association, 2014).
504
Ewa Cieślik
environmental protection, energy and mining, and other service sectors, the prevailing opinion is that China has a less of an impact on Polish companies. 76% of the surveyed companies declared that they have entered into cooperation with foreign countries, but mostly in the European market. The majority (76%) of the 27% of companies engaged in cooperation with China are importing goods or services, which is also reflected in the statistics of Polish trade. Nearly half of the existing Polish enterprises in China plan to develop collaboration with Chinese businesses, while only 11% of those that are not present in this market are going to start such cooperation within three years. The main reasons for cooperation are: the low cost of goods and services and reduced costs of production. For the majority of Polish companies that do not cooperate with China, the main reason behind their lack of interest in that country is their current business strategy which does not take into account this direction of development. However, 27% of the surveyed companies mentioned a variety of other barriers preventing their expansion to the Chinese market (KPMG, PISM, 2013).
THE MOST PROSPECTIVE SECTORS AND CONSUMERS IN THE CHINESE MARKET Searching for prospective industries for Polish exporters, one should, in particular, trace the government (central and local) plans and economic strategies, the profile of the Chinese consumer behavior and general socio-economic trends. An important development strategy for the coming years remains the 12th Five Year Plan (2011–2015) that indicates the priority sectors in the Chinese economy. These niches should become significant for exporters. The 12th Five Year Plan lists seven strategic programs that will offer to the involved entrepreneurs’ tax reliefs, grants, subsidies and a lot of privileges for their activities in these sectors. The priority industries are new energy, energy conservation and environmental protection, biotechnology, new materials, high-end equipment manufacturing, and clean energy vehicles (Government of the PRC, 2011). A particularly important aspect of this plan is to protect the environment and develop the renewable energy sector. China has gone through a process of accelerated industrialization and urbanization, which largely has a negative impact on the natural environment. The Middle Kingdom tops the world rankings of air, water and soil pollution, or diseases caused by environmental pollution. In 2011, investments in environmental protection increased by 5% to 6.3 billion dollars. Throughout the 12th Five Year Plan, the Chinese government is going to spend about 581 billion dollars on environmental protection (China’s Twelfth Five Year Plan (2011–2015)). The construction of environmental infrastructure, new technologies (for example air monitoring systems), modern equipment environmentally friendly and green buildings are the most welcome types of solutions. Prospective niches for exporters may lie in modern low-emission and energy-
PROSPECTS FOR TRADE GROWTH BETWEEN POLAND AND CHINA
505
-efficient building materials, HVAC systems, and eco-design techniques. China accounts for around one fifth of world energy consumption, of which 7.3% is consumption based on renewable energy (hydropower, wind, solar, biofuels)8. According to the implemented Five Year Plan, by 2015 the share of renewable energy consumption is expected to reach 15%, of which the greatest part will be hydropower. Hence, all kinds of technologies related to renewable energy will also be really attractive and significant for the customers in the Middle Kingdom. Food market has been growing at an annual rate of almost 30% in recent years. China is a net importer of food products, because local producers are unable to meet the high demand. In addition, there were a number of scandals related to the domestic food industry in China, making consumers increasingly interested in food originating from abroad. The development of military, infrastructure, finance, and education increase the demand for security systems. Although this sector is strictly regulated, it seems to be very promising for exporters. Especially desirable are control systems, communications, or warning systems. In turn, rapidly growing automotive market in China implies the growth of demand for auto equipment and parts. Although Japan remains the main exporter of auto parts to China, there is room for other automotive manufacturers, especially related to the environmental solutions. In addition to the Chinese plans defining directions for the development of the economy, it is worthwhile to analyze the long-term trends in the Chinese society. The most important trends may include demographic changes – especially the growth of the middle and upper classes, and the aging society. China’s new middle class comprises different generations, the most striking of which is called wealthy second generation (table 2). It numbered nearly 200 million consumers in 2012 and accounted for 15% of urban consumption. Affluent and ultra-wealthy consumers, upper-middle-class are stimulating rapid growth in luxury-goods consumption, which has surged at rates of 16% to 20% per annum for the past five years (McKinsey, 2013). These consumers are prospective for manufacturers of luxury goods and high quality products. In 2010, China became the world’s second largest luxury goods market. Geographically, the market is focused on Beijing and Shanghai and the provinces of Guangdong, Jiangsu, and Zhejiang. These regions account for around 65% of the sales of luxury goods in China. The most important luxury brands are, among others, Louis Vuitton, Cartier, Channel, Rolex, Ferrari and Bentley (U. S. Commercial Service, 2013). The average Chinese consumer that belongs to the middle class is much different from the typical European buyer. This customer group represents 400 million people. The Chinese consumer is characterized by pragmatism combined with modern approach to shopping. Asian pragmatism manifests primarily in attaching importance to the search for goods whose prices correspond to their value (value for money). According to the McKinsey study, the Chinese consu8 The most important energy sources in China are: coal (70%), oil (18%), natural gas (4%) and nuclear energy (0.7%). (NBS, 2014)
25%
private business owners, corporate executives (foreign, state owned, private) 25 to 40 years old
pursue: worship wisdom self-cultivation
follow others recognize top brands
Share
Special profile
Psychological traits
Behavioral traits
have a low purchasing frequency focus on popularity have strong self-awareness have a good understanding of luxury goods have fluctuating consumption capacity focus on popularity
have strong self-awareness have a good understanding of luxury goods
are independent have strong self-awareness
pursue: worship respect pursue: beauty luxury fashion
pursue: trendiness individuality luxury
pursue: enterprise passion challenge
pursue: innovation self-confidence passion
lack of distinctive features
fresh to the workforce, have stable income higher than their peers 20 to 30 years old
Gift buyers
real estate speculators, stock traders, freelancers, the unemployed 25 to 40 years old
middle managers of multinational or state-owned companies, professionals, entrepreneurs 25 to 35 years old
young people from the second generation of the wealthy and officials, including “rich men’s wives” 20 to 35 years old
Stylish white-collars 20%
5%
Savvy investors 10%
10%
Ambitious elites
30%
Wealth second generation
Source: Roland Berger Strategy Consultants (2011).
Era leader
Archetype
Table 2. Archetypes of Chinese luxury consumers
506 Ewa Cieślik
PROSPECTS FOR TRADE GROWTH BETWEEN POLAND AND CHINA
507
mer will spend more time trying to find products that fulfill his requirements than an average European customer. The Chinese are looking first for value for money and then brand loyalty. They save time by reducing the frequency of purchases and increasing the value and volume of products. Hence the popularity of relatively new retail channels like hypermarkets (Atsmon et al., 2012). The modernity of the Chinese consumer is manifested not only in an enormous interest in hi-tech products, but also in a growing share of the online channels that support purchasing decisions. The modern Chinese consumer is not satisfied in low quality products. Companies, which came 30 years ago to the Chinese market with low-cost and low-quality products, nowadays have lost their competitive advantage and could not face competition with rivals focusing on the quality, pragmatism and modernity. For the Chinese consumer, the Internet, is an important source of information about products and brands. About a half of China’s population has access to the Internet and about 80% use smartphones and tablets every day (Yuan, 2013). A significant part of Chinese consumers shop online. So called e-commerce has grown at an annual rate of 71% since 2009. This is a significant growth ratio, compared to 13% growth dynamics of e-commerce in the United States. Chinese consumers spent online about 212.4 billion dollars in 2012. This put China second only to the U. S., where this channel generated revenues of 228.7 billion dollars. E-commerce is particularly popularforthe purchasing electronic equipment. On a smaller scale, Chinese use Internet to buy cosmetics, perfumes, household appliances and home furnishings (Bain & Company, 2012). With increasing income, the Chinese pay more attention to the brand. Although the middle class is characterized by a rather low level of brand loyalty, it does not mean that they are satisfied with the low-quality products. Epsilon carried quite interesting study on this problem recently. Until recently, the Chinese avoided the attachment to the brand, but nowadays they start to pay more attention to the logo of the product they buy. The loyalty to the brand or company is understood here in two ways: first, as buying products of chosen company for more than three years; second, as the purchase of a particular brand of products for a higher price than their substitutes because of higher quality. Consumers are loyal to the brand primarily for best value for money, consistent good quality of services, good after-sales services and support, services and products tailored for their lifestyle and requirements. In 2012, 58% of the Chinese declared loyalty to their chosen brands or companies. Compared to 2011, this proportion increased by 17 percentage points (Epsilon, 2013). According to a study conducted recently by Deloitte on a sample of 1,600 respondents, men attach more attention to product brand than women. 31% of male respondents indicated the brand as a crucial determinant of the purchase, while 30% pointed to the product quality. Chinese women pay greater attention to the quality (38% of respondents) and value for money (30%) (figure 4). The higher the consumer income, the greater the role of the brand Consumers earning 17,900–35,800 dollars and at age of 35–44 pay the highest attention to
508
Ewa Cieślik
Figure 4. What are the main factors that drive a purchase last year? 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0%
overall
male
others VKRSSLQJ HIğFLHQF\ SULFH
female YDOXH IRU PRQH\ TXDOLW\ brand
N = 1,600. Source: Deloitte (2013).
brands. The most noticeable change in the attitude of the Chinese consumers is visible in the case of food and clothing – these sectors show increase in number of loyal clients (Deloitte, 2013). The wealthy Chinese demonstrate a fairly low level of orientation in luxury brands. For them, branded product should be characterized by the following features: quality, material or design. Chinese indulge in impulse shopping less than wealthy customers in Europe and America. Such attitudes of Chinese customers require specific approaches to advertising. Roland Berger Strategy Consultants identified six types of rich Chinese: era leader, wealthy second generation, ambitious elites, savvy investors, stylish white-collars, gift buyers (table 2) (Roland Berger Strategy Consultants, 2012). In turn, the second demographic trend - aging Chinese society points to another very promising niche for exporters of medical equipment. Currently, China is the third largest market for medical equipment and is expected to show even greater growth of this market in the coming years. Nowadays American, Japanese, and German exporters are the major suppliers of medical equipment to Chinese hospitals. It is estimated that the medical equipment market has increased 13–14% annually. Also, pharmaceutical manufacturers should perceive a huge potential in China. Total production of the Chinese pharmaceutical industry reached 232 billion dollars in 2011. It means the country is the second (following the U. S.) largest pharmaceutical market in the world (China Daily, 2012). Introducing health care reform in 2009, the Chinese authorities have undertaken to build an efficiently functioning system till 2020, covering almost the whole society.
PROSPECTS FOR TRADE GROWTH BETWEEN POLAND AND CHINA
509
POTENTIAL DIRECTIONS FOR POLISH EXPORTS In order to identify areas of the Chinese economy most promising for Polish exporters, two criteria have been taken into account: the production capacity of Polish exports and their advancement; and the Chinese consumer characteristics and trends of the Chinese economy. The level of competition and barriers to entry to the Chinese market are factors that should be taken into account in this analysis. However, due to the limited volume of the article of these factors are omitted. If an exporter wants to enter the Chinese market, it should consider to the following rules. First, he should track changes in governmental (central and local) strategies that indicate the priority areas of the economy. In these sectors Polish exporters can expect significant advantages and facilities to conduct business. They can also count on the local authorities’ support in finding a reliable partner in China. Second, it is necessary to define the group of Chinese consumers to which the product is directed. Third, it is important to select the right product distribution and servicing channels. The Chinese are increasingly turning to Internet, so a good strategy is to set up the electronic distribution channel. Fourth, the exporter should explore market to recognize the taste of the Chinese, particularly those of the wealthy or upper market class. Wealthy Chinese show different shopping patterns from wealthy Americans or Europeans. Thus, strategies for luxury brands should be developed specifically for the Chinese market, taking into account the type of customer, which the product is directed to (table 2). Fifth, it should build brand loyalty step by step. In fact, Polish brands are not well-known yet and they cannot be compared to the best known brands in the world. However, by accurate information about a product, comprehensive distribution channels, quick service and being particular about the main features of the product (both the utility and the highest quality) they may build identification with the brand. Polish exporters should particularly target the fastest growing sectors of Chinese imports. Recently, China’s authorities have been seeking regular suppliers of grain, in order to ensure food security in the country in the future. High demand for milk, dairy products, meat, and also sweets, confectionery and healthy, eco food creates opportunities for the Polish exports to China. Recently, Poland’s policy makers and governmental institutions have tried to promote Polish food and agricultural products in China. Medical and pharmaceutical products are another prospective sector for Polish exporters. The growing demand for these types of products is connected to demographic processes in China. China became the global second market for medical devices and pharmaceuticals in 2010. This market is very fragmented and many suppliers sell these product to Chinese using all possible distributing channels, especially electronic. However, in the light of ageing society and continual demand growth, this sector seems to be promising for Polish exporters.
510
Ewa Cieślik
Chinese cosmetic industry seems to be divided between many foreign firms. However, the segment of mid-to-low prestige, SPA cosmetics, specialist, innovative, and eco cosmetics may be pose an opportunity for Polish exporters. Also cosmetics that combine the innovative solutions with traditional Asian medicine seem to be interesting option for entering the Chinese market. Poland is perceived as a leading manufacturer of high quality furniture, adhering to the EU standards. Moreover, Polish producers offer creative design of furniture and competitive prices by comparison with the Western Europe competitors. With the growth of the middle and upper class of the Chinese market, the demand for home equipment, especially furniture will increase. They are inclined to buy foreign furniture with unique European (also Polish) design. Construction equipment and materials (also eco) are two more promising sectors for Polish exporters Market opportunities can be found for Polish traditional products (e.g. amber, arts and crafts), biotechnological sector, products connected to environmental protection and renewable energy solutions, and machinery and equipment, especially for mining industry and transport equipment9. All luxury products purchased by the wealthy class have recorded significant growth recently (especially collectibles, art, antiques as well as cosmetics or clothes of the highest quality). Identifying niches in the Chinese market, we usually do not include commercial services. However, their role have increased as a result of maturing Chinese society and economy. China has become more open and relaxed many barriers concerning the tertiary sector. Moreover, the services sector makes an important contribution to employment growth, productivity and innovation in the Chinese economy. According to the National Bureau of Statistics of China, the share of services in China’s economy increased considerably in the past decades. In 1978, China’s services sector only accounted for 23.9% of GDP. In 2012, the its contribution to GDP grew to 44.6%. The employment in services sector accounted for 12.2% of the total in 1978 and 36.1% in 2012. Share of the contributions of the tertiary industry in China rose from 17.3% in 1978 to 45.6% in 2012 (National Bureau of Statistics of China, 2013). Despite the impressive growth, the Chinese tertiary sector, lags behind that of advanced economies, where services are their largest sector (The World Bank, 2014). Trade in services have been the fastest growing segment of world trade between 1990 and 2012. Similar situation can be seen in China. Between 1982 and 2012, China’s commercial services import grew 177 times and export grew 83 times. China’s average annual growth rate of services exports was 19% and imports 14% in 2005–2012, exceeding global average growth in that period (8% both for exports and imports) (WTO, 2013). China’s rank in global services trade increased from 12th in 2001 to 5th in 2013 in exports, and from 10th in 2001 to 2nd in 2013 in imports (WTO, 2014). 9 A very detailed analysis of Polish exports to China can be found on Go China website (Drelich-Skulska i in., 2012).
511
PROSPECTS FOR TRADE GROWTH BETWEEN POLAND AND CHINA
Figure 5. Service trade of China in 1982–2013 40% 35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% –5% –10%
import
12
10
20
08
20
06
20
04
20
02
20
00
20
98
20
96
19
94
19
92
19
90
19
88
19
86
export
19
84
19
19
19
82
–15%
net export
Source: author’s own calculations based on WTO (2014).
The last global crisis has been moderately harmful for Chinese commercial services trade (figure 5). For imports, five service sectors: transportation, construction, insurance, consulting services, and other business services were severely affected while seven other sectors, including financial services, computer and information services, travel, construction, royalties and licenses, advertising and public opinion polling, film and audiovisual, were less affected by the global downturn. The share of China’s traditional services sectors, such as transport and tourism, in the total services imports declined slightly during the crisis, and other emerging services sectors such as insurance, computer and information services, consulting are gradually rising. The global financial crisis did not affect China’s services import composition significantly. Due to many restrictions and limitations for foreign capital in tertiary sector, the promising niche for Polish export lies in travel services. Entering the Chinese market in order to promote Poland as a tourist destination requires increased and coordinated efforts of the industry. Also transport and logistics services seem to be promising sectors, especially since Polish companies have been present (such as Chipolbrok) and operated in this field successfully.
CONCLUSIONS Trade relations between the Poland and China are becoming more and more intense, however Poland is still far behind the leading contractors of China. In
512
Ewa Cieślik
recent years, Polish exporters have been trying to make up for lost time at a fast pace. However, in an irreversible manner, they were excluded from many sectors of the Chinese economy. The study shows that the newly emerging market niches in China can constitute very promising markets for Polish exporters, provided they understand the standards and principle rules in the Chinese economy10. Unfortunately, Polish exporters still complain during economic forums and meetings that governmental institutions’ measures and activities are not efficient enough to support their efforts to enter the Chinese market. Especially, there is a lack of reliable surveys and professional publications related to doing business in China, including technical and cultural aspects. It creates difficulties in getting information about the Chinese market. We should also take into consideration the close links between business and politics in China. Hence, the assistance of the Polish authorities during signing the large contracts or attendance at business meetings are crucial. Often Polish exporters have to check all possible bureaucratic barriers, procedures, permits and technical standards on their own. Also there is a few institutions that evaluate the Chinese contractors professionally. That generates higher initial costs of cooperation and often discourages a potential exporter at the outset. Despite the many changes in Sino-Polish relations, there is still more that needs to be done.
REFERENCES Atsmon Y. i in. (2012), Meet the 2020 Chinese Consumer, McKinsey, b.m. Bain & Company (2012), China’e e-commerce,b.m. China Daily (2014), „China Daily” (http://www.chinadaily.com.cn/bizchina/2012–07/06/ content_15556065.htm – data dostępu: 15.01.2014). China’s Twelfth Five Year Plan (2011–2015), (http://cbi.typepad.com/china_direct/ 2011/05/chinas-twelfth-five-new-plan-the-full-english-version.html – data dostępu: 01.03.2014) Cieślik E. (2012), Efekt smoka. Skutki ekspansji gospodarczej Chin po 1978 roku, CeDeWu, Warszawa. Cieślik E. (2014), Post-communist European Countries in Global Value Chains, “Ekonomika”, Vol. 93(3). Deloitte (2013), China’s Consumer Markets. A Closing Window of Opportunity, b.m. Drelich-Skulska B. i in. (2012), Nisze rynkowe dla polskich produktów w Chinach, Wrocław. Epsilon (2013), Rise of Stylish Chinese Consumers: Trust Is the Key to Build the Loyalty, b.m. Eurostat (2014), (http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page/portal/statistics/themes – data dostępu: 03.01.2014). General Administration of Customs of the PRC (2014), (http://english.customs.gov. cn – data dostępu: 03.01.2014). GoChina (2014), (http://www.gochina.gov.pl – data dostępu: 03.01.2014). 10
2009).
The meanders of China’s economy are very well presented in Chiński feniks… (Góralczyk,
PROSPECTS FOR TRADE GROWTH BETWEEN POLAND AND CHINA
513
Government of the PRC Chinese Government ‘s Official Portal (2011), Key targets of China’s 12th five-year plan (http://english.gov.cn/2011–03/05/content_1816822.htm – data dostępu: 05.03.2011–03.01.2014). Góralczyk B. (2009), Chiński feniks. Paradoksy rosnącego mocarstwa, Sprawy Polityczne, Warszawa. GUS (2014), (http://www.stat.gov.pl/gus – data dostępu: 03.01.2014). Korzec M. (2007), Chińska Republika Ludowa – Unia Europejska: partnerstwo nieokreślone, w: Polska, Unia Europejska, świat: wybrane problemy, J. Fiszer (red.), Warszawa. KPMG, PAIIZ (2011), Poland’s Position as a Business Partner for China, Warsaw. KPMG, PISM (2013), Assessment of Polish Enterprises’ Cooperation with China. Study Report, Warsaw. Liberska B. (2013), Nowe centra wzrostu światowej gospodarki, „Studia Ekonomiczne” , nr 2, s. 191–212. McKinsey (2014), Mapping China’s Middle Class (http://www.mckinsey.com-/insights/ consumer_and_retail/mapping_chinas_middle_class – data dostępu: 15.01.2014). Ministerstwo Gospodarki (2012), Polska 2012. Raport o stanie handlu zagranicznego, Warszawa. Ministry of Foreign Affairs Republic of Poland (2014), (http://www.msz.gov.pl/en/p/ msz_en/foreign_policy/other_continents/asia_and_pacific_region/bilateral_cooperation/china?printMode=true – data dostępu: 03.01.2014). National Bureau of Statistics of China China Statistical Yearbook (2013), (http:// www.stats.gov.cn/tjsj/ndsj/2013/indexeh.htm – data dostępu: 2013–22.11.2014). NBS (2014), (http://www.stats.gov.cn/enGLISH/ – data dostępu: 03.01.2014– 03.01.2014). PAIiIZ (2014), (http://www.paiz.gov.pl/pl – data dostępu: 03.01.2014). Pietrasiak M., Kamiński T. (2012), China Goes Global. Rosnące znaczenie Chin na arenie międzynarodowej, Uniwersytet Łódzki, Łódź. Polish-Chinese Chamber of Industry and Commerce (2014), (http://www.pchiph. org/?Language=en – data dostępu: 21.11.2014). Polish-Chinese Friendship Association (2014), (http://www.tppch.pl/article/132-english.html – data dostępu: 21.11.2014). Puślecki Z. (2012), Relacje Unii Europejskiej z Chińską Republiką Ludową wobec wyzwań gospodarki globalnej, Prace i Materiały Instytutu Handlu Zagranicznego Uniwersytetu Gdańskiego, nr 31, s. 316–330. Roland Berger Strategy Consultants (2011), Roland Berger’s Chinese Luxury Consumers Survey. Roland Berger Strategy Consultants Chinese Consumer Report – Luxury (2012). Rowiński J. (2009), Wahadło: czyli stosunki polityczne PRL-ChRL, w: B. Góralczyk, Polska-Chiny. wczoraj, dziś, jutro, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń. Skulska B. (2013), Wzrost gospodarczy krajów ASEAN a globalny kryzys, „Studia Ekonomiczne”, nr 2 (2013), vol. LLXXVII. Sporek T. (2012), Analiza stosunków handlowych między Chińską Republiką Ludową a Unią Europejską, „Studia Ekonomiczne”, Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach, s. 21–40. Starzyk K.(2009), Stosunki gospodarcze Polski z Chinami na tle ich przemian w latach 1978–2008, w: Polska-Chiny. Wczoraj, dziś, jutro, B. Góralczyk (red.), Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń.
514
Ewa Cieślik
The World Bank (2014), World Development Indicators 29.04.2014 (http://databank. worldbank.org/data). U. S. Commercial Service (2013), China Business Handbook, b.m. WTO International Trade Statistics (2013), WTO, Geneva. Yuan Gao China Daily (http://usa.chinadaily.com.cn/china/2013–07/18/content_16791676.htm – data dostępu: 13.03.2014).
ABSTRACT China’s export-led, investment-driven and low labor cost model of growth is no longer sustainable in the long term, and the authorities are trying to rebalance the economy to more of a consumption-based growth model. The hidden potential of more than 1.3 billion Chinese consumers will probably make China the world’s largest consumer market and the top export destination for many economies. Polish exporters entered the Chinese market later than their Western competitors. Consequently the expansion of bilateral cooperation between Poland and China is in a very early stage of development and not so beneficial for the Polish exporter yet. The article presents the current state of foreign trade between analyzed countries. The main aim of this article is to present the prospects of the trade growth between Poland and China based on the profile of the Chinese consumer and People’s Republic of China’s market niches, which will be the most promising for the Polish exporters in the future. The article is an overview of recent research and surveys concerning Chinese customers and market trends. It also analyzes the trends of China’s government policies and development strategies in the context of opportunities for Polish exporters. Keywords: Polish-Chinese trade, Chinese consumer profile, Polish exporter. JEL Classification: F17, D12
PERSPEKTYWY WZROSTU HANDLU ZAGRANICZNEGO MIĘDZY POLSKĄ A CHINAMI STRESZCZENIE Chiński model wzrostu gospodarczego oparty na eksporcie, inwestycjach oraz taniej sile roboczej przestał być zrównoważony w długim okresie, stąd władze kraju starają się zrównoważyć gospodarkę przez wprowadzenie modelu wzrostu opartego na konsumpcji wewnętrznej. Ukryty potencjał populacji ponad 1,3 mld Chińczyków ma szansę stworzyć z kraju największy na świecie rynek konsumentów oraz wiodący kierunek eksportu dla wielu państw. Polscy eksporterzy weszli na rynek chiński znacznie później niż ich zachodni konkurenci. W konsekwencji ekspansja polsko-chińskich stosunków handlowych znajduje się we wczesnej fazie
PROSPECTS FOR TRADE GROWTH BETWEEN POLAND AND CHINA
515
rozwoju i jeszcze nie przynosi wielkich zysków dla polskiego eksportera. Artykuł prezentuje obecne stadium, na którym znajduje się handel zagraniczny między omawianymi krajami. Celem artykułu jest prezentacja perspektyw wzrostu polsko-chińskiego handlu zagranicznego opartego na profilu chińskiego konsumenta i z uwzględnieniem nisz rynkowych Chińskiej Republiki Ludowej, które mają szansę stać się perspektywicznymi dla polskich eksporterów w przyszłości. W artykule zaprezentowano przegląd ostatnich badań i analiz dotyczących chińskich konsumentów oraz tamtejszych trendów rynkowych. Ponadto przedstawiono analizę tendencji w polityce władz Chin i strategie rozwojowe w kontekście możliwości zbytu dla polskiego eksportera. Słowa kluczowe: handel polsko-chiński, profil chińskiego konsumenta, polski eksporter.
STUDIA EKONOMICZNE 1 ECONOMIC STUDIES NR 4 (LXXXIII) 2014
Jerzy Kleer*
DESTRUKCYJNE SIŁY ŁADU ŚWIATOWEGO I. UWAGI WSTĘPNE 1. Świat nigdy nie stanowił, nie stanowi i nie będzie stanowił jednolitej struktury ani pod względem demograficznym, ani politycznym, społecznym, ekonomicznym czy kulturowym. To co jednak współcześnie jest specyficzne, przejawia się przede wszystkim w tym, że jest on podzielony czy rozczłonkowany w postaci różniących się pod wieloma względami suwerennych państw, które w przewidywalnej przyszłości nie zanikną, a być może ulegną nawet wzmocnieniu. Co wszakże nie znaczy, iż niektóre różnice nie zmaleją, a nawet mogą zaniknąć, ale pozostałe mogą ulec zwielokrotnieniu – niektóre mniejszemu, a inne większemu. 2. Zróżnicowanie istniejące między państwami w skali światowej występuje praktycznie rzecz biorąc we wszystkich obszarach, będących przedmiotem współdziałania, współpracy czy rywalizacji. Skala tych zjawisk oraz siła wzajemnego oddziaływania stanowi współcześnie pewną cechę specyficzną, która w przeszłości nigdy nie była tak duża. Jest to już efekt globalizacji i rewolucji informacyjnej. 3. Jeśli globalizacja nie jest zjawiskiem nowym, w warunkach cywilizacji przemysłowej jej pierwszy ważny etap miał bowiem miejsce w latach 1870–1913, to rewolucja informacyjna jest już zjawiskiem nowym, uprzednio nieznanym. Ale i kształt oraz charakter globalizacji w porównaniu z pierwszym jej etapem charakteryzuje się kilkoma nowymi cechami, wśród których należałoby wymienić co najmniej następujące: po pierwsze, ma charakter powszechny, co jest efektem powszechności gospodarki rynkowej jako formy gospodarowania; po wtóre, system kolonialny uległ likwidacji, przynajmniej w formalnej postaci, a w jego miejsce pojawiły się państwa suwerenne; po trzecie, nastąpiło odejście od standardu złota jako podstawy systemu pieniężnego; po czwarte, pojawiły się, na skalę uprzednio nieznaną, nowe byty gospodarcze w postaci korporacji ponadnarodo*
Instytut Nauk Ekonomicznych PAN.
DESTRUKCYJNE SIŁY ŁADU ŚWIATOWEGO
517
wych, których siła ekonomiczna przewyższa potencjał gospodarczy znacznej liczby suwerennych państw; po piąte, wystąpiło nowe zjawisko (przynajmniej pod względem zakresu i siły), jakim jest rozziew między gospodarką realną a gospodarką wirtualną; po szóste, na nieznaną w przeszłości skalę został uruchomiony imitacyjny proces rozwojowy, który w przypadku większości państw charakteryzuje się odgórnym procesem modernizacyjnym. 4. Nowym zjawiskiem, będącym efektem postępu technicznego, jest rewolucja informacyjna, która zmieniła charakter powiązań w skali światowej, w wyniku których zostały skrócone czas i przestrzeń dzięki prawie powszechnej sieci przepływu informacji i – co jest szczególnie istotne – wizualności zjawisk i zdarzeń w skali światowej. Proces ten ma z jednej strony wiele cech korzystnych, ale również negatywnych. 5. Procesy te uruchomiły czy, ściślej rzecz biorąc, ukształtowały nowy typ zagrożeń, które w przeszłości nie występowały. Istota tych zmian nie polega tylko na tym, że wcześniej ich nie było, ale na tym, że nabrały nowego i znaczniej bardziej groźnego charakteru. Nowe ich cechy można sprowadzić do następujących: po pierwsze, mają charakter powszechny, co jest równoznaczne, iż obejmują prawie całą kulę ziemską. Ten powszechny charakter wiąże się z powszechnością gospodarki rynkowej i z rynkiem globalnym, a także z efektami rewolucji informacyjnej; po wtóre, nastąpił zasadniczy wzrost ich intensywności wskutek przyspieszenia wzrostu gospodarczego, który praktycznie objął całą kulę ziemską, chociaż w różnym stopniu; po trzecie, nastąpiła kumulacja zagrożeń wskutek intensywności powiązań ekonomicznych, technicznych, informacyjnych, a także dynamiki procesów demograficznych; po czwarte wreszcie, zagrożenia nabrały charakteru wizualnego, który stał się możliwy dzięki rewolucji informacyjnej (Kleer, 2013a). Wskutek tego zjawiska pojawił się na skalę prawie masową czynnik czy mechanizm spajający praktycznie całą ludzkość, jakim jest strach przed nieznanym, przed zagrożeniami. Strach ten ma swoje szczególne uwarunkowania w mnożeniu się różnego rodzaju ryzyk zarówno o charakterze jednostkowym, grupowym, państwowym, jak i światowym (Beck, 2012). Strach stał się między innymi jednym z ważniejszych czynników wpływających na podejmowanie decyzji przez większość podmiotów zarówno publicznych, jak i prywatnych. 6. Od kilku dekad mamy do czynienia z jednym z najdonioślejszych zjawisk, jakim jest początek zmiany cywilizacyjnej. Następuje bowiem przejście czy przechodzenie z cywilizacji przemysłowej do cywilizacji wiedzy (postprzemysłowej, informacyjnej czy jakkolwiek ją w przyszłości nazwiemy). Pojawiło się już dostatecznie dużo wyróżników, które uzasadniają spojrzenie na świat, na jego problemy również z tego punktu widzenia. A to oznacza, że muszą nastąpić zasadnicze zmiany w podstawowym zasobie wytwórczym, w regułach gry ekonomicznej, w stratyfikacji społecznej itd. 7. Świat jest bardzo zróżnicowany i to we wszystkich sferach działalności ludzkiej, ale równie silne są czynniki go spajające, głównie o charakterze ekonomicznym czy technicznym; poddany jest również naciskowi odmiennych systemów kulturowych, zróżnicowanych celów oraz strategii poszczególnych państw, a także
518
Jerzy Kleer
różnych niepublicznych podmiotów. Mają one do dyspozycji odmienne siły i środki, co wiąże się z ich potęgą gospodarczą i techniczną, co z kolei przekłada się na różnorodność czy wręcz przeciwstawność interesów. Można tu tylko dodać, że owa przeciwstawność celów i interesów, często czy nawet bardzo często ma konfliktogenny charakter. 8. Świat powiązany rynkiem globalnym oraz siecią powiązań wynikających z rewolucji informacyjnej wymaga pewnych reguł gry, które w jakiejś mierze byłyby respektowane przez wszystkich jego uczestników. Stąd też wynika potrzeba istnienia ładu światowego, który zapewniałby w miarę korzystny sposób realizowania celów i interesów przez podmioty uczestniczące na tym rynku. Jest to o tyle trudne, że brak jest instytucji dysponujących funkcjami władczymi, które byłyby akceptowane przez wszystkie podmioty (a co najmniej ich większość) działające na arenie światowej. Czym zatem jest ład światowy? Odpowiedź na to pytanie jest trudne; brak jest też jego definicji, w pełni czy w znaczącym stopniu akceptowalnej przez różne szkoły ekonomiczne czy polityczne (Góralczyk, 2012). Stąd też spróbuję zaproponować, przynajmniej dla potrzeb tego eseju, następującą definicję: ład światowy to taka sytuacja, w której ma miejsce względna równowaga w kilku jego obszarach, zwłaszcza w dwóch podstawowych, dotyczących sfery ekonomicznej i politycznej. W tym kontekście należy odpowiedzieć na dwa pytania. Pierwsze: dlaczego tylko czy głównie w sferze gospodarczej i politycznej? I drugie: co należy rozumieć przez względną równowagę?. Odpowiedź siłą rzeczy będzie miała charakter hipotetyczny, bowiem ani nie dysponujemy żadnymi miarami ilościowymi określającym stan równowagi, ani nie jesteśmy w stanie przedstawić pozostałej siły czynników o charakterze destrukcyjnym. Dotychczasowa historia daje dostateczną liczbę przykładów, że czynniki destrukcji w różnych okresach miały różny charakter, a bezpośrednie czynniki sprawcze, jeśli je analizować w odosobnieniu, takich skutków nie powinny były wywołać. Ponieważ nie zajmuję się historią destrukcji ładu światowego, dlatego skupię się na współczesności, przez którą rozumiem okres mniej więcej od lat 70. XX wieku, a więc od początków II etapu globalizacji oraz od początków rewolucji informacyjnej. Mam przy tym świadomość, że już w okresach wcześniejszych pojawiły się przesłanki tych procesów. Jakkolwiek procesom ekonomicznym przypisuję największe znaczenie w destrukcji istniejącego ładu światowego, wpierw spróbuję wskazać na czynniki polityczne głównie dlatego, że w gruncie rzeczy zawsze miały i nadal mieć będą pierwotny charakter. I główne ośrodki decyzyjne, związane ze sferą polityczną, będą nadal źródłem impulsów dla początkowych procesów w pozostałych obszarach działalności społeczeństw. W istocie miały tu miejsce dwa procesy przesądzające o tym zdarzeniu. Pierwszy to zapoczątkowany już wcześniej proces dekolonizacji, który w tym właśnie okresie uległ przynajmniej formalnemu zakończeniu. Drugi to upadek systemu socjalistycznego. Oba doprowadziły do dwóch różnych zjawisk o światowym zasięgu. Na świecie pojawiło się sto kilkadziesiąt nowych państw suwerennych, o bardzo zróżnicowanym poziomie ekonomicznym,
DESTRUKCYJNE SIŁY ŁADU ŚWIATOWEGO
519
różnych systemach politycznych, zróżnicowanych celach, odmiennych strategiach rozwoju, a także o bardzo różnym charakterze związków czy, ściślej, powiązaniach zewnętrznych. Drugi proces, być może, miał nawet bardziej doniosłe znaczenie, oznaczał bowiem upadek swoistej równowagi, jaka istniała w okresie tak zwanej zimniej wojny. Groźba nowej wojny o charakterze nuklearnym stanowiła istotny straszak przeciwdziałający jakimkolwiek próbom naruszenia istniejącego porządku, a także sfer wpływów, chociaż podejmowano w tym zakresie liczne próby (raczej z niewielkim skutkiem). Upadek Związku Radzieckiego doprowadził do tego, iż USA stały się na kilkanaście lat hegemonem politycznym określającym kierunki i charakter dominującej polityki, a także koncepcji porządku światowego. Nieprzypadkowo Fukuyama w tym kontekście czasowym i politycznym ogłosił esej Koniec historii (2009), co miało między innymi oznaczać, że model euroatlantycki w wersji politycznej, a zwłaszcza ekonomiczno-społecznej, ma stać się nie tylko dominujący, ale także wyznaczać drogowskazy rozwoju dla pozostałych państw świata. Na przełomie wieków jednak sytuacja zaczęła się częściowo zmieniać. Wprawdzie USA nie utraciły dominującej roli w polityce światowej, zwłaszcza zaś pozycji militarnej, jednak niektóre z tzw. gospodarek wschodzących zaczęły odgrywać coraz większą rolę w gospodarce światowej, jak również w światowej polityce. Świat stał się w jakimś stopniu wielobiegunowy, co nie przyczyniło się do zwiększenia równowagi politycznej, a wręcz przeciwnie – pogłębiło nierównowagę. Świat jest podzielony, a ośrodki decyzyjne są rozproszone, mają różne cele, co często wywołuje liczne „wojenki”, nie mówiąc już o innych formach zagrożeń, jak np. terroryzm. Do równowagi politycznej, nawet ograniczonej, jest dosyć daleko, zwłaszcza że co jakiś czas pojawiają się nowe punkty zapalne. W sferze ekonomicznej problemy równowagi i nierównowagi są w gospodarce światowej równie (a być może nawet bardziej) skomplikowane. Nie analizując przyczyn, jakie doprowadziły do zmian modelowych w rozwiniętych gospodarkach, odejścia od państwa dobrobytu do modelu neoliberalnego, można stwierdzić, że procesowi temu sprzyjało szybkie tempo globalizacji, którego siłą napędową w coraz szerszym zakresie jest wolny rynek. Dekolonizacja oraz upadek systemu socjalistycznego nie tylko sprzyjały upowszechnianiu się gospodarki rynkowej oraz otwieraniu się gospodarek narodowych, ale w początkowej fazie reguły gry stały się obowiązujące dla nowych państw. A także wymusiły istotne zmiany w większości krajów rozwiniętych. Zasady modelowe w dużym stopniu określał Konsensus Waszyngtoński. Głównymi wyznacznikami dla wszystkich państw były: liberalizacja, deregulacja oraz prywatyzacja. Dla państw rozwiniętych przejawiło się to głównie w demontażu państwa dobrobytu, co pociągnęło za sobą między innymi daleko posuniętą komercjalizację dóbr publicznych. Dla pozostałych pozostawała imitacja modelu wolnorynkowego upowszechnianego przez Międzynarodowy Fundusz Walutowy oraz Bank Światowy. Różny był zasięg przejęcia owych zasad, ale jego imitacja była, jak należy sądzić, największa w postsocjalistycznych krajach Europy Wschodniej, które w ów model „wskoczyły” bez przygotowania (z całym dobrodziejstwem jego zalet i wad). Stosunkowo
520
Jerzy Kleer
szybko zrezygnowały z pełnego naśladownictwa owego modelu niektóre państwa azjatyckie, które po kryzysie lat 90. XX w. zmieniły swoją trajektorię rozwoju, nie tyle wycofując się z zasad wolnego rynku, ile wprowadzając do nich istotne korekty modelowe. Jednakże nie samo upowszechnienie modelu wolnego rynku było w wersji neoliberalnej sprawą podstawową; ważne było wprowadzenie kilku zasad, które przesądziły o charakterze nowego porządku ekonomicznego, który miał zapoczątkować i co ważniejsze stworzyć nową strukturę ładu światowego. Nowy porządek miał wprawdzie liczne wady, ale przede wszystkim należy podkreślić, że wolny rynek wraz z daleko idącym mechanizmem otwierania się gospodarek narodowych wyzwoliły przedsiębiorczość i innowacyjność w przytłaczającej grupie państw, co w efekcie miało wpływ na przyspieszenie tempa wzrostu. Rozwój ten w dużym stopniu został zdominowany przez wzrost, co upowszechniło nową filozofię sukcesu. Sukces zaś został zdefiniowany w kategoriach ilościowych, a nie jakościowych. Rankingi państw były i nadal są kształtowane przez stopę wzrostu PKB, podobnie jak dla przedsiębiorstw – przez stopę zysku, a dla jednostek przez uzyskiwane dochody. Rola państwa w gospodarce została zminimalizowana, a coraz większe znaczenie zaczęły zyskiwać instytucje międzynarodowe, takie jak: agencje ratingowe, Międzynarodowy Fundusz Walutowy oraz Bank Światowy. Wreszcie nastąpiło silne rozerwanie więzi między gospodarką realną a gospodarką wirtualną, która przynajmniej w ostatnich kilku dekadach wzrastała kilkakrotnie szybciej niż gospodarka realna. W taki mniej więcej sposób ukształtował się nowy porządek światowy, który jednakże od samego początku charakteryzował się bardzo chwiejną równowagą. Co pewien czas dochodziło do poważnego jej naruszenia, a powroty do chwiejnej równowagi były coraz bardziej skomplikowane, bowiem pojawiały się liczne zagrożenia o różnym charakterze, których łagodzenie stawało się coraz trudniejsze, a pewien ich typ wymaga zmian instytucjonalnych.
II. OBRAZ WSPÓŁCZESNEGO ŚWIATA Ukształtowany w latach 90. XX w., a także wcześniej, ład światowy od początku był bardzo chwiejny i podlegał stałym zmianom. Okazało się bowiem, że wprowadzenie gospodarki rynkowej wprawdzie stało się powszechne, ale nie następowało tak szybko, jak ówcześnie wielu teoretyków ekonomii sądziło, a co ważniejsze rozwiązania, wprowadzone pod wpływem głównego nurtu teoretycznego, nie rozwiązywały licznych problemów, jakie pojawiły się w gospodarkach o bardzo zróżnicowanych poziomach rozwoju gospodarczego. I co jest równie ważne (a być może ważniejsze), gospodarka rynkowa może się rozwijać w bardzo różnych modelach politycznych (Kleer, 2013b). Okazało się bowiem, że nadzieje na ścisły związek między gospodarką rynkową a systemem demokratycznym, przynajmniej w odniesieniu do państw pozostających poza euroatlantyckim kręgiem cywilizacyjnym, były i są bardzo ograniczone. Większość bowiem pozaeuropejskich
DESTRUKCYJNE SIŁY ŁADU ŚWIATOWEGO
521
gospodarek wschodzących opiera się albo na quasi-demokratycznych, albo na wręcz autorytarnych modelach politycznych. A większość państw spoza kręgu cywilizacji euroatlantyckiej charakteryzuje się nadbudową polityczną daleko odbiegającą od systemu demokratycznego. Jeśli zatem spojrzymy na panoramę świata, wówczas okaże się, że w okresie ostatnich czterech dekad wprawdzie gospodarka rynkowa stała się powszechna, ale o różnym stopniu dojrzałości oraz zakresie powszechności, nie mówiąc już o dojrzałości instytucjonalnej czy wolności gospodarczej w poszczególnych państwach. Jeszcze większe zróżnicowanie występuje w sferze nadbudowy politycznej. Przypomnijmy zatem, co łączy współczesną gospodarkę światową jako w miarę jednolitą strukturę. Można, moim zdaniem, wyróżnić trzy podstawowe składniki tej struktury: A. Gospodarka rynkowa, która dominuje we wszystkich państwach, chociaż jest ona w nich bardzo zróżnicowana. Jednocześnie ukształtował się w miarę silny rynek globalny, który charakteryzuje się pewnymi specyficznymi cechami. Dominującymi na tym rynku są trzy zróżnicowane podmioty. Jest to, po pierwsze, kilka czy nawet kilkanaście dużych gospodarek wywodzących się zarówno z cywilizacji euroatlantyckiej, jak i z gospodarek wschodzących; po drugie, kilkadziesiąt, a być może nawet ponad sto wielkich korporacji ponadnarodowych dysponujących olbrzymim potencjałem ekonomicznym, przekraczającym zdolność tworzenia wielkości PKB większości państw suwerennych; po trzecie, są to autonomicznie działające podmioty finansowo-bankowe oraz instytucje międzynarodowe, które w przeważającym stopniu są odpowiedzialne za stan współczesnej gospodarki, zwłaszcza za ostatni kryzys (Vieira, Vieira, 2011). Reguły gry tych podmiotów, mimo że działają na w miarę jednolitym rynku światowym, nie są zgodne, stąd również reguły rynkowe nie mają charakteru podręcznikowego, a zasady wolnej konkurencji, dalekie są od tego, co postuluje wolny rynek. W wielu przypadkach, tzn. na poszczególnych rynkach cząstkowych, obowiązujące reguły gry mają cechy rynku oligopolistycznego czy wręcz monopolistycznego. B. Prawie równoważną do powszechności gospodarki rynkowej stała się rewolucja informacyjna, która objęła swoim zasięgiem praktycznie cały glob ziemski. Jej konsekwencje są różnorodne w zależności od wpływu na poszczególne sfery życia politycznego, społecznego i ekonomicznego; oddziałuje ona na przyspieszenie różnorodnych procesów. Skróciła czas i przestrzeń, zwiększyła ilość informacji, ułatwiając procesy gospodarowania, a przede wszystkim stwarzając potencjalne możliwości procesów imitacyjnych, ułatwiających modernizację nie tylko gospodarki, ale i pozostałych sfer życia społecznego. W ten sposób pojawiła się na skalę nigdy w przeszłości nieznaną możliwość skokowego rozwoju. Ale równocześnie stworzono olbrzymie możliwości manipulowania informacją, inwigilowaniem różnych grup społecznych. Pojawiły się między innymi sfery nacisku ze strony różnych sił zarówno w obrębie poszczególnych państw, jak i międzynarodowych ośrodków decyzyjnych. Rewolucja informacyjna stworzyła nieznane
522
Jerzy Kleer
w przeszłości ośrodki władzy, których wpływ na poszczególne społeczeństwa czy wręcz państwa może być, zarówno pozytywny, jak i negatywny. C. Wreszcie jesteśmy świadkami zapoczątkowania procesu przesilenia cywilizacyjnego. Cywilizacja przemysłowa, przynajmniej w niektórych państwach wyczerpała już swoje możliwości ekspansji i stopniowo następuje przejście do cywilizacji wiedzy (o nazwę przyszłej cywilizacji nie warto się spierać). Ma to jednak miejsce w warunkach, w których poszczególne państwa czy grupy państw jeszcze do tego przejścia nie dojrzały. Znajdują się bowiem na pograniczu cywilizacji agrarno-przemysłowej. Wprawdzie proces przechodzenia z jednej cywilizacji do kolejnej, zawsze miał miejsce, kiedy jedne były po temu już dojrzałe, a inne jeszcze nie. Różnice są jednak współcześnie olbrzymie. Tymi regułami wskutek powszechności gospodarki rynkowej oraz rewolucji informacyjnej zostały bowiem objęte prawie wszystkie państwa. Stworzyło to olbrzymie trudności i zagrożenia rozwojowe. Następuje bowiem gwałtowne rozbijanie dotychczasowych struktur gospodarczych, społecznych, a także politycznych. Pojawiają się nieznane w przeszłości problemy, antagonizujące społeczeństwa poszczególnych państw, a także (czy może przede wszystkim) występują konfliktogenne sytuacje między państwami. Dominujące mechanizmy ekonomiczne i polityczne nie tylko nie łagodzą owych sprzeczności, ale je potęgują. Czynnikiem dodatkowo konfliktującym są różnorodne systemy kulturowe istniejące między państwami, ale także wewnątrz poszczególnych krajów, do których wskutek otwierających się granic ma miejsce przepływ ludności obcej etnicznie, charakteryzującej się odmiennymi systemami wartości i zachowań.
III. CZYNNIKI DESTRUKCJI ŁADU ŚWIATOWEGO Świat znalazł się w sytuacji chaosu, sprzeczności interesów, różnorodnych koncepcji, i co ważniejsze, niemożliwości usunięcia zagrożeń, jakie pojawiły się w wyniku swoistego jego zjednoczenia w ostatnich kilku dekadach. Efektem dotychczasowego rozwoju jest postępująca destrukcja ładu światowego. Jakie są zatem przejawy i czynniki destrukcji ładu światowego? Próbę ich enumeracji przedstawiam poniżej, co nie oznacza, że zostaną wymienione wszystkie. Zaprezentowana kolejność nie oznacza ich wartościowania, wagi i ich znaczenia w procesie destrukcji, co nie znaczy, że nie można zaprezentować innego podejścia i innej prezentacji tego problemu (Kirdina, 2012; Jones, Wright, 2014). Za punkt wyjścia należy przyjąć dominację neoliberalnego modelu ekonomicznego jako głównego mechanizmu rozwoju. Uzasadnienie ogólne wynika stąd, że według jego reguł gospodarka światowa funkcjonuje nawet wówczas, kiedy poszczególne państwa czy grupy państw w jakimś najogólniejszym stopniu modyfikują podstawowe jego zasady. Nie próbuję opisać zasad tego modelu, lecz tylko jego negatywne skutki, jakie są wynikiem jego funkcjonowania i mają największy wpływ na destrukcję ładu światowego. Nie wdając się w szczegóły, można wyróżnić trzy podstawowe prze-
DESTRUKCYJNE SIŁY ŁADU ŚWIATOWEGO
523
jawy występujące w skali światowej, chociaż charakteryzują się one różną intensywnością, różnym zakresem w poszczególnych państwach, a zwłaszcza gospodarkach. Pierwszym, przynajmniej w mojej ocenie, chociaż takich ocen można znaleźć już znacznie więcej, jest oparcie całej koncepcji funkcjonowania gospodarki rynkowej na wskaźniku ilościowym, minimalizując znaczenie wskaźnika czy problemów jakościowych (Turner, 2012; „Poland 2050” Report, 2012). Jedną z podstawowych wad koncepcji neoliberalnej jest przyjęcie założenia, że wzrost ekonomiczny automatycznie przekłada się na rozwój jakościowy. Nigdy tak nie było w przeszłości, nie jest obecnie, a także nie będzie w przyszłości, jeśli dotychczasowy mechanizm nie zostanie uzupełniony przez mechanizmy korygujące, które muszą być tworzone przez władzę publiczną, mającą funkcje władcze. Jakość życia nie jest wkomponowana w mechanizm rynkowy, chociaż może on w dostatecznym stopniu dostarczyć dóbr i usług mających istotny wpływ na jakość życia i funkcjonowania społeczeństwa. Samoczynnie nie jest w stanie tego urzeczywistnić. Obecnie może to skorygować tylko państwo bądź jego instytucje. Wskazując na państwo jako siłę ograniczającą negatywne skutki rynku w zakresie wzrostu jakościowego, nie chcę przez to twierdzić, że państwo jest instytucją doskonałą (Stiglitz, 2010). Bez popełnienia błędu można sformułować następującą uwagę, że ani rynek nie jest doskonały, ani państwo nie jest doskonałe. Ale to kwestia odrębna wymagająca szerszej dyskusji, której w tym kontekście nie chciałbym podejmować; chodzi mi jedynie o podkreślenie, że wzrost napędzany neoliberalną koncepcją wolnego rynku nie przekłada się automatycznie na jakość życia. Ma to dalekosiężne skutki w kilku ważnych dziedzinach, jakie przesądzają o destrukcji ładu światowego. Pochodną dominacji kategorii wzrostu jest zjawisko różnicowania dochodowego. Gospodarka rynkowa, oparta na prywatnej własności, indywidualnej przedsiębiorczości oraz na innowacyjności, kieruje się podstawowym mechanizmem, jakim jest konkurencyjność. Jeśli nawet pominiemy różne przypadki losowe, jakie stale towarzyszą ludzkości, ale przede wszystkim poszczególnym jednostkom, to efektem gospodarki rynkowej jest zróżnicowanie sukcesu. Jednym przedsiębiorcom, a także jednostkom lepiej się to udaje niż innym. Jest to uniwersalne prawo, wpisane w model gospodarki rynkowej niezależnie od warunków, w jakich funkcjonuje. Można tu jedynie dodać, że im większy jest zakres swobody rynku, im większe obszary obejmuje, im swoboda działania podmiotów jest większa, tym owo różnicowanie będzie większe. Stwierdzenia te są banalne i historia ludzkości daje na to niezliczoną ilość przykładów. I jeśli przywołuję tego typu stwierdzenie, to głównie dla uświadomienia, iż obecny etap ludzkości jest, jak na razie, najpełniejszym tego przykładem. Przejawy różnicowania są różne; ten na którym w tym miejscu skoncentrowana zostanie uwaga, dotyczy zróżnicowania dochodowego, bowiem stanowi ono pochodną modelu rynkowego w wersji neoliberalnej, jaki ciągle współcześnie jest dominujący. Na zróżnicowanie dochodowe można spojrzeć z trzech punktów widzenia.
524
Jerzy Kleer
Pierwszy dotyczy całego globu ziemskiego. Podział ten jest, jak się wydaje, szczególnie istotny, ukazuje bowiem zakres koncentracji światowego bogactwa. To znaczy prezentuje kształt piramidy bogactwa w skali światowej. Według ostatnich szacunków 32 mln mieszkańców globu, tzn. 0,7% populacji dysponuje 41,0% światowego bogactwa, ale nieco więcej niż 1,0% ludności posiada ponad jego połowę. Blisko połowa ludzkości natomiast dysponuje jedynie 3% światowego bogactwa. Można na to spojrzeć jeszcze inaczej; 85 najbogatszych ludzi świata posiada bowiem majątek wynoszący tyle, ile pozostaje w rękach 3,5 mld najbiedniejszych („Gazeta Wyborcza” z 26.04.2014). To pierwszy, i jak sądzę, najważniejszy podział, dotyczy bowiem skali globalnej. Jest on o tyle ważny, że koncentracja bogactwa jest zarazem koncentracją władzy nie tylko ekonomicznej, ale także politycznej (jeśli nawet nie bezpośredniej, to jej wpływ pośredni jest niewątpliwie olbrzymi). Drugi dotyczy podziału na gospodarki zamożne i gospodarki biedne czy względnie biedne. Ten prawie dychotomiczny podział, nie jest poprawny, w skali światowej mamy bowiem cały wachlarz zróżnicowanych dochodowo gospodarek. Gdybyśmy przyjęli za podstawę PKB na mieszkańca w 2010 r. i porównali jego poziom w 100 najbardziej liczących się państwach, to w Luksemburgu wynosił on (w USD w cenach z 2000 r.) 523 888 rocznie, a w Etiopii – 201 USD. Zróżnicowanie było 263-krotne. A różnice w poziomie PKB per capita dwóch największych gospodarek USA i Chin, były prawie 3,3-krotne (The World in…, 2012;). Świat za kilka dekad, jeśli nic się nie zmieni w mechanizmach jego funkcjonowania, będzie nadal bardzo zróżnicowany, co nie znaczy, że będzie miał identyczny charakter i że nie nastąpią istotne zmiany w kształcie podziału na kraje bardziej i mniej rozwinięte. Zróżnicowanie nadal będzie bardzo duże i będzie to nadal oznaczało różnorodność celów, strategii, ale także zaostrzoną konkurencję na rynku światowym. Nie można wykluczyć, że wraz ze zmianą konfiguracji sił ekonomicznych w świecie nie pojawią się nowe zagrożenia, nie wyłączając nawet zmian geopolitycznych. Trzeci wreszcie dotyczy zróżnicowania w obrębie poszczególnych państw, przy czym źródła tego zróżnicowania nie są efektem tylko współczesnego rozwoju, ale wiążą się z dziedziczeniem majątku (Krugman, 2014). Zróżnicowanie to jest również olbrzymie, a w ostatnich kilku dekadach tylko się zwiększyło. I co ważniejsze wizualność tego zjawiska tylko pogłębiła napięcia związane z podziałem dochodu. Gdyby przyjąć współczynnik Giniego jako podstawę, to ów wskaźnik kształtuje się gdzieś od 0,25 do ponad 0,50. Tworzy to olbrzymie napięcia w obrębie poszczególnych państw, tworząc podstawy do ruchów populistycznych i różnych patologii. Jakkolwiek w minionych kilku dekadach świat charakteryzował się olbrzymią dynamiką wzrostu mimo mniejszych lub większych kryzysów, łącznie z tym ostatnim, świat jednak pod względem PKB zasadniczo się wzbogacił i to ponad dwukrotnie, ale zróżnicowanie nie tylko się nie zmniejszyło, ale znacząco wzrosło. Nie wnikam przy tym, na ile ów wzrost był wynikiem ekspansji gospodarki realnej, a na ile gospodarki wirtualnej. Nie ulega przy tym wątpliwości, że tego typu procesy musiały w bardzo poważnym stopniu naruszyć coś, co zwykliśmy określać jako ład światowy.
DESTRUKCYJNE SIŁY ŁADU ŚWIATOWEGO
525
Najważniejszym składnikiem, który przesądził o destrukcji ładu światowego, była jednak autonomizacja sektora bankowego i finansowego. Nastąpiło wówczas rozerwanie więzi czy ściślej rozziew między gospodarką realną a gospodarką wirtualną. Sprzyjało to olbrzymiej ekspansji gospodarki wirtualnej przy równocześnie znacznie wolniejszej ekspansji gospodarki realnej (Jajuga, 2011; Kleer, 2011, 2014a; Frydman, Goldberg, 2013). Pomagał temu rozrost sektora usług, głównie, chociaż nie wyłącznie, rozwój usług w sektorze finansowym, a co zatem idzie ich udział w tworzeniu PKB (Orłowski, 2012). Została w ten sposób naruszona równowaga w funkcjonowaniu gospodarki, przejawiająca się w nadmiernym rozroście tej jej części, która w istocie nie dawała realnych produktów i usług. Nadmierny rozrost usług finansowych sprzyjał pojawieniu się licznych baniek na rynkach cząstkowych, głównie finansowych, co w efekcie doprowadziło nie tylko do nadmiernej podaży pozornego dochodu, ale do załamania się gospodarki. Kryzys ten w swych skutkach, zwłaszcza w gospodarkach rozwiniętych, doprowadził nie tylko do największego, ale także do bardzo specyficznego kryzysu, którego przezwyciężenie tradycyjnymi metodami jest w praktyce trudne, a być może niemożliwe. Za kolejny składnik destrukcji ładu światowego należy uznać zróżnicowany charakter władzy politycznej jako nadbudowy nad ładem ekonomicznym. Gospodarka rynkowa może się rozwijać w różnych systemach politycznych. I z tego punktu widzenia nie stanowi to specjalnej cechy wyróżniającej, pod warunkiem, że bierzemy pod uwagę całą historię gospodarki światowej. Drugi etap globalizacji doprowadził jednak do pełnej czy prawie pełnej dekolonizacji oraz upadku systemu socjalistycznego. Do naśladowania był jeden dobrze czy względnie dobrze rozwinięty i względnie sprawny model euroatlantycki, który wspierał się na gospodarce rynkowej i nadbudowie politycznej w postaci demokracji liberalnej. To miał być główny kierunek rozwoju dla całego świata. Jeśli gospodarka rynkowa została wprowadzona w miarę sprawnie, to znaczy główne jej składniki zostały ukształtowane zarówno dzięki siłom wewnętrznym, jak i w dużym (a być może w znaczącym) stopniu dzięki czynnikom zewnętrznym, to ów proces w sferze politycznej był już znacznie bardziej złożony i co ważniejsze znacznie mniej efektywny. Proces „nasadzania” systemu demokratycznego dokonywał się tylko w części państw transformujących się (zarówno postsocjalistycznych, jak i postkolonialnych). Największe sukcesy odniesione zostały w tym obszarze w krajach postkomunistycznych w Europie, chociaż ów model był bardzo zróżnicowany i daleki od podręcznikowego ideału. Przyczyny były i są złożone, bowiem przeszłość, a zwłaszcza ciągłość systemu kulturowego ograniczają pełne przejęcie niezbędnych instytucji zabezpieczających model demokratyczny. Stąd też powstały model stanowi efekt nowych rozwiązań oraz licznych składników przeszłości odbiegających pod pewnymi względami od zasad istotnych dla systemu demokratycznego, zwłaszcza że również w starych demokracjach ów model podlega mniejszej lub większej erozji (Kleer, 2014b). Przyczyny są różne, niemniej jednak należy zwrócić uwagę na dwa zjawiska. Większość starych demokracji w Europie wstąpiła do Unii Europejskiej, co siłą rzeczy oznacza, że część funkcji władczych suweren-
526
Jerzy Kleer
nego państwa została przeniesiona na rzecz ugrupowania integracyjnego. Równocześnie system powiązań między władzami Unii a instytucjami należących do niej państw przejęła biurokracja rządowa i w ten sposób nastąpiła, przynajmniej częściowo, przemiana demokracji obywatelskiej na rzecz demokracji biurokratycznej. Jednocześnie pojawiły się liczne i silne podmioty gospodarcze działające na arenie globalnej. Wchodzą one w bezpośrednie związki z biurokracją państwową czy nawet z biurokracja partyjną w czasie negocjowania warunków dla ich funkcjonowania. To stwarza szczególny klimat, który może wiązać się (i często tak się dzieje) z przywilejami dla firm, z dochodami dla korumpowanego aparatu biurokratycznego czy partyjnego (bądź obu). Z kolei w większości tzw. gospodarek wschodzących mamy do czynienia z systemami politycznymi, które można określić jako mniej lub bardziej autorytarne, bądź – jak w przypadku Indii czy niektórych innych państw – jako model quasi-demokratyczny. Wreszcie mamy liczne państwa o charakterze quasi-autorytarnym, autorytarnym czy wręcz dyktatorskim. Mieszanka tak różnorodnych systemów politycznych nie zapewnia możliwości wypracowania odpowiednich zasad umożliwiających w miarę zgodne funkcjonowanie i, co jest może ważniejsze, respektowanie podejmowanych zobowiązań. Stąd też w praktyce w różnych częściach świata mamy do czynienia z różnego rodzaju wojnami, quasi-wojnami, rewolucjami, które póki co jeszcze nie grożą jakąś wojną totalną, ale zmniejszają możliwość pojawienia się rozwiązań o charakterze politycznym, niezbędnych do powstania ładu światowego. Można raczej założyć, że tak zróżnicowany świat nie będzie w stanie zapewnić pojawienia się infrastruktury politycznej niezbędnej dla funkcjonowania ładu światowego. Stan, jaki kształtowany jest co najmniej od dwóch dekad, raczej prowadzi do destrukcji tego, co jeszcze pozostało po starym ładzie światowym. Wprawdzie powstają różne gremia (G7 czy G8 przejściowo zawieszone, bądź G20), ale ich efektywność tworzenia zasad, a zwłaszcza instytucji niezbędnych dla ładu światowego, jest praktycznie znikoma. Uogólniając, można jedynie stwierdzić, że sfera polityczna w skali światowej jest raczej czynnikiem potęgującym, a nie łagodzącym destrukcję ładu światowego. Równie ważnym elementem ograniczającym czy eliminującym możliwości powstania ładu światowego jest destrukcja sfery publicznej zarówno na arenie światowej, jak i zwłaszcza na poziomie państwa. Można tu znaleźć wiele przejawów owej destrukcji, jednak chciałbym zwrócić uwagę na kilka odnoszących się zarówno do sfery ekonomicznej, politycznej, jak i społecznej. Z ekonomicznego punktu widzenia należy tu wymienić co najmniej cztery ważne obszary: pierwszy, i zapewne najważniejszy, to szara strefa, która według licznych szacunków obejmuje ok. 30% światowego PKB, a być może więcej; drugi to raje podatkowe, które w jakimś stopniu są powiązane z szarą strefą; trzeci to wszelkie formy terroryzmu oraz innych globalnych form niszczących warunki bytowania. Innym równie ważnym czynnikiem ograniczającym prywatność czy wręcz wolność jednostki, a zarazem niszczącym sferę publiczną, są różne formy inwigilacji, które historycznie były powołane do walki ze sferą kryminogenną, ale w coraz więk-
DESTRUKCYJNE SIŁY ŁADU ŚWIATOWEGO
527
szym zakresie obejmują również sferę polityczną i obyczajową. Wreszcie ostatni przejaw, na który chciałbym w tym kontekście zwrócić uwagę, dotyczy nielegalnej migracji, zwłaszcza z obszarów obcych pod względem kulturowym. Z jednej strony to sposób na poszukiwanie pracy, godniejszych warunków bytowania, a z drugiej – na ucieczkę przed wojnami lokalnymi, prześladowaniami politycznymi czy religijnymi. Wymienione (i nie wymienione) czynniki w różnym stopniu przyczyniają się do destrukcji ładu światowego. Jedne mają moralne usprawiedliwienie i akceptację społeczną, inne są jej pozbawione. Niemniej jednak tworzą system problemów, których, jak na razie, świat współczesny nie jest w stanie rozwiązać. Bezpośrednio z destrukcją sfery publicznej w skali globalnej ma miejsce również destrukcja sfery publicznej na poziomie poszczególnych państw. Problematykę tę ujmuję w sposób ogólny, stąd też jest niezbędny komentarz wstępny, podejmujący dwie kwestie. Destrukcja sfery publicznej na poziomie państwa wpływa na destrukcję ładu światowego głównie dlatego, że porządek światowy jest efektem współdziałania państw suwerennych i stanowi formę więzi umożliwiającą współdziałanie. Stąd też mamy tu do czynienia z systemem sprzężeń zwrotnych. Zarówno ład, jak i bezład światowy wpływają na poszczególne państwa, a z kolei ład i bezład poszczególnych państw mają wpływ na porządek światowy. Oczywiście stopień wpływu poszczególnych państw na ład światowy jest różny, zależy to bowiem od siły i znaczenia konkretnego państwa. To pierwsza kwestia. Druga dotyczy stopnia i intensywności destrukcji sfery publicznej w poszczególnych państwach. Przyczyny zróżnicowania stopnia destrukcji sfery publicznej mają różne źródła, a często także odmienny charakter. Jest to problem szczególnie skomplikowany, który wymaga odrębnego opracowania i który w tym miejscu pomijam, chociaż kilka jego źródeł należy wymienić. Należą do nich: odmienność systemów kulturowych, nawet w warunkach przynależności do tych samych obszarów cywilizacyjnych; czas i długotrwałość rozwoju gospodarki rynkowej w warunkach suwerennego państwa; oddolne czy odgórne przechodzenie z cywilizacji agrarnej do cywilizacji przemysłowej; trwałość i sprawność instytucji publicznych, stopień poszanowania prawa oraz zakres zaufania do państwa. Destrukcja sfery publicznej na poziomie państwa ma liczne przejawy, wśród których chciałbym zwrócić uwagę głównie na te, które są związane z destrukcją ładu światowego. Przed ich enumeracją należy uwypuklić ważny czynnik potęgujący siłę destrukcji. Jest nim pojawienie się wśród licznych grup społecznych: niepewności, strachu oraz braku bezpieczeństwa dotyczącego bliższej i dalszej przyszłości. Ów strach czy niepewność mają swoje uzasadnienia w procesach społecznych, jakie miały miejsce w ostatnich kilku dekadach. Jest to poważny, chociaż nie jedyny skutek dominującego modelu ekonomicznego, jakim jest neoliberalizm. Jeśli nawet nie pierwszym, to na pewno najsilniej odczuwalnym przejawem destrukcji sfery publicznej na poziomie państwa, i to w gospodarkach najbardziej rozwiniętych, był demontaż państwa dobrobytu, przejawiający się przede wszystkim w ograniczeniu podaży dóbr publicznych i w postępującej ich komercjalizacji.
528
Jerzy Kleer
Z sektora publicznego następuje ich przesuwanie do sektora prywatnego, który ma zapewnić ich podaż na zasadach rynkowych. Dotyczy to zwłaszcza dwóch szczególnie ważnych grup: edukacji oraz ochrony zdrowia. Jakkolwiek komercjalizacja dotyczy również innych dóbr publicznych, to jednak z punktu widzenia głównych pod względem ilości grup społecznych te dwa mają znaczenie podstawowe. Najdotkliwiej dotkniętymi grupami społecznymi są te, których dochody pochodzą z pracy. Jeśli ów proces powiążemy z daleko posuniętym zróżnicowaniem dochodowym, zrozumiałe się stanie, iż grupy o dochodach najniższych, znalazły się w sytuacji szczególnie trudnej. Ich status materialny uległ pogorszeniu nie tylko w ujęciu względnym, ale w wielu przypadkach również absolutnym, bowiem w niektórych gospodarkach rozwiniętych płaca realna w ciągu kilku dekad nie wzrosła. Proces komercjalizacji dóbr publicznych miał również miejsce we wszystkich państwach postsocjalistycznych Europy wraz z przejęciem modelu neoliberalnego w wyniku procesu transformacji. Skupiłem się na tej grupie państw, ponieważ w większości pozostałych problem podaży tego typu dóbr publicznych praktycznie nie miał miejsca w przeszłości, jak również nie ma go również obecnie. Wprawdzie demontaż państwa dobrobytu dotyczył tylko niewielkiej części populacji światowej, jednak jego wpływ na destrukcję ładu światowego był olbrzymi, głównie przez to, że państwa te w przeszłości kształtowały podstawowe zręby infrastruktury ładu światowego. Za najważniejszy przejaw destrukcji sfery publicznej na poziomie państw należy uznać marnotrawstwo podstawowego zasobu przesądzającego o kondycji społecznej, jakim jest praca. Na podstawie wielu szacunków można założyć, że co najmniej 1/3, a być może nawet 1/2 zasobów pracy jest w skali świata w mniejszym lub większym stopniu niewykorzystana (Kleer, 2014c). Nie wdając się w szczegółową analizę owego marnotrawstwa, można wymienić kilka jego przejawów: po pierwsze, jest to wykluczenie społeczne; po wtóre, trwały brak zatrudnienia; po trzecie, różne formy bezrobocia, począwszy od strukturalnego, poprzez koniunkturalne, częściowe czy czasowe zatrudnienie; po czwarte, zatrudnienie niezgodne z posiadanymi kwalifikacjami; po piąte, nowe zjawisko, będące produktem ostatnich lat, jakim jest prekariat; po szóste, zły model edukacyjny produkujący absolwentów, których rynek nie potrzebuje, przynajmniej z takimi kwalifikacjami, jakie są przez nich posiadane; po siódme, zróżnicowanie dochodowe w obrębie tych samych kwalifikacji i zawodów, co wywołuje olbrzymie napięcia społeczne, niszcząc w dużym stopniu spójność społeczną; po ósme, pojawiające się wśród zatrudnionych bariery społeczne, polityczne i kulturowe, które często prowadzą nie tylko do napięć, ale i do licznych zamieszek; po dziewiąte wreszcie, choroby psychiczne pojawiające się w wyniku długotrwałego braku pracy oraz rozpadu więzi rodzinnych. Konsekwencje zjawiska niewykorzystania zasobów pracy wywołują dalekosiężne skutki nie tylko na gruncie ładu wewnętrznego poszczególnych państw, ale przenoszą się na destrukcję ładu światowego, bowiem są zjawiskiem uniwersalnym, chociaż w poszczególnych państwach występują z różną intensywnością.
DESTRUKCYJNE SIŁY ŁADU ŚWIATOWEGO
529
Innym ważnym przejawem destrukcji przestrzeni publicznej jest bardzo szybki wzrost liczby ludności, zwłaszcza miejskiej, która w pierwszej dekadzie XXI wieku przekroczyła 50% całej populacji, co oznacza ponad 3,5 mld mieszkańców miast. A wszystkie szacunki wskazują, że ów trend nadal będzie się nasilał, co – w warunkach braku odpowiedniego popytu na siłę roboczą, niedostatecznie rozwiniętej infrastruktury, braku dostatecznej podaży tanich mieszkań – będzie prowadziło nie tylko do dalszej destrukcji przestrzeni publicznej, ale do pojawienia się licznych zagrożeń w postaci mniej lub bardziej rozwiniętych patologii (od społecznych, aż po kryminogenne czy terrorystyczne). Exodus ludności do miast ma jeszcze inny wymiar, który w skali świata staje się już powszechny. Jest nim ekspansja megamiast (Sorensen, Okata, 2011), których jest coraz więcej i które odgrywają już, i zapewne będą odgrywać coraz większą rolę w skali zarówno państwa, jak i międzynarodowej, co przynajmniej obecnie sprzyja destrukcji przestrzeni publicznej i ładu światowego. Kolejnym, i to bardzo specyficznym czynnikiem, jaki przesądza o destrukcji ładu światowego, jest różnorodność systemów kulturowych funkcjonujących w państwach będących uczestnikami rynku światowego oraz gospodarki rynkowej. Problem ten ma liczne przejawy, które mieszczą się w swoistym trójkącie. Dotyczą: po pierwsze, odmiennego systemu wartości i spójności społecznej; po wtóre, innego stosunku do państwa w porównaniu z tym, jaki dominuje w gospodarkach przynależnych do cywilizacji euroatlantyckiej; i po trzecie, była to próba narzucenia rozwiązań rozwojowych wywodzących się z kręgu euroatlantyckiej cywilizacji. Jeśli na to nałożymy liczne migracje, mające w istocie różny charakter, pojawia się swoisty syndrom „innego”, którego asymilacja w odrębnych kulturowo gospodarkach stwarza poważne trudności integracji, a w wielu przypadkach również liczne napięcia społeczne, a także religijne. Stanowi to dodatkowy i niemało ważny składnik w destrukcji zarówno przestrzeni publicznej, jak i ładu światowego (Golko, 2012). Na zakończenie prezentowanych przejawów destrukcji przestrzeni publicznej, należy wskazać na te podmioty, które z odmiennych nieco przyczyn przyczyniają się zarówno do silnych napięć w skali światowej, jak i do destrukcji ładu światowego. Są to z jednej strony wielkie mocarstwa, a także te państwa, które do takiej pozycji pretendują, oraz wielkie korporacje ponadnarodowe (Mchally, 2013). Należy założyć, że w najdłuższej z możliwie dopuszczalnych prognoz państwa suwerenne będą funkcjonować w skali światowej. Wynika stąd ogólniejsza konkluzja sprowadzająca się do tego, iż te największe, charakteryzujące się najsilniejszą ekspansją gospodarczą, będą jednocześnie skłonne do zajęcia jak najlepszej pozycji, a także siły politycznej. Jest to wprawdzie stara logika, ale mająca, jak tego dowodzi historia, cechę czy właściwość uniwersalną. Zmieniają się jedynie metody, środki, a także charakter sojuszy, jakie mają do tego celu prowadzić. Po kilkudekadowej dominacji USA na przełomie stuleci pojawili się nowi kandydaci do pełnienia tego typu roli. Środki oraz metody, za pośrednictwem których dążą do osiągnięcia tego celu są różne, co ma istotny wpływ na destrukcję ładu światowego. Podobnie, jakkolwiek w innym zakresie, działają korporacje ponadnaro-
530
Jerzy Kleer
dowe. Ich głównym celem jest zajęcie jak najlepszej pozycji na rynku światowym, co wiąże się z umocnieniem na dostatecznie pojemnych rynkach, z opanowaniem czy dojściem do źródeł surowców, a także z opanowaniem czy stworzeniem dostatecznie prężnych ośrodków innowacyjnych. Cele te mogą być urzeczywistnione czasem przy wsparciu państwa, a niekiedy przeciwko polityce konkretnych państw. Często ma to miejsce w ostrej walce konkurencyjnej, ale także dokonuje się przez wykorzystanie innych narzędzi czy mechanizmów wiążących się z licznymi patologiami, począwszy od korupcji, zastraszania przeciwników, kradzieży patentów itp. W każdym z tych przypadków naruszone czy niszczone są zasady wolnego rynku, a co zatem idzie także ładu światowego. Już ten zestaw czynników wpływających na ład światowy, a nie jest on ani pełny, ani w dostatecznym stopniu opisany, ukazuje chaos istniejący we współczesnej gospodarce oraz w systemach politycznych i społecznych. Jest to obraz swoistego przesilenia, jaki zawsze towarzyszy przechodzeniu z jednej cywilizacji do innej. Podstawowym problemem jest, jeśli przedstawiony obraz jest zasadny, czynnik czasu. Przechodzenie z jednej cywilizacji do drugiej było w przeszłości procesem długotrwałym. Jak długo będzie trwało obecne przejście, tego nie wiemy. Można jedynie zakładać, że będzie krótsze, niż miało to miejsce w przypadku cywilizacji przemysłowej. Jaki kształt owej cywilizacji się wykształci i jaki będzie model czy modele jej funkcjonowania, a – co zatem idzie – również kształt ładu światowego, także trudno prognozować. Można jedynie założyć, że trwałymi jej elementami będą ciągle jeszcze suwerenne państwa oraz gospodarka rynkowa. Wydaje się również zasadne założenie, że proces dojścia do nowej cywilizacji będzie jak w poprzedniej czy poprzednich cywilizacjach zróżnicowany dla poszczególnych państw i społeczeństw.
IV. KILKA UWAG KOŃCOWYCH Istnieje, jak sądzę, zgodność w sprawie destrukcji ładu światowego. Spór ciągle jednak dotyczy przyczyn, a także jego przejawów. Znacznie więcej kontrowersji budzi możliwość ukształtowania nowego ładu światowego czy powrotu do starego ładu światowego, stworzonego przez model wynikający z teorii ekonomicznej neoliberalizmu (Dahlsten, 2012; Rolke, 2011; Stiglitz, 2013). Wprawdzie ład światowy nie jest efektem tylko rozwiązań ekonomicznych, niemniej jednak dzięki globalizacji i dominacji gospodarki rynkowej są one z punktu widzenia funkcjonowania poszczególnych gospodarek, a także całej populacji, problemami najważniejszymi, przynajmniej w czasach pokoju, i są w miarę powszechne, wykluczające mniej czy bardziej wojny lokalne. Główne nurty współczesnej ekonomii nie są na tyle intelektualnie i praktycznie przygotowane, by zaproponować rozwiązania, które byłyby akceptowalne w tym sensie, że główne zagrożenia ekonomiczne uległyby co najmniej poważnemu złagodzeniu. Również długotrwały mariaż poszczególnych nurtów teoretycznych jest co najmniej z doktrynalnego punktu widzenia niemożliwy, a prak-
DESTRUKCYJNE SIŁY ŁADU ŚWIATOWEGO
531
tyczne rozwiązania, jeśli mają miejsce, to z reguły są przejściowe, nie likwidując przyczyn, co najwyżej łagodząc istniejące trudności czy zagrożenia. Tak jak to miało miejsce w ostatnim kryzysie, kiedy ratowano duże instytucje finansowo-bankowe czy inne wielkie podmioty gospodarcze. Zasadnicze pytanie, na które jak dotąd nie ma odpowiedzi, brzmi następująco: czy narzędzia, mechanizmy, modele wyrosłe z cywilizacji przemysłowej są i mogą być odpowiednie dla kształtującej się nowej cywilizacji? Jak w każdej fazie przejściowej, wykorzystuje się różne narzędzia i sposoby łagodzenia występujących zagrożeń czy tych, jakie pojawiają się na ich marginesie, bądź ich skutki nie ujawniają się z taką siłą jak zagrożeń czysto ekonomicznych. Są to rozwiązania o charakterze częściowym nawet wówczas, kiedy obejmują szersze zjawiska, ale efekty mają rozwiązania czasowe. W okresach różnych przełomów zawsze tak bywało i zapewne współczesne społeczeństwa w ten sam sposób będą musiały sobie radzić. Czy to oznacza, że skazani jesteśmy na dosyć długi okres ograniczonych i czasowych rozwiązań, o różnym zresztą charakterze, w zależności od kraju, preferencji ekonomicznych, nacisków społecznych oraz systemów kulturowych? Jeśli tego typu rozwiązania mogą czasowo łagodzić istniejące bolączki i zagrożenia na poziomie państw czy poszczególnych gospodarek, to znacznie trudnej jest znaleźć rozwiązania dotyczące ładu światowego. Nowe rozwiązania muszą, jak sądzę, spełniać cztery warunki: Po pierwsze, nie mogą być sprzeczne z zasadami (regułami) gospodarki rynkowej. Po wtóre, muszą być w maksymalnie możliwym stopniu neutralne ideologicznie. Po trzecie, wstępnie muszą obejmować cząstkowe rozwiązania, których przyjęcie powinno być dobrowolne, zapewniające pewne korzyści, głównie (chociaż nie wyłącznie) ekonomiczne. Po czwarte wreszcie, w początkowym etapie w tego typu rozwiązaniach mogą i będą uczestniczyć głównie państwa. Taki koncept teoretyczny, a częściowo również praktyczny już istnieje. Mieści się w teorii globalnych dóbr publicznych, jaka powstała w pierwszej dekadzie XXI wieku. Skromne dotychczasowe jej efekty można złożyć na karb neoliberalizmu, który, minimalizując czy marginalizując rolę państwa, stworzył przy tym bariery nie do pokonania w wykorzystaniu globalnych dóbr publicznych. Gdyby ów koncept teoretyczny przekształcić w praktyczne rozwiązania, wówczas i rola państwa, a zwłaszcza część funkcji władczych państwa musiałoby ulec poważnym modyfikacjom. Obecne wynikają bowiem z zasady suwerenności, a częściowo także z doktryny państwa dobrobytu. Nad koncepcją nowego ładu światowego należy jeszcze sporo kwestii przedyskutować, a co ważniejsze – w maksymalnie możliwym stopniu uświadamiać społeczność światową o konieczności radykalnych zmian. Teoretycznie taka możliwość istnieje dzięki rewolucji informacyjnej, która dostarczyła po temu niezbędnych narzędzi. Że nie jest to problem, który można rozwiązać szybko i łatwo, jest sprawą oczywistą. Brak bowiem po temu odpowiednich warunków, a na przeszkodzie stoi przede wszystkim olbrzymie zróżnicowanie współczesnego świata.
532
Jerzy Kleer
BIBLIOGRAFIA Beck U. (2012), Społeczeństwo światowego ryzyka. W poszukiwaniu utraconego bezpieczeństwa, Wydawnictwo Scholar, Warszawa. Dahlsten U. (2012), World market governance, “Complexity Economics”, No. 1. Frydman R., Goldberg M.D. (2013), Mechaniczne rynki a świat realny: wahania cen aktywów, ryzyko i rola państwa, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa. Fukuyama F. (2009), Koniec historii, Wydawnictwo Znak, Kraków. Golko M. (2012), Cywilizacja współczesna i globalne problemy, Wydawnictwo Oficyna Naukowa, Warszawa. Góralczyk B. (2010), W poszukiwaniu nowego ładu globalnego, „Studia Europejskie”, nr 4, Centrum Europejskie Uniwersytetu Warszawskiego. Jones B., Wright T. (2014), The State of the International Order, Foreign Policy Paper Series, No. 23. Kirdina S. (2012), A Shift in the preavailing institutional models of the Order: a new cycle starting? “MPRA Paper” No. 42999, December. Kleer J. (2011), Związki między gospodarką realną a wirtualną, w: O nowy model działalności państwa w sferze finansów. Książka jubileuszowa prof. zw. dr hab. Stanisława Owsiaka, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne. Kleer J. (2013a), Globalne zagrożenia rozwoju (koncept teoretyczny i obszary badawcze), w: Kryzysy systemowe, Komitet Prognoz „Polska 2000 Plus”, Warszawa. Kleer J., (2013b), Globalizacja a systemy polityczne, w: Kryzysy systemowe, Komitet Prognoz „Polska 2000 Plus”, Warszawa. Kleer J. (2014a), Globalizacja a system demokratyczny, w: Niedoskonała globalizacja. Czy światowy system wymaga gruntownych reform? Księga jubileuszowa Profesora Włodzimierza Siwińskiego, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego. Kleer J. (2014b), Marnotrawstwo zasobów jako przejaw kryzysu systemowego, w: Czy krysys światowych zasobów? Komitet Prognoz „Polska 2000 Plus”, Warszawa. Kleer J. (2014c), Instytucjonalizacja międzynarodowa a system finansowo-bankowy, w: Banki w społecznej gospodarce rynkowej w świetle doświadczeń z kryzysu i stanu rozwoju rynku finansowego; Wydawnictwo Zapol, Warszawa. Krugman P. (2014), Rentierzy rządzą. I niszczą świat, „Gazeta Wyborcza” 26–27.04.2014. Maciejewska P. (2014), Świat się bogaci, a nierówności rosną, „Gazeta Wyborcza”, 26.04. 2014. Mchally Ch.A. (2013), How Emerging Forms of Capitalism are changing the Global Economic Order, Asia Pacific Issues, East – West Center, No. 107, February. Orłowski W.M. (2012), Kryzys. Globalne wyzwania. Zmiana układu sił; Komitet Prognoz „Polska 2000 Plus”, Warszawa. „Poland 2050” Report (2012), Kleiber, Kleer i in., ”Dialoque and Universalism”, No. 1. Sorensen A., Okata J. (2011), Megacities. Urban Form, Governance, and Sustainability. Springer, Tokyo. Stiglitz J.E. (2010), Freefall. Jazda bez trzymanki. Ameryka, wolne rynki i tąpnięcie gospodarki światowej, Polskie Towarzystwo Ekonomiczne, Warszawa. Stiglitz J.E. (2013), Stable Growth In a Era of Crises: Learning from Economic Theory and History (https://www0.gsb.columbia.edu/.../jstiglitz/.../2013;_Economic). Turner A. (2012), Economics After the Crisis, Cambridge, Mass., London.
DESTRUKCYJNE SIŁY ŁADU ŚWIATOWEGO
533
Vieira E.F., Vieira M.O. (2011), The Economy in Crises and Global Imbalance: an Essay on Structural Causes; ANO IX 1/2011. The World in 2050. From the Top 30 to the Top 100 (2012) HSBC, Global Research. Global Economics, January.
STRESZCZENIE Celem artykułu jest przedstawienie głównych sił i mechanizmów, jakie doprowadziły do destrukcji ładu światowego. Destrukcja ładu światowego przejawia się w załamaniu jego równowagi. Czym zatem jest ład światowy? Jest to taka sytuacja, w której ma miejsce względna równowaga w kilku jego obszarach, zwłaszcza w dwóch podstawowych dotyczących sfery ekonomicznej i politycznej. Za nierównowagę w sferze ekonomicznej odpowiedzialny jest wprowadzony w skali globalnej model wolnego rynku w wersji neoliberalnej, a zwłaszcza niektóre z nim związane zasady. Wzrost gospodarczy, jaki był z tym modelem związany, upowszechnił filozofię sukcesu, którego wyrazem były kategorie ilościowe: stopa wzrostu PKB, stopa zysku oraz wysokość dochodów jednostkowych. Pochodną tego procesu jest olbrzymie zróżnicowanie dochodowe, zarówno w skali światowej, jak i na poziomie krajowym. Kolejnym przejawem owej destrukcji stała się autonomizacja sektora finansów i bankowego, czego efektem jest olbrzymi rozrost gospodarki wirtualnej w porównaniu z gospodarką realną. W stosunku do sfery politycznej należy przypomnieć, iż gospodarka rynkowa może się rozwijać przy różnych często przeciwstawnych systemach politycznych. Sądzono wszakże, że globalizacja sprzyjać będzie upowszechnianiu systemu demokratycznego, jako politycznej nadbudowie, tak jak to ma lub miało miejsce w gospodarkach rozwiniętych. Tak się jednak nie stało, mamy bowiem cały wachlarz najrozmaitszych rozwiązań: od demokracji obywatelskiej, aż po systemy autorytarne i dyktatorskie. Również tradycyjne systemy demokratyczne podlegają dosyć znacznej erozji, przekształcając się w demokracje biurokratyczne. Procesy te doprowadziły do destrukcji przestrzeni publicznej, zarówno na poziomie krajowym, jak i światowym. Destrukcja przestrzeni publicznej wpływa z kolei negatywnie na tworzenie ładu światowego, pogłębiając tylko istniejący chaos. Zwłaszcza że najpotężniejsze ekonomiczno-militarnie i politycznie państwa, nie są zbytnio zainteresowane w ukształtowaniu ładu światowego, pozostającego w pewnej względnej równowadze. Koncepcją teoretyczną, jaka daje przynajmniej potencjalne szanse na ukształtowanie ładu światowego, jest teoria globalnych dóbr publicznych. Słowa kluczowe: globalizacja, ład światowy, destrukcja, rewolucja informacyjna, przestrzeń publiczna.
534
Jerzy Kleer
DESTRUCTIVE FORCES OF THE WORLD ORDER ABSTRACT The aim of the article is to present the main forces and mechanisms which led to the destruction of the world order. The destruction of the world order is manifested in the disruption of its balance. The author defines the world balance as a situation where relative balance is observed in a number of areas, the basic ones being the economic and the political sphere. The globally introduced neoliberal model of the free market, especially some of its regulations, is responsible for the imbalance in the economic sector. The economic growth connected to this model popularised the philosophy of success exemplified in quantitative categories: the GDP growth rate, the rate of profit, the level of personal income. A consequence of this process is a great income disparity on both the world and the national levels. Another constituent of the destruction is the empowerment of the financial and banking sectors, the effect of which is a huge growth of the virtual economy in comparison to the real economy. The market economy can develop in many, often completely different or even opposing political systems. It was believed that globalisation will yield the dissemination of the democratic system as a political superstructure, as it has been observed in the developed countries. It has not happened as yet, since we have a variety of different solutions from direct democracy to authoritarianism or dictatorship. Also the traditional democratic systems suffer from a significant erosion and evolve into bureaucratic democracies. These processes have led to the destruction of public space both locally and globally. The destruction of the public space, on the other hand, negatively influences the world order especially that the most politically and economically powerful countries are not much interested in creating a relatively balanced world order. The theoretical concept which gives a potential chance to shape the world order is the theory of global public goods. Keywords: globalisation, world order, destruction, information revolution, public space. JEL Classification: A10, A13, D51, E02, F02, H10, K10
STUDIA EKONOMICZNE 1 ECONOMIC STUDIES NR 4 (LXXXIII) 2014
Anna Wziątek-Kubiak*, Marek Pęczkowski**
ZACHOWANIA INNOWACYJNE PRZEDSIĘBIORSTW PRZEMYSŁOWYCH Z WIĘKSZOŚCIOWYM UDZIAŁEM KAPITAŁU KRAJOWEGO I ZAGRANICZNEGO W POLSCE PODOBIEŃSTWA I RÓŻNICE WSTĘP Innowacje są głównym czynnikiem rozwoju i podstawowym narzędziem walki konkurencyjnej i ekspansji przedsiębiorstw. Wybór strategii innowacji, jej form i czynników oraz ich interakcji, jest podporządkowany działaniom na rzecz zwiększenia konkurencyjności. Podstawą procesu innowacji jest tworzenie, absorpcja, materializacja i komercjalizacja wiedzy. Może ona pochodzić z wewnętrznych źródeł, zwłaszcza z badań naukowych, jakie firma prowadzi, oraz z zewnętrznych źródeł: krajowych i międzynarodowych. Umiejętność tworzenia, wyboru i wykorzystania zasobów innowacyjnych z otoczenia określa zdolności innowacyjne przedsiębiorstw. Przekładają się one na przewagi innowacyjne – termin nie stosowany w literaturze, a odzwierciedlający formę przewag konkurencyjnych. Podstawową cechą gospodarki peryferyjnej jest zacofanie technologiczne i niski poziom akumulacji wiedzy, a jej kluczowym źródłem innowacji są powiązania międzynarodowe. Międzynarodową składnicą wiedzy są wielonarodowe korporacje. W swych działaniach w krajach peryferii korporacje wykorzystują zakumulowaną wiedzę, którą, także przez działania o charakterze innowacyjnym, * **
Instytut Nauk Ekonomicznych PAN. Wydział Nauk Ekonomicznych, Uniwersytet Warszawski.
536
Anna Wziątek-Kubiak, Marek Pęczkowski
pomnażają. Oczekuje się, że ich działania innowacyjne, w tym współpraca z lokalnymi firmami, prowadzić będą do wzrostu poziomu akumulacji wiedzy i pobudzać rozwój krajów peryferii. Mogą się więc przyczynić do zmiany pozycji innowacyjnej firm tych krajów: z pozycji naśladowcy (followers, imitators) do kreatora wiedzy. Powstaje pytanie o różnice w zachowaniach innowacyjnych przemysłowych przedsiębiorstw z większościowym udziałem kapitału zagranicznego działających w krajach peryferii względem lokalnych firm. Odpowiedź na to pytanie wymaga zbadania, po pierwsze, różnic w skłonności do podejmowania innowacji. Które z tych przedsiębiorstw są bardziej skłonne do podejmowania działalności innowacyjnej? Po drugie, jakie czynniki i zasoby innowacyjne, czy takie same czy też różne są wykorzystywane przez każdą grupę firm. Po trzecie, które z tych czynników zwiększają prawdopodobieństwo wdrażania strategii innowacji we wspomnianych firmach? Jakie są w tym zakresie podobieństwa i różnice, jakie czynniki są wspólne, a jakie specyficzne dla działalności innowacyjnej każdej z tych grup przedsiębiorstw. Nasza analiza będzie się koncentrować na przemysłowych przedsiębiorstwach zagranicznych i polskich. Te ostatnie, jak większość przedsiębiorstw w nowych krajach członkowskich, cechują się niskim poziomem zakumulowanej wiedzy. Liczne badania (Bitzer i in., 2007; Tomaszewicz, Świeczewska, 2006; Chinkov, 2006) pokazują, że wiedza płynąca z międzynarodowego otoczenia silniej wpływa na przebudowę gospodarki tych krajów niż wiedza, która tam powstaje. Jednakże wspomniane badania koncentrują się na wybranych formach wiedzy. W artykule przytaczamy wyniki analiz prowadzonych na największej bazie danych1 dotyczącej aktywności innowacyjnej produkujących w Polsce przedsiębiorstw. Artykuł składa się z czterech części. W pierwszej przestawiamy ujęcia strategii innowacji, jej taksonomię oraz dokonujemy przeglądu literatury dotyczącej aktywności innowacyjnej firm z większościowym udziałem kapitału krajowego i zagranicznego w nowych krajach członkowskich Unii Europejskiej. W części drugiej charakteryzujemy zbiorowość innowacyjnych przedsiębiorstw produkujących w przemyśle przetwórczym w Polsce. Na podstawie analizy statystycznej w części trzeciej identyfikujemy dwa rodzaje strategii realizowanych przez obie grupy przedsiębiorstw. Pokazujemy różnice w prawdopodobieństwie wdrażania tych strategii oraz czynniki innowacji, które zwiększają prawdopodobieństwo ich wdrażania. Artykuł kończy podsumowanie.
TEORETYCZNE RAMY ANALIZY I PRZEGLĄD LITERATURY Strategia innowacji jest szerokim pojęciem (zob. szerzej Strecker, 2009). Obejmuje ono cel innowacji oraz sposoby jego osiągnięcia: tworzenia i wykorzystania przez firmę zasobów innowacyjnych, różnych typów innowacji oraz ich interakcje. Strategia innowacji jest reakcją przedsiębiorstw na zmiany na rynku i metodą 1
Wspólnotowe Badanie Aktywności Innowacyjnej (Community Innovation Survey).
ZACHOWANIA INNOWACYJNE PRZEDSIĘBIORSTW PRZEMYSŁOWYCH...
537
zwiększenia udziału w rynku. Podporządkowana jest realizacji celów działania przedsiębiorstwa (Lendel, Varmus, 2012), zwłaszcza wzrostu konkurencyjności (Lieberman, Montgomery, 1998; Utterback, 1994). Ma ona kluczowe znaczenie dla osiągania przewag konkurencyjnych przez przedsiębiorstwo (Tsai i in., 2011) i wzmocnienia pozycji konkurencyjnej na rynku (Akman, Yilmaz, 2008; Guan, Yam i in., 2009; Laperche, Lefebvre, Langlet, 2011; Koc, Ceylan, 2007). Skoro strategia innowacji jest podporządkowana strategii konkurencyjności i jest metodą jej zwiększania, to cele tej pierwszej realizują cele drugiej z wymienionych. Jeśli przedsiębiorstwo zmierza do obniżki kosztów i koncentruje się na cenowej strategii konkurencji, to wdrażana strategia innowacji jest nakierowana na realizację tego celu. Efekty wprowadzenia strategii innowacji są odzwierciedleniem realizacji wspomnianego celu. Aby zwiększyć konkurencyjność, przedsiębiorstwa dokonują wyboru między różnymi strategiami innowacji (zob. Akhlagh i in., 2013). Formułując strategię innowacji uwzględnia się: 1
formy innowacji (na przykład: produktowe, procesowe, organizacyjne, marketingowe),
1
zakres innowacji (innowacje o skutkach regionalnych, krajowych i międzynarodowych),
1
cechy innowacji (przykładowo pod względem poziomu nowości2, sposobu wpływu na rynek3),
1
źródła i czynniki innowacji4: zasoby innowacyjne, ich pochodzenie5, sposób wykorzystania oraz ich współzależności, w tym o charakterze komplementarnym i substytucyjnym.
W rzeczywistości rynkowej mamy do czynienia z krzyżowaniem się różnych form innowacji, jej źródeł i czynników. Jest to następstwem różnic w wyposażeniu przedsiębiorstw w zasoby innowacyjne, zdolności absorpcyjnej oraz dostępności do zasobów zewnętrznych. Przekłada się to na zróżnicowanie strategii innowacji. Na zróżnicowanie strategii innowacji i jej skutków wpływają także pozainnowacyjne czynniki, na przykład rodzaje kultury firmy (np. adhokracyjna, sztywna, hierarchiczna, elastyczna). Różnicują zdolność firmy do wprowadzania różnych typów innowacji (zob. szerzej Naranjo-Valencia, 2011). Odmienna jest też stratega liderów rynkowych i małych firm (Krishnan, 2012). Zastosowanie innowacji w różnych branżach wymaga wykorzystania odmiennego rodzaju czynników i źródeł innowacji, choć cel innowacji może być podobny.
2 Radykalne, ulepszające, rozszerzające; nowe dla przedsiębiorstwa (imitujące), dla branży, dla rynku krajowego i międzynarodowego, imitator krajowy lub międzynarodowy. 3 Obronne a agresywne, nowicjusz czy imitator. 4 Popytowe czy podażowe. 5 Wewnętrzne lub zewnętrzne.
538
Anna Wziątek-Kubiak, Marek Pęczkowski
Innowacja jest procesem tworzenia czegoś nowego6. Może być nakierowana na tworzenie nowego produktu (innowacja produktowa) lub nowego sposobu wytwarzania produktu (innowacje procesowe), który nada mu odmienne cechy, spowoduje obniżkę kosztów, a ostatecznie – ceny. Wprowadzenie innowacji produktowych może być podporządkowane wdrażaniu strategii pierwszeństwa na rynku (Naranjo-Valencia, Jime’nez-Jime’nez, Sanz-Valle, 2011) lub – jako jej przeciwstawienie – strategii imitacyjnej, naśladującej innowacje wcześniej wprowadzone przez inne przedsiębiorstwo. Różne wersje obu typów strategii (technological leadership or followership; leading innovator, follower, imitator, defender, technology importer, emulators, blind imitators) odzwierciedlają zastosowanie przez firmy różnego rodzaju innowacji, wykorzystania jej odmiennych czynników i zasobów (Huang, Chou, Lee, 2010; Zhou, 2006). Niewielkie zasoby wiedzy, w jaką firmy krajów peryferii są wyposażone, oraz wysokie ryzyko innowacji powodują, że najczęściej realizują one strategię imitacji. Naśladowanie zachowań innowacyjnych jednak stwarza możliwości uczenia się od innych, zwłaszcza od tych, którzy odnieśli sukces. Naśladując zachowania innowacyjne, przedsiębiorstwa są odbiorcą wiedzy, której akumulacja się zwiększa. Imitacja spłaszcza krzywą uczenia się firm, zmniejsza niepewność działania i przez pewien okres pozwala na doganianie lidera rynkowego (Li, Kozhikode, 2008). Strategia ta ma jednak czasowy charakter. By wygrywać walkę konkurencyjną i poszerzać udziały rynkowe, strategia innowacji musi nabrać specyficznych cech. Tworzenie, absorpcja, transfer, uprzedmiotowienie i komercjalizacja wiedzy jest podstawą procesu innowacji. W krajach peryferyjnych większość tej wiedzy pochodzi z międzynarodowych źródeł. Jednym z nich jest działalność firm z udziałem kapitału zagranicznego, zwłaszcza międzynarodowych korporacji, które w różny sposób wykorzystują i pomnażają wiedzę. Aktywność innowacyjna korporacji jest oparta na zakumulowanych przez nie zasobach wiedzy, zwłaszcza zasobów nieuprzedmiotowionych. Te ostatnie są, jak wskazuje zasobowe podejście do innowacji (Barney, 1991; Grant 1991), podstawą przewagi innowacyjnej firm. Podstawowym źródłem różnicowania się skutków wpływu filii zagranicznych korporacji względem firm lokalnych na gospodarkę krajów peryferyjnych jest różnica w akumulacji wiedzy (Criscuolo i in., 2005). Stosowane przez korporacje dwa podstawowe motywy ekspansji: popytowa (market-seeking) i podażowa (factor-seeking), przekładają się na kształtowanie się dwóch odmiennych strategii innowacji (Zitta, Powers, 2003). Oba podejścia wiążą się ze strategią konkurencji: zróżnicowania produktów lub obniżki kosztów. Wyznaczają więc cele i metody wdrażania innowacji, a więc ich strategie. Wdrażając popytowe podejście, korporacje nakierowują swoje działanie na poszukiwanie nowych i dynamicznie rozwijających się rynków zbytu. Wprowadzając 6 Według Podręcznika Oslo „Innowacja (innovation) to wdrożenie nowego lub znacząco udoskonalonego produktu (wyrobu lub usługi) lub procesu, nowej metody marketingowej lub nowej metody organizacyjnej w praktyce gospodarczej, organizacji miejsca pracy lub w stosunkach z otoczeniem”. Podręcznik Oslo, 2005, s. 48.
ZACHOWANIA INNOWACYJNE PRZEDSIĘBIORSTW PRZEMYSŁOWYCH...
539
nowe lub modernizując istniejące na lokalnych rynkach produkty, realizują innowacje produktowe i procesowe (Dachs, Ebesberger, 2009) oraz komplementarne do nich innowacje organizacyjne i marketingowe. Przy stosowaniu strategii podażowej korporacje zmierzają do wykorzystywania zasobów, w których kraj ekspansji ma przewagi konkurencyjne, zwłaszcza relatywnie taniej i wykształconej siły roboczej, ale też zakumulowanych w danym kraju zasobów wiedzy. Podejście to także mieści się w zasobowym ujęciu innowacji, które wskazuje, iż posiadanie rzadkich zasobów, zwłaszcza o charakterze nieuprzedmiotowionym warunkuje efektywne wykorzystanie innych rodzajów zasobów, a więc zasobów lokalnych kraju ekspansji. Jednocześnie obie metody ekspansji są elementem strategii konkurencji, mającej prowadzić do wzrostu udziału w rynku. Skoro strategia innowacji jest podporządkowana strategii konkurencji, może przybierać postać strategii zróżnicowania produktów lub obniżki kosztów. Powstaje pytanie, w jakiej mierze w tych typach strategii korporacje korzystają z zewnętrznych (własnych) oraz wewnętrznych (kraju ekspansji) zasobów innowacyjnych? Korzystając z zasobów lokalnych, przez sprzężenia z firmami krajowymi generują efekty zewnętrzne i wspierają rozwój narodowego systemu innowacji. Prowadzi to do zwiększenia poziomu innowacyjności gospodarki krajów peryferii. Z kolei opieranie się głównie na zewnętrznych zasobach prowadzi do pogłębienia wewnątrzkorporacyjnego systemu innowacji. Jeśli nie towarzyszą temu powiązania z lokalnymi dostawcami, którzy muszą dostosowywać się do wymagań firm zagranicznych, to w mniejszym stopniu generuje to rozwój narodowego systemu innowacji kraju ekspansji. Powstaje więc pytanie o różnice w jednoimiennych źródłach i czynnikach strategii innowacji między firmami zagranicznymi i lokalnymi. Analiza porównawcza innowacyjnych zachowań przedsiębiorstw z udziałem kapitału krajowego i zagranicznego w krajach peryferyjnych jest przedmiotem niewielu opracowań. Najczęściej analizy koncentrują się na porównaniu ekonomicznych skutków działalności tych dwóch typów firm, zwłaszcza różnic w intensywności eksportowej, wydajności pracy, produktywności itp. (przegląd tej literatury zob. Bellak, 2004; por. także Choi, Lee, Willimas, 2011; Damijan, Kostevc, Rojec, 2010). Większość takich analiz wykorzystuje model CDM. Z analiz wynika, iż w krajach peryferyjnych firmy z większościowym udziałem kapitału zagranicznego osiągają lepsze wyniki ekonomiczne niż te z większościowym udziałem kapitału krajowego. Okazuje się jednak, że na wyniki badań silny wpływ mają różnice w cechach firm zagranicznych względem krajowych, na przykład: wielkość przedsiębiorstw, rodzaj produkcji (o wyższej technologii) i inne (Masso i in., 2010; Falk, 2008). M. Falk (2008), badając 12 krajów Unii Europejskiej, w tym 6 nowych krajów członkowskich (Węgry, Litwa, Łotwa, Czechy, Estonia i Słowacja) i wykorzystując model probitowy, pokazuje, że firmy zagraniczne były bardziej innowacyjne pod względem udziału nowych produktów w sprzedaży. Firmy te miały jednak niższą skłonność do wprowadzenia innowacji. Tezę tę potwierdzają badania M. Srholeca (2006) dla Czech. M. Knell i M. Srholec (2004) oszacowali, że firmy zagraniczne
540
Anna Wziątek-Kubiak, Marek Pęczkowski
wykazywały się większą skłonnością do kooperacji w skali międzynarodowej niż z firmami lokalnym Czech. Odwrotnie było w przypadku firm czeskich. Podobne są wyniki badań dla pięciu krajów Europy Środkowo-Wschodniej (Günther, Jindra, Stephan, 2009) wskazujące, że związki firm zagranicznych z lokalnymi instytucjami są bardzo skromne. Dotyczy to przykładowo powiązań z sektorem naukowo badawczym. J. Günther, J. Stephan, B. Jindra (2008) pokazali też, że niewielka część fili zagranicznych korporacji działających we wschodnich Niemczech i prowadzących badania naukowe korzystało z wyników prac badawczych instytucji naukowych ulokowanych we wschodnich Niemczech. Z kolei J. Masso, T. Roolaht i U. Varblane (2010) na przykładzie Estonii dowiedli, że uwzględnienie różnic w cechach firm podważa tezę o wyższej innowacyjności firm zagranicznych względem krajowych.
2. CHARAKTERYSTYKA ANALIZOWANYCH PRZEDSIĘBIORSTW W artykule wykorzystano dane dla lat 2004–2006 przygotowane przez GUS w ramach badania działalności innowacyjnej przedsiębiorstw przemysłowych Wspólnot Europejskich (Community Innovation Survey). Przedmiotem badania są dane jednostkowe, tj. 2335 dużych i średniej wielkości przedsiębiorstw innowacyjnych (w rozumieniu Podręcznika Oslo) z większościowym udziałem kapitału krajowego i zagranicznego działających w przemyśle przetwórczym. W badaniu nie uwzględniamy firm nieinnowacyjnych oraz małych i mikro. Zastosowanie własnościowego podziału firm, czyli na te z większościowym udziałem kapitału krajowego (dla uproszczenia nazywać je będziemy firmami krajowymi) oraz z większościowym udziałem zagranicznego (odpowiednio – zagranicznymi) nasuwa zasadność koncentracji badania na firmach dużych i średniej wielkość. Gros firm małych i mikro to firmy krajowe. Przedmiotem analizy jest okres dobrej koniunktury. Gdybyśmy za podstawę przyjęli następne badanie GUS (np. lata 2006–2008), czyli okres silnego pogorszenia się wyników polskiej gospodarki, przedmiotem analizy byłaby znacznie mniejsza grupa przedsiębiorstw, zapewne o najlepiej rozbudowanym potencjale innowacyjnym i najbardziej innowacyjnych. Tylko część badanych przez nas przedsiębiorstw weszłaby w skład badania okresu spadku wzrostu gospodarczego. Tablica 1 pokazuje, że wśród badanych przedsiębiorstw najwięcej (75,5%) było firm krajowych. Wśród tych ostatnich przedsiębiorstw zdecydowanie więcej było przedsiębiorstw średniej wielkości, a wśród przedsiębiorstw zagranicznych – dużych. W opracowaniu wykorzystaliśmy także wprowadzoną przez T. Hatzichronoglou (1997) i rozwijaną przez OECD klasyfikację przemysłu przetwórczego wg kryterium intensywności technologicznej. Ponad 95% firm krajowych i zagranicznych produkowało wyroby trzech grup branż – o średniowysokiej, średnioniskiej i niskiej technologii. W ogólnej liczbie firm zagranicznych udział każdej z trzech grup branż był zbliżony (sięgał około 30%). Wśród firm krajowych znacznie wię-
571
liczba firm 24,5
% liczby firm zagranicznych
zagraniczne
522 276
1427 336
Od 0%do 10%
Ponad 10%
Firmy średniej wielkości
Duże firmy
168
187
216
19,1
80,9 249
322
Przedsiębiorstwa wg wielkości
15,7
29,6
54,8
54 449 474 786
Wysokiej technologii
Średniowysokiej technologii
Średnioniskiej technologii
Niskiej technologii
44,6
26,9
25,5
3,1
191
173
180
27
Firmy wg intensywności technologicznej
966
Źródła: obliczenia własne.
75,5
% liczby firm krajo-wych
krajowe
33,5
30,3
31,5
4,7
43,6
56,4
29,4
32,7
37,8
Udział eksportu produktów innowacyjnych w przychodach z eksportu
1763
liczba firm
Nie eksportowały produktów innowacyjnych
Liczba firm
Wyszczególnienie
Firmy
977
647
629
81
585
1749
444
709
1182
2335
liczba firm
Tablica 1. Charakterystyka badanych firm krajowych i zagranicznych w 2006 r.
41,9
27,7
26,9
3,5
25,1
74,9
19,0
30,4
50,6
100,0
% ogólnej liczby firm
razem
ZACHOWANIA INNOWACYJNE PRZEDSIĘBIORSTW PRZEMYSŁOWYCH... 541
542
Anna Wziątek-Kubiak, Marek Pęczkowski
cej, bo blisko połowa, działało w przemysłach o niskiej technologii, a odpowiednio mniej – o wysokiej i średniowysokiej technologii. To przekładało się na różnice w wykorzystaniu czynników i strategii innowacji. Przykładowo przedsiębiorstwa produkujące wyroby branż o niskiej technologii w większym zakresie wykorzystują uprzedmiotowione czynniki i zasoby innowacji, a w mniejszym – źródła niematerialne, jak B&R (Wziątek-Kubiak, 2010). Największe różnice między dwoma analizowanymi grupami przedsiębiorstw dotyczyły intensywności innowacyjnej eksportu (definiowanej jako udział eksportu produktów innowacyjnych w eksporcie ogółem). Znacznie większa część (54,8%) firm krajowych niż zagranicznych (32,7%) sprzedawała produkty innowacyjne na rynku krajowym. Równocześnie dwa razy większa część firm zagranicznych niż krajowych cechowała się relatywnie wysoką (ponad 10%) intensywnością innowacyjną eksportu. Firmy zagraniczne w większym zakresie niż firmy krajowe włączały więc wytwarzane w Polsce produkty innowacyjne do międzynarodowej sieci sprzedaży. Przełożyło się to na różnice w poziomie umiędzynarodowienia tego rodzaju produkcji między analizowanymi grupami przedsiębiorstw, który był większy w zagranicznych niż krajowych firmach. Podsumowując, to że większa część populacji firm zagranicznych zawierała firmy duże, działające w branżach o wysokiej i średniowysokiej intensywności technologicznej, a więc bardziej kapitałochłonnych i naukochłonnych, sugeruje, iż powinny cechować się wyższą skłonność do prowadzenia badań naukowych. Nasuwa się pytanie, gdzie te badania były prowadzone, a więc rozwój jakiego systemu naukowo badawczego (krajowego czy zagranicznego) stymulowały? Większa część firm krajowych kierowała produkcję wyrobów innowacyjnych na rynek krajowy, gdy większość firm zagranicznych uczestniczyła w międzynarodowej sieci wartości dodanej. Różnicom cech obu grup przedsiębiorstw towarzyszyły różnice w częstotliwości wykorzystania czynników innowacji oraz w formach innowacji, jakie wprowadzały. Odmienna była częstotliwości prowadzenia B&R, nabywania wiedzy z otoczenia oraz wykorzystania zewnętrznych względem wewnętrznych źródeł innowacji przez firmy krajowe i zagraniczne (tabl. 2). Prawidłowość ta miała miejsce także w starych krajach unijnych (Johannson, Ebersberger, Loof, 2006). Zaskakuje to, że większa część przedsiębiorstw krajowych prowadziła działalność naukowo-badawczą. Różnice te wynikały z wyższego odsetka krajowych przedsiębiorstw, które czyniły to w sposób nieciągły. Odsetek obu grup, które prowadziły działalność B+R w sposób ciągły był zbliżony. To sugeruje, że znaczna część nieuprzedmiotowionej wiedzy, która jest podstawą innowacji branż o wysokiej i średniowysokiej technologii, mających wyższy udział w populacji przedsiębiorstw zagranicznych, pochodziła ze źródeł międzynarodowych. Jeśli, jak dowodzi teoria zasobowa i ewolucji, wykorzystanie istniejącej wiedzy jest ważnym źródłem powstawania nowej wiedzy, to nasuwa się wniosek, że działające w Polsce przedsiębiorstwa zagraniczne w mniejszym stopniu niż krajowe stymulowały powstawanie nowej wiedzy w krajowych instytucjach naukowo-badawczych.
543
ZACHOWANIA INNOWACYJNE PRZEDSIĘBIORSTW PRZEMYSŁOWYCH...
Tablica 2. Rodzaje aktywności naukowo-badawczej w 2006 r. Firmy krajowe Wyszczególnienie liczba firm
% liczby firm krajowych
zagraniczne
liczba firm
% liczby firm zagranicz-nych
razem
liczba firm
% ogólnej liczby firm
Ciągłe B+R prowadzone w firmie
274
15,5
90
15,8
364
15,6
B+R prowadzone nieciągle
475
26,9
136
23,8
611
26,2
1014
57,5
345
60,4
1359
58,2
Zakup wyników badań naukowych i rozwojowych
400
22,7
153
26,7
553
23,7
Zakup gotowej technologii w postaci dokumentacji i praw
215
12,2
109
19,1
324
13,9
Brak działalności B+R
Źródło: obliczenia własne.
Powyższą tezę potwierdza fakt, iż firmy krajowe częściej współpracowały z krajowymi instytucjami naukowo-badawczymi i korzystały z krajowej infrastruktury naukowo-badawczej (tabl. 3 i 4). Firmy zagraniczne w działalności innowacyjnej w Polsce częściej korzystały z wiedzy generowanej w ośrodkach B+R ulokowanych poza Polską. Częściej współpracowały z zagranicznymi niż krajowymi instytucjami naukowo-badawczymi. Firmy krajowe są częściej umiejscowione w krajowej sieci wiedzy: uniwersytetów, szkół wyższych i instytutów. Częściej też stymulują popyt na krajowe innowacje, a więc pośrednio stymulują rozwój krajowego potencjału i sieci naukowo-badawczej. Odwrotnie jest w przypadku firm zagranicznych. Wydaje się więc, że firmy krajowe są silniej niż firmy zagraniczne zintegrowane z narodowym systemem innowacji, czyli systemem firm, instytucji wiedzy i innych instytucji. Jest to o tyle ważne, iż poprzez współpracę, nabywanie dóbr i usługi oraz inne formy dyfuzji wiedzy kompetencje rozwijane w jednej części systemu wpływają na nabywanie i upowszechnianie wiedzy w innej części. W ten sposób pobudzają rozwój narodowego systemu innowacji. Firmy zagraniczne częściej niż krajowe modernizowały park maszynowy. Świadczy o tym większa częstotliwość wprowadzania innowacji procesowych przez pierwsze z nich (tabl. 5). W jakiejś mierze wpłynął na to większy udział firm dużych w populacji firm zagranicznych. Koncentracji firm zagranicznych na innowacjach procesowych towarzyszyło częstsze wprowadzanie zmian organizacyjnych
544
Anna Wziątek-Kubiak, Marek Pęczkowski
Tablica 3. Współpraca w zakresie rozwijania innowacji produktowych w 2006 r. Firmy krajowe
zagraniczne
razem
liczba firm
% liczby firm zagranicznych
liczba firm
% ogólnej liczby firm
65,1
371
65,0
1518
65,0
173
9,8
27
4,7
200
8,6
Wasze przedsiębiorstwo we współpracy z przedsiębiorstwami i/lub instytucjami naukowymi zagranicznymi
48
2,7
29
5,1
77
3,3
Głównie krajowe instytucje naukowe (PAN, JBR-y, szkoły wyższe)
7
0,4
1
0,2
8
0,3
Głównie instytucje zagraniczne (przedsiębiorstwa i/lub instytucje naukowe)
16
0,9
19
3,3
35
1,5
Głównie inne przedsiębiorstwa krajowe (spoza Waszej grupy przedsiębiorstw)
23
1,3
0
0,0
23
1,0
liczba firm
% liczby firm krajowych
Głównie Wasze przedsiębiorstwo lub Wasza grupa przedsiębiorstw
1147
Wasze przedsiębiorstwo we współpracy z innymi przedsiębiorstwami i/lub instytucjami naukowymi krajowymi
Wyszczególnienie
Źródło: obliczenia własne.
wewnątrz tych przedsiębiorstw oraz ich powiązań z otoczeniem, głównie innymi przedsiębiorstwami. Częstszemu wprowadzeniu przez przedsiębiorstwa krajowe innowacji produktowych towarzyszyło częstsze stosowanie dwóch form innowacji marketingowych komplementarnych do innowacji produktowych: zmiana we wzornictwie produktów oraz metod sprzedaży i opakowania. We współpracy w działalności innowacyjnej (tabl. 6) firmy zagraniczne częściej wykorzystują powiązania horyzontalne (z konkurentami) i wertykalne (z dostawcami i odbiorcami ich produktów). Przykładowo 51,6% liczby firm zagranicznych w działalności innowacyjnej współpracuje z dostawcami materiałów i urządzeń,
545
ZACHOWANIA INNOWACYJNE PRZEDSIĘBIORSTW PRZEMYSŁOWYCH...
Tablica 4. Współpraca w zakresie rozwijania innowacji procesowych w 2006 r. Firmy krajowe Wyszczególnienie
zagraniczne
% liczby liczba firm liczba firm krajofirm wych
razem
% liczby % ogólfirm nej liczba zagraliczby firm niczfirm nych
Głównie Wasze przedsiębiorstwo lub Wasza grupa przedsiębiorstw
937
53,1
339
59,3
1 276
54,6
Wasze przedsiębiorstwo we współpracy z innymi przedsiębiorstwami i/lub instytucjami naukowymi krajowymi
303
17,2
63
11,0
366
15,7
Wasze przedsiębiorstwo we współpracy z innymi przedsiębiorstwami i/lub instytucjami naukowymi zagranicznymi
78
4,4
39
6,8
117
5,0
Głównie krajowe instytucje naukowe (PAN, JBR-y, szkoły wyższe)
19
1,1
3
0,5
22
0,9
Głównie instytucje zagraniczne (przedsiębiorstwa i/ lub instytucje naukowe)
61
3,5
32
5,6
93
4,0
100
5,4
27
4,7
127
5,4
Głównie inne przedsiębiorstwa krajowe (spoza Waszej grupy przedsiębiorstw) Źródło: obliczenia własne.
37,4% – z odbiorcami, a tylko 38,7% (odpowiednio 26,5%) firm krajowych. Te pierwsze, mając wyższe zdolności absorpcyjne, rozbudowują i eksploatują szersze sieci powiązań o charakterze innowacyjnymi niż przedsiębiorstwa krajowe, co służy wzrostowi ich innowacyjności. W działalności innowacyjnej w Polsce przemysłowe firmy zagraniczne częściej wykorzystują wewnętrzne źródła informacji (tabl. 7). Firmy krajowe częściej korzystają z szerszego spectrum informacji rynkowej i częściej poszukują informacji w otoczeniu: u konkurentów, dostawców oraz w sektorze naukowo-badawczym.
546
Anna Wziątek-Kubiak, Marek Pęczkowski
Tablica 5. Rodzaje wprowadzonych innowacji w 2006 r. Firmy krajowe Wyszczególnienie liczba firm
% liczby firm krajowych
zagraniczne
liczba firm
razem
% liczby firm zagranicz-nych
liczba firm
% ogólnej liczby firm
Innowacje organizacyjne Zmiany organizacji pracy w przedsiębiorstwie
777
44,1
286
50,1
1 063
45,5
Nowe lub istotnie zmienione relacje Waszego przedsiębiorstwa z innymi firmami lub instytucjami publicznymi
419
23,8
193
33,8
612
26,2
Innowacje marketingowe Istotne zmiany w wyglądzie, formie, kształcie (design) lub opakowaniu
864
49,0
252
44,1
116
47,8
Nowe lub istotnie zmienione sposoby sprzedaży lub kanały dystrybucji
492
27,9
122
21,3
614
26,3
innowacje produktowe i procesowe Innowacje produktowe
1 395
79,1
437
76,4
1 832
78,5
Innowacje procesowe
1 338
75,9
442
77,4
1 780
76,3
Źródło: obliczenia własne.
METODOLOGIA I ANALIZA EKONOMETRYCZNA Procedura badawcza została podzielona na cztery etapy. Najpierw obliczyliśmy statystyki opisowe i przeprowadziliśmy analizę współzależności zmiennych za pomocą współczynników korelacji rang Spearmana dziewięciu rodzajów efektów innowacji. Analiza ta miała dwa cele. Po pierwsze, na podstawie efektów innowacji chcieliśmy zidentyfikować strategie innowacji, jaką przedsiębiorstwa realizują, by później pokazać różnice w prawdopodobieństwie realizacji tych strategii i wykorzystania czynników innowacji. Po drugie, ustalenie, czy w następnym kroku możemy zastosować zwykły jednorównaniowy model probitowy, czy też
547
ZACHOWANIA INNOWACYJNE PRZEDSIĘBIORSTW PRZEMYSŁOWYCH...
Tablica 6. Współpraca w zakresie działalności innowacyjnej w 2006 r. Firmy krajowe Wyszczególnienie liczba firm
% liczby firm krajowych
zagraniczne
liczba firm
% liczby firm zagranicznych
razem
liczba firm
% ogólnej liczby firm
Wewnątrz Waszego przedsiębiorstwa
112
6,3
308
53,8
420
18,0
Dostawcy wyposażenia, materiałów, komponentów i oprogramowania
686
38,9
295
51,6
982
42,0
Klienci i inni odbiorcy
467
26,5
214
37,4
681
29,2
Konkurenci i inne przedsiębiorstwa z tej samej dziedziny działalności
214
12,1
70
12,3
284
12,2
Sektor B+R
450
25,5
145
25,3
595
25,5
Źródło: obliczenia własne.
zastosować wielorównaniowy model probitowy, jednocześnie szacując równania. Stąd w następnym kroku (punkt 3a) zastosowaliśmy model samoselekcji próby Heckmana. W modelu tym zmienna zależna jest zmienną binarną określającą, czy firma wprowadziła innowacje produktowe lub procesowe. Z kolei zmienne objaśniające opisują charakterystyki firmy, mogące wpływać na jej działalność innowacyjną. Wykorzystujemy tu informacje o wszystkich firmach w próbie, choć w kolejnej części pracy (punkt 3b) skupiamy się na firmach innowacyjnych. Dla nich zastosowaliśmy model biprobitowy, który wiąże czynniki innowacji ze strategiami stosowanymi przez firmy innowacyjne. Efekty innowacji są mierzone w skali porządkowej uwzględniającej cztery stopnie natężenia cechy (znaczenie duże, średnie, małe i brak znaczenia). Obliczyliśmy współczynniki korelacji rang Spearmana między dziewięcioma rodzajami efektów innowacji podanymi w tablicy 8. Pokazano w niej, iż współczynniki korelacji między badanymi zmiennymi, choć są dodatnie, to nie są bardzo wysokie i są bardzo zróżnicowane. Wielkość współczynników korelacji sięga od relatywnie silnych (0,639) do bardzo słabych (0,16). Wszystkie efekty są istotnie skorelowane (współczynniki korelacji są istotne na poziomie istotności
548
Anna Wziątek-Kubiak, Marek Pęczkowski
Tablica 7. Źródła informacji rynkowej dotyczące innowacji w 2006 r. Firmy krajowe
zagraniczne
razem
liczba firm
% liczby firm zagranicznych
liczba firm
% ogólnej liczby firm
54,7
378
66,2
1343
57,5
317
18,0
89
15,6
406
17,4
Klienci i inni odbiorcy
547
31,0
176
30,8
723
31,0
Konkurenci i inne przedsiębiorstwa z tej samej dziedziny działalności
341
19,3
89
15,6
430
18,4
Sektor B+R
229
13,0
48
8,4
277
11,9
liczba firm
% liczby firm krajowych
Wewnątrz Waszego przedsiębiorstwa (własne zaplecze badawczo-rozwojowe, kadra kierownicza, służby marketingowe, dział sprzedaży itd.) oraz inne przedsiębiorstwa należące do Waszej grupy przedsiębiorstw
965
Dostawcy wyposażenia, materiałów, komponentów i oprogramowania
Wyszczególnienie
Źródło: obliczenia własne.
p=0,001). Zasadne jest więc łączne szacowanie wszystkich równań. Zastosowana procedura biprobit programu STATA pozwala szacować jednocześnie tylko dwie skorelowane ze sobą binarne zmienne zależne. Stąd na podstawie macierzy korelacji wybraliśmy dwie zmienne, (a) zwiększenie asortymentu wyrobów i usług i (f) zmniejszenie osobowych kosztów pracy (tabl. 8). Są one, po pierwsze, najbardziej interesujące pod względem merytorycznym, odzwierciedlają bowiem Porterowskie strategie konkurencji. Po drugie, niska i najniższa ze współczynników korelacja między nimi (0,167) oznacza, że nie powielają tej samej informacji. Po trzecie, zmienne te są wysoko skorelowane z pozostałymi efektami. Mogą więc reprezentować inne efekty. I tak zmienna (a) jest dosyć wysoko skorelowana ze zmiennymi (b) i (c), a więc może je reprezentować. Podobnie zmienna (f) jest wysoko skorelowana ze zmiennymi (d), (e), (g), (h), (i).
0,575 0,317 0,252 0,244 0,167 0,163 0,160 0,204
b) Zwiększenie asortymentu wyrobów i usług
c) Poprawa jakości wyrobów i usług
d) Zwiększenie elastyczności produktów i usług
e) Zwiększenie zdolności produkcyjnych
f) Zmniejszenie osobowych kosztów pracy
g) Zmniejszenie materiałochłonności i energochłonności
h) zmniejszenie szkodliwości dla środowiska
i) ) wypełnienie przepisów, norm i standardów
Źródło: obliczenia własne.
1,000
a
a) Zwiększenie asortymentu wyrobów i usług
Efekty innowacji
0,268
0,231
0,230
0,253
0,313
0,315
0,401
1,000
0,575
b
0,383
0,383
0,318
0,315
0,407
0,402
1,000
0,401
0,317
c
0,367
0,390
0,422
0,488
0,622
1,000
0,402
0,315
0,252
d
0,314
0,394
0,396
0,532
1,000
0,622
0,407
0,313
0,244
e
0,349
0,444
0,613
1,000
0,532
0,488
0,315
0,253
0,167
f
0,369
0,472
1,000
0,613
0,396
0,422
0,318
0,230
0,163
g
0,639
1,000
0,472
0,444
0,394
0,390
0,383
0,231
0,160
h
Tablica 8. Współczynniki korelacji rang Spearmana między dziewięcioma rodzajami efektów innowacji
1,000
0,639
0,369
0,349
0,314
0,367
0,383
0,268
0,204
i ZACHOWANIA INNOWACYJNE PRZEDSIĘBIORSTW PRZEMYSŁOWYCH... 549
550
Anna Wziątek-Kubiak, Marek Pęczkowski
Analiza współczynników korelacji pozwala na wyróżnienie dwóch rodzajów strategii innowacji, których nadrzędnym celem jest: zwiększenie asortymentu produktów oraz obniżka jednostkowych kosztów pracy, materiałochłonności i energochłonności, a więc czynników kosztowych, które warunkują wprowadzenie konkurencji cenowej. Do dalszych obliczeń cztery kategorie zmiennych porządkowych opisujące efekty zostały przekodowane na dwie kategorie binarne, dla których 1 oznacza kategorie „duże znaczenie” lub „średnie znaczenie”, a 0 – „małe znaczenie” lub „brak znaczenia”.
3A. WYNIKI PROBITOWEGO MODELU HECKMANA W tej części artykułu najpierw zanalizujemy prawdopodobieństwo wdrażania strategii zróżnicowania produktów i obniżki kosztów przez różne (pod względem wielkości, intensywności technologicznej branż oraz intensywności innowacyjnej eksportu) przedsiębiorstwa, a także dwie omawiane grupy przedsiębiorstw. Zbadamy, jak wspomniane cechy wpływały na prawdopodobieństwo wdrażania strategii innowacji wszystkich, czyli zbadanych przez GUS przedsiębiorstw dużych i średniej wielkości, oraz jak silny był to wpływ. W tym celu wykorzystamy model probitowy Heckmana. Najpierw przeprowadzimy analizę dla całej populacji przedsiębiorstw (tabl. A3 w aneksie), a potem oddzielnie dla przedsiębiorstw krajowych (tabl. A4 w aneksie) i zagranicznych (tabl. A5 w aneksie). Zastosowaliśmy model probitowy Heckmana z selekcją próby, który jest zaimplementowany w programie STATA 11 (procedura heckprob). W modelu tym zakłada się, że istnieje zależność: y *i = xb + u1i, w której jest obserwowana tylko binarna wartość zmiennej (1, if y *i 2 0 yi = * 0, w przeciwnym wypadku . Zmienna zależna jest obserwowana tylko dla obiektów i, dla których y iselect = zi c + u2i 2 0 (równanie selekcji). Zakładamy, że składniki losowe mają w obu równaniach rozkład normalny, u1i + N ^0, 1h
u2i + N ^0, 1h
i są ze sobą skorelowane ze współczynnikiem korelacji t. Składniki losowe są niezależne od zmiennych objaśniających występujących w obu równaniach. W równaniu selekcji zmienna zależna jest zmienną binarną określającą, czy firma wdrożyła w badanym okresie innowacje produktowe lub procesowe.
ZACHOWANIA INNOWACYJNE PRZEDSIĘBIORSTW PRZEMYSŁOWYCH...
551
Zmienne objaśniające opisują charakterystyki firmy, takie jak: wielkość, technologię, intensywność innowacyjną eksportu, formę własności. W każdej charakterystyce firmy jedna kategoria jest kategorią referencyjną, tzn. wartości wszystkich zmiennych związanych z tą cechą wynoszą 0 (zob. tabl. A1 w aneksie). Wyniki modelu probitowego Heckmana dla całej populacji przedsiębiorstw (tabl. A3 w aneksie) pokazują, że największe prawdopodobieństwo wdrażania strategii zróżnicowania produktów (także większe niż realizacji strategii kosztów) mają duże przedsiębiorstwa oraz te, które produkują wyroby branż o średniowysokiej technologii. Mniejszą skłonność do realizacji strategii zróżnicowania mają firmy o niskiej intensywności innowacyjnej eksportu. Najmniejsze (i mniejsze niż strategii kosztowej) prawdopodobieństwo wdrażania strategii zróżnicowania produktów mają przedsiębiorstwa o wysokiej intensywności eksportu. Powstaje pytanie, na ile formy własności różnicują prawdopodobieństwo wdrażania wyodrębnionych strategii (zob. tabl. od A4 do A5 w aneksie). Po pierwsze, największym prawdopodobieństwem wdrażania strategii zróżnicowania produktów zarówno wśród przedsiębiorstw krajowych, jak i zagranicznych cechowały się firmy duże i produkujące wyroby branż o średniowysokiej technologii. Było ono większe niż skłonność do realizacji strategii kosztowej. Inaczej było w przypadku firm eksportujących wyroby innowacyjne. Otóż firmy krajowe o niskiej intensywności innowacyjnej eksportu (udział eksportu produktów innowacyjnych w eksporcie ogółem nie przekraczał 10%) cechowały się niższym prawdopodobieństwem wdrażania strategii zróżnicowania niż firmy duże i te produkujące wyroby branż o średniowysokiej technologii. Jednakże prawdopodobieństwo to było wyższe niż w przypadku strategii kosztowej. Z kolei firmy zagraniczne o niskiej intensywności innowacyjnej eksportu, odwrotnie niż ich krajowe odpowiedniki, częściej wdrażały strategię kosztową niż zróżnicowania produktów. Jednocześnie krajowe firmy o wysokiej intensywności innowacyjnej eksportu cechowały się niższym prawdopodobieństwem wdrażania strategii zróżnicowania produktów niż firmy duże i wytwarzające produkty branż o średniowysokiej technologii. Było ono niższe niż w przypadku strategii kosztowej. Odwrotnie było w przypadku zagranicznych odpowiedników firm krajowych. Ich prawdopodobieństwo wdrażania strategii zróżnicowania produktów było relatywnie wysokie (choć niższe niż firm dużych i o średniowysokiej intensywności technologii) i wyższe niż strategii kosztowej. Tym samym tylko krajowe firmy o wysokiej intensywności innowacyjnej eksportu oraz zagraniczne firmy o niskiej intensywności innowacyjnej eksportu cechowały się większą skłonnością wdrażania strategii kosztowej niż zróżnicowania produktów. Sugeruje to, iż ważnym narzędziem ich walki konkurencyjnej na zagranicznych rynkach była konkurencja cenowa, a strategia innowacji to wspierała. W sumie skłonność firm krajowych do realizacji strategii zróżnicowania produktów była większa niż firm zagranicznych. W szczególności dotyczy to przedsiębiorstw dużych i produkujących wyroby branż o średniowysokiej intensywności technologii. Tylko zagraniczne firmy o wysokiej intensywności eksportu produktów innowacyjnych były bardziej skłonne do wdrażania strategii zróżnicowania
552
Anna Wziątek-Kubiak, Marek Pęczkowski
produktów niż ich krajowi odpowiednicy. Ci ostatni mieli większą skłonność do wdrażania strategii kosztowej. Odwrotnie było w przypadku firm o niskiej intensywności innowacyjnej eksportu. Tego rodzaju firmy krajowe bardziej były skłonne wdrażać strategię zróżnicowania produktów niż obniżania kosztów, odwrotnie niż ich zagraniczni odpowiednicy. Podsumowując, przeprowadzona analiza pokazuje, że w Polsce podobnie jak w innych krajach – nowych członkach Unii Europejskiej (Falk, 2008; Masso, Roolaht, Varblane, 2010), cechy przedsiębiorstw, zwłaszcza ich wielkość i branża, w której działają, oraz intensywność innowacyjna eksportu wpływają na ocenę prawdopodobieństwa wdrażania strategii innowacji. Z tego względu w następnym etapie badań zastosowany został model biprobitowy.
3B. MODEL BIPROBITOWY Wyniki oszacowanego modelu Heckmana pokazują, że na prawdopodobieństwo wprowadzenia innowacji wpływa wielkość firm, intensywność technologiczna branż, w jakich działają, oraz intensywność innowacyjna eksportu. By wyeliminować wpływ tych cech na ocenę prawdopodobieństwa wprowadzania innowacji, w artykule oszacujemy model biprobitowy. Ma on skorygować skutki wpływu wspomnianych czynników na prawdopodobieństwo wdrażania danej strategii. W tej części zmierzamy do udzielenia odpowiedzi na dwa następujące pytania. Po pierwsze, które z uwzględnianych czynników innowacji wpływają (zwiększają/ zmniejszają) na prawdopodobieństwo realizacji strategii zróżnicowania produktów, a które – strategii obniżania kosztów. Po drugie, jakie są różnice między firmami krajowymi i zagranicznymi w wykorzystaniu czynników innowacji przy realizacji każdej ze strategii? Czy przy wdrażaniu danej strategii oba typy przedsiębiorstw opierają się na takich samych czy odmiennych czynnikach innowacji? Zastosowaliśmy biprobitowy model, składający się z dwóch równań regresji: y 1* = a1 + xb1 + u1, y 2* = a2 + xb2 + u2, gdzie y 1* jest zmienną ukrytą odpowiadającą prawdopodobieństwu, że firma stosuje strategię zwiększania asortymentu wyrobów i usług, a y 2* jest zmienną ukrytą odpowiadającą prawdopodobieństwu, że firma stosuje strategię zmniejszania osobowych kosztów pracy. W obu równaniach x jest wektorem zmiennych objaśniających, aj i bj są współczynnikami w j-tym równaniu, uj są składnikami losowymi w j-tym równaniu. Wprowadziliśmy ten sam zestaw zmiennych objaśniających w obu równaniach regresji. Zmienne y *i są nieobserwowane. Obserwujemy tylko zmienne binarne yj, gdzie y1 = 1, gdy y 1* > 0 i y1 = 0 w przeciwnym przypadku, y2 = 1, gdy y 2* > 0 i y2 = 0 w przeciwnym przypadku.
ZACHOWANIA INNOWACYJNE PRZEDSIĘBIORSTW PRZEMYSŁOWYCH...
553
Zakładamy, że wektor (u1, u2) ma dwuwymiarowy rozkład normalny z wartością oczekiwaną 0 i macierzą kowariancji z elementami diagonalnymi równymi 1. E ^u1h = 0, E ^u2h = 0
Var ^u1h = 1, Var ^u2h = 1 Cov^u1, u2h = t
Model biprobitowy (lub ogólniej wieloprobitowy) jest naturalnym uogólnieniem jednorównaniowego modelu probitowego. Mamy tu więcej niż jedno równanie ze skorelowanymi składnikami losowymi. Równania są powiązane jedynie poprzez składniki losowe w ten sam sposób, jak to ma miejsce w modelach pozornie niezależnych regresji (the seemingly unrelated regressions models). W modelu wieloprobitowym równania są szacowane jednocześnie. Do oszacowaniu modelu biprobitowego stosowana jest metoda największej wiarygodności (maximum likelihood method) realizowana np. przez procedurę biprobit w programie STATA11 (2009). Źródłem danych są firmy, które wprowadziły innowacje produktowe lub procesowe. Zastosowaliśmy model biprobitowy, w którym dwa równania regresji są szacowane jednocześnie. W pierwszym równaniu zmienną zależną jest binarna zmienna effect1 – zwiększenie asortymentu wyrobów i usług, w drugim zmienną zależną jest binarna zmienna effect2 – zmniejszenie osobowych kosztów pracy. Oba równania mają ten sam zestaw zmiennych7 objaśniających: v3, v4, vd11, vd12, vd13, vd21, vd22, vd23, vs1 , vs2, vs3, vs4, vc1, org2, org3, org4, org5, inprod, inproc, klasad_3, teht_3, telht_3, telmt_3, gexp1_3, gexp2_3. Wszystkie zmienne objaśniające są zmiennymi binarnymi i mają takie samo znaczenia jak w opisanym modelu Heckmana. Nie wprowadzaliśmy do modelu zmiennej domfor, ponieważ model był szacowany osobno dla firm krajowych i zagranicznych. Zmienne klasad_3, telht_3, telmt_3, temlt_3, gexp1_3, gexp2_3 są zmiennymi kontrolnymi. W opracowaniu wykorzystaliśmy największą w Polsce (i Europie) bazę danych dotyczących aktywności innowacyjnej przedsiębiorstw. Dotyczy to liczby badanych przedsiębiorstw (w Polsce ponad 8000) oraz wskaźników aktywności innowacyjnej. Zostały one uwzględnione w naszym badaniu. Szacunki modelu biprobitowego okazały się zaskakujące. Okazało się bowiem, że bardzo niewiele czynników innowacji wpłynęło na wzrost prawdopodobieństwa wdrażania innowacji. Szczególnie niewiele czynników innowacji zwiększa prawdopodobieństwo realizacji obu strategii firm zagranicznych (tabl. A6 w aneksie). Tylko trzy czynniki zmieniały skłonność do realizacji strategii zróżnicowania produktów, a dwa– strategii kosztowej. Wśród tych pierwszych czynników dwa znacząco zwiększyły prawdopodobieństwo wdrażania strategii zróżnicowania produktów. Wprowadzanie innowacji procesowych silnie (współczynnik wynosi 0,574) podwyższa prawdopodobieństwo wdrożenia wspomnianej strategii, choć wpływ wprowadzenia zmian we wzornictwie i opakowaniu jest także znaczący (współczynnik wynosi 0,3253). Wdrożenie innowacji procesowych przekłada się na modernizację 7
Objaśnienia zmiennych są podane w aneksie, tabl. A1 i A2.
554
Anna Wziątek-Kubiak, Marek Pęczkowski
i zapewne poprawę jakości wytwarzanych produktów, co z kolei nasuwa zasadność wdrażania innowacji marketingowych. Stąd wynika znaczący wpływ zmian we wzornictwie na skłonność do wdrażania strategii zróżnicowania produktów. Wykorzystanie komplementarności obu czynników służy więc wdrażaniu strategii różnicowania produktów przez firmy zagraniczne. Z drugiej strony zakup wyników B+R od innych podmiotów obniża prawdopodobieństwo realizacji strategii zróżnicowania. Na wdrażanie przez firmy zagraniczne strategii kosztowej bardzo silny wpływ ma przepływ informacji wewnątrz przedsiębiorstw (współczynnik wynosi 0,8022). Słabszy, choć stale znaczący wpływ (współczynnik 0,30458) mają też informacje uzyskane od dostawców materiałów, półproduktów i urządzeń. Z jednej strony niewielka liczba czynników, które wpływają na realizację obu strategii przez firmy zagraniczne sugeruje silny wpływ innych niż badane przez Eurostat (a za nim przez GUS) czynników innowacji. Jest to więc uwaga krytyczna pod adresem prowadzonych przez Eurostat pod egidą OECD i szeroko wykorzystywanych badań nad źródłami innowacji przedsiębiorstw. Z drugiej strony odmienność czynników innowacji, które wpływają na realizację każdej z analizowanych strategii, sugeruje, że ich wdrażanie wymaga posiadania odmiennych zasobów innowacyjnych. Na realizację przez firmy krajowe obu strategii innowacji wpływa wykorzystanie blisko dwukrotnie większej liczby czynników innowacji niż w przypadku firm zagranicznych (tabl. A7). Prawdopodobieństwo wdrożenia strategii zróżnicowania produktów rośnie, gdy firmy krajowe wykorzystują cztery czynniki innowacji, związane z przypływem informacji. Są to przepływ informacji wewnątrz firmy, od dostawców, konkurentów i konsultantów. Ciekawe, że nie tylko w firmach krajowych ale także w zagranicznych znaczący wpływ na realizację tej strategii mają innowacje procesowe. Sugeruje to, że modernizacja parku maszynowego jest warunkiem wprowadzenia nowych lub modernizacji już wytwarzanych produktów. Jednakże wpływ innowacji procesowych jest słabszy w firmach krajowych niż zagranicznych i nie towarzyszą mu innowacje marketingowe. Wprowadzenie strategii zróżnicowania wspierają zmiany organizacyjne wewnątrz przedsiębiorstwa. W obu typach przedsiębiorstw jedynym czynnikiem, który obniża prawdopodobieństwo wdrażania strategii różnicowania produktów jest zakup zewnętrznych wyników badań naukowych. Sześć czynników innowacji zwiększa prawdopodobieństwo wdrażania przez przedsiębiorstwa krajowe strategii kosztowej. Są to: współpraca z przedsiębiorstwami krajowymi przy opracowaniu produktu innowacyjnego, rozwijanie innowacji procesowych przez wewnętrzny wysiłek przedsiębiorstwa, wprowadzenia dwóch typów innowacji – organizacyjnych (zmiany powiązań z innymi firmami), produktowych oraz wykorzystywanie informacji od dostawców i konkurentów. Na prawdopodobieństwo obniżenia kosztów wskutek wprowadzenia innowacji najsilniejszy wpływ miały dwa czynniki: współpraca z przedsiębiorstwami krajowymi przy opracowaniu produktu innowacyjnego (współczynnik wynosi 0,7326) oraz wdrażanie innowacji produktowych (0,63473). Duże znaczenie innowacji produk-
ZACHOWANIA INNOWACYJNE PRZEDSIĘBIORSTW PRZEMYSŁOWYCH...
555
towych w obniżeniu kosztów sugeruje, iż nowo wprowadzone produkty cechują się niższym kosztami produkcji niż te, które były dotychczas wytwarzane. Oznacza to, że realizacja strategii kosztowej przez krajowe przedsiębiorstwa jest uzależniona od zmian towarowej struktury produkcji. Dwie zmienne dotyczące źródeł informacji, z jakich przedsiębiorstwa krajowe korzystają, zwiększają prawdopodobieństwo wdrażania strategii kosztowej. Są to posiadanie przez przedsiębiorstwo własnej bazy informacyjnej o innowacjach oraz informacji od jego dostawców. Znacząco mniejszy wpływ ma nabywanie informacji o innowacjach od konkurentów. Najmniejszy wpływ na prawdopodobieństwo wdrażania kosztowej strategii miały zmiany w sposobach organizacji powiązań z innymi firmami. Wśród wielu czynników badanych przez wspólnotowe badania innowacyjności tylko jeden czynnik – innowacje procesowe – zwiększał prawdopodobieństwo wdrażania strategii zróżnicowania produktów w obu grupach firm. Wpływ ten był znaczący, choć znacznie większy w firmach zagranicznych niż krajowych. Na prawdopodobieństwo wdrażania strategii kosztowej obu grup firm silny wpływ miał przepływ informacji wewnątrz przedsiębiorstw oraz informacje od dostawców. Wpływ pierwszego czynnika był silniejszy w firmach zagranicznych niż krajowych. Odwrotnie było w przypadku informacji od dostawców, które silniej wpływały na prawdopodobieństwo wdrażania strategii kosztowej firm krajowych niż zagranicznych. Sugeruje to, iż zarządzanie innowacjami, zwłaszcza przepływem informacji wewnątrz przedsiębiorstwa oraz z otoczenia jest ważnym czynnikiem zwiększającym prawdopodobieństwo obniżania kosztów. Powstaje pytanie, czy wdrażanie strategii zróżnicowania produktów wymaga zastosowania innych czynników innowacji niż strategii kosztowej? Innymi słowy jakie czynniki innowacji przedsiębiorstwo powinno posiadać, by móc wdrożyć dany typ strategii. Ponieważ przedsiębiorstwa zagraniczne wykorzystują bardzo nieliczne czynniki innowacji, które odbiegają od czynników stosowanych przez przedsiębiorstwa krajowe, analizę porównawczą możemy przeprowadzić tylko dla przedsiębiorstw krajowych. Pozwoli ona na pokazanie specyficznych czynników innowacji, które są typowe dla danego typu strategii. Tylko dwa źródła informacji: pochodzące z danego przedsiębiorstwa oraz od dostawców zwiększają prawdopodobieństwo wdrażania obu typów strategii. Sześć czynników różnicuje prawdopodobieństwo wdrażania badanych typów strategii innowacji. Są to cztery typy innowacji: produktowa, procesowa i dwie organizacyjne (zmiany organizacji pracy w przedsiębiorstwie oraz zmiany powiązań z innymi przedsiębiorstwami). W strategii kosztowej ważne znaczenie (współczynnik wynosi 0,63473) ma wdrożenie innowacji produktowych, współpraca z innymi krajowymi przedsiębiorstwami przy opracowywaniu innowacyjnych produktów oraz zmiany organizacji powiązań z otoczeniem. Najsilniejszy wpływ na prawdopodobieństwo wdrażania tej strategii ma zdolność do generowania informacji wewnątrz przedsiębiorstwa, a więc dobry przepływ informacji wewnętrznej. Z kolei wdrażaniu strategii zróżnicowania produktów sprzyja wprowadzenie innowacji procesowych (dotyczy to także firm zagranicznych), zmiany organizacyjne wewnątrz przedsiębiorstwa oraz informacje uzyskiwane od dostawców oraz wewnątrz przedsiębiorstwa. Kupowanie
556
Anna Wziątek-Kubiak, Marek Pęczkowski
wyników badań naukowych innych instytucji obniża prawdopodobieństwo wdrażania strategii zróżnicowania w firmach krajowych i zagranicznych.
PODSUMOWANIE Z przeprowadzonej analizy wynika, że prawdopodobieństwo wdrażania innowacji przez przedsiębiorstwa z większościowym udziałem kapitału zagranicznego jest nieco niższe niż firm krajowych. W realizacji strategii zróżnicowania produktów i kosztowej firmy zagraniczne w zdecydowanie mniejszym stopniu są skłonne do wykorzystywania krajowych zasobów i włączania się do krajowych sprzężeń o charakterze innowacyjnym niż czynią to firmy krajowe. Te ostatnie bardziej więc wspierają rozwój narodowego systemu innowacji w Polsce. Działające w polskim przemyśle przetwórczym firmy z większościowym udziałem kapitału zagranicznego pozostają więc głównie w korporacyjnej sieci innowacyjnej wartości dodanej i rzadziej niż ich krajowe odpowiedniki biorą udział w rozwijaniu narodowego systemu innowacji Polski. Przy realizacji strategii innowacji firmy zagraniczne wykorzystywały odmienne czynniki innowacji niż ich krajowe odpowiedniki. Wyjątkiem są innowacje procesowe wdrażane przy realizacji strategii zróżnicowania produktów. Doświadczenia Polski w zakresie różnic w skłonności do innowacji firm krajowych i zagranicznych niewiele różnią się od doświadczeń innych nowych krajów członkowskich UE.
BIBLIOGRAFIA Akhlagh E.M., Moradi M., Mehdizade M., Ahmadi N.D. (2013), Innovation strategies, performance diversity and development: an empirical analysis in iran construction and housing industry, “Iranian Journal of Management Studies” (IJMS), Vol. 6(2), s. 31–60. Akman G., Yilmaz C. (2008), Innovative capability, innovation strategy and market orientation: An empirical analysis in Turkish software industry, “International Journal of Innovation Management”, Vol. 12(1), s. 69–111. Barney J. (1991), Firm resources and sustained competitive advantage, “Journal of Management”, 17, s. 99–120. Bellak C. (2004), How domestic and foreign firms differ and why does it matter? Vienna University of Economics & B.A., Dep. of Economics “Working Paper Series”, No. 87. Bitzer J., Geishecker I., Gorg H. (2007), Productivity spillovers through vertical linkages: Evidence from 17 OECD countries, “Economic Letters”, Vol. 99, s. 328–331. Chinkov G. (2006), Research and Development Spillovers in Central and Eastern Europe, “Transition Studies Review”, Vol. 13, s. 339–355. Choi S.B., Lee S.H., Willimas Ch., (2011), Ownership and innovation in a transition economy: Evidence from China, “Research Policy”, Vol. 40(3), s. 441–452. Criscuolo C., Haskel J., Slaughtet M., (2010), Global engagement and the innovation activities of firms, “International Journal of Industrial Organization”, Vol. 28(2), s. 191–202.
ZACHOWANIA INNOWACYJNE PRZEDSIĘBIORSTW PRZEMYSŁOWYCH...
557
Dachs B., Ebersberger B. (2009), Does foreign ownership matter for the innovative activities of enterprises? “International Economics and Economic Policy”, No. 6, s. 41–57. Damijan J.P., Kostevc C., Rojec M. (2010), Does a foreign subsidiarity’s network status affect its innovation activity? Evidence from post-socialist economies, “Economic and Business Review”, Vol. 12(3), s. 167–194. Falk M. (2008), Effects of foreign ownership on innovation activities: empirical evidence for 12 European countries, National Institute, “WIFO Economic Review”, No. 204, April. Grant R.M. (1991), The resource-based theory of competitive advantage: Implications for strategy formulation, “California Management Review”, No. 33 (Spring), s. 114–135. Guan J.C., Yam R.C.M., Tang E.P.Y., Lau A.K.W. (2009), Innovation strategy and performance during economic transition: Evidences in Beijing, China, “Research Policy”, Vol. 38, s. 802–812. Günther J., Stephan, J., Jindra, B. (2008), Foreign subsidiaries in the East German Innovation System – Evidence from manufacturing industries, “IWH Discussion Papers”, No. 4. Günther J., Jindra B., Stephan J. (2009), FDI and the National Innovation System – Evidence from Emerging Economies in Central and Eastern Europe , Globelics 2009, Conference, October 6–8, Dakar. Hatzichronoglou T. (1997), Revision of the high-technology sector and product classification, “STI Working Paper”, OECD/GD (97)216. Huang J.-Y., Chou T.-Ch., Lee G.-G. (2010), Imitative innovation strategies. Understanding resource management of competent followers, “Management Decision”, Vol. 48(6), s. 952–975. Knell M., Srholec M. (2004), Innovation Cooperation and Foreign Ownership in the Czech Republic, 30th EIBA Annual Conference, Ljubljana, December. Koc T., Ceylan C. (2007), Factors impacting the innovative capacity in large-scale companies, “Technovation”, Vol. 27(3), s. 105–114. Krishnan R.T. (2012), Innovation strategies of Indian market leaders, “Journal of Indian Business Research”, Vol. 4, No. 2, s. 92–96. Laperche B., Lefebvre G., Langlet D. (2011), Innovation strategies of industrial groups in the global crisis: Rationalization and new paths, “Technological Forecasting & Social Change”, Vol. 78, s. 1319–1331. Lendel V., Varmus, M. (2012), Innovation strategy in Slovak businesses, “World Academy of Science, Engineering and Technology”, Vol. 64, s. 1137–1146. Li J., Kozhikode R.K. (2008), Knowledge management and innovation strategy: The challenge for latecomers in emerging economies, “Asia Pacific Journal of Management”, Vol. 25, s. 429–450. Lieberman M.B., Montgomery D.B. (1998), First-mover (dis)advantages: retrospective and link with the resource-based view, “Strategic Management Journal”, Vol. 19 (12), s. 1111–1125. Mariadoss B.J., Tansuhaj P.S., Mouri N., (2011), Marketing capabilities and innovation-based strategies for environmental sustainability: An exploratory investigation of B2B firms, “Industrial Marketing Management”, Vol. 40, Issue 8, s. 1305–1318.
558
Anna Wziątek-Kubiak, Marek Pęczkowski
Masso J., Roolaht T., Varblane U. (2010), Foreign Direct Investment and Innovation in Central and Eastern Europe: Evidence from Estonia, Working Paper, University of Tartu FEBA. Naranjo-Valencia J.C., Jime’nez-Jime’nez D., Sanz-Valle R., (2011), Innovation or imitation? The role of organizational culture, „Management Decision”, Vol. 49(1), s. 55–72. Podręcznik Oslo. Zasady gromadzenia I interpretacji danych dotyczących innowacji (2005), OECD, Komisja Europejska, wyd. trzecie, Warszawa. Rozkrut D., Rozkrut M. (2014), Identyfikacja strategii innowacyjnych przedsiębiorstw usługowych w Polsce, „Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu”, Nr 328, Taksonomia 23. Klasyfikacja i analiza danych – teoria i zastosowanie, Wrocław. Srholec M., (2006), Research and development activity of foreign affiliates in the Czech Republic, “DIME Working Paper”, No. 34. Srholec M. (2009), Does foreign ownership facilitate cooperation on innovation? Firmlevel evidence from the enlarged European Union, “European Journal of Development Research”, Vol. 21, No.1, s. 47–62. StataCorp (2009), Stata: Release 11. Statistical Software, College Station, TX, Stata Corporation. Strecker N. (2009), Innovation Strategy and Firm Performance. An Empirical Study of Publicly Listed Firms, Gabler GWV Fachverlage GmbH, Wiesbaden. Tomaszewicz Ł., Świeczewska I. (2006), Intersectoral diffusion of innovation. The case of Poland, w: Modelling Economies in Transition 2006, W. Welfe, P. Wdowiński (red.), AMFET, Łódź, s. 53–76. Tsai K.H., Hsieh M.H., Hultink E.J. (2011), External technology acquisition and product innovativeness: The moderating roles of R&D investment and configurational context, “Journal of Engineering and Technology Management”, Vol. 28, s. 184– 200. Utterback J.M. (1994), Mastering the Dynamics of Innovation: How Companies Can Seize Opportunities in the Face of Technological Change, Harvard Business School Press, Boston, MA. Wziątek-Kubiak A. (2010), Zróżnicowanie wzorców innowacji przedsiębiorstw przemysłów o niskiej i wysokiej technologii. Analiza porównawcza, “Studia Ekonomiczne”, nr 2. Zhang K.H. (2001), What attracts foreign multinational corporations to China? “Contemporary Economic Policy“, Vol. 19(3), s. 336–346. Zhou K.Z. (2006), Innovation, imitation, and new product performance: the case of China, “Industrial Marketing Management”, Vol. 35(3), s. 394–402. Zitta S.J., Powers T.L. (2003), Motives for Foreign Direct Investment in the U.S., “The Thunderbird International Business Review”, Vol. 45(3), s. 276–388.
STRESZCZENIE Celem artykułu jest pokazanie różnic w skłonności do wdrażania strategii innowacji ukierunkowanych na obniżenie kosztów oraz zwiększenie zróżnicowania produktów między przedsiębiorstwami przemysłowymi z większościowym udzia-
ZACHOWANIA INNOWACYJNE PRZEDSIĘBIORSTW PRZEMYSŁOWYCH...
559
łem kapitału zagranicznego i krajowego. Wykorzystując Wspólnotowe Badanie Aktywności Innowacyjnej przedsiębiorstw oraz stosując probitowy model selekcji Heckmana i model biprobitowy, w badaniu pokazano wpływ cech firm na skłonność do wdrażania innowacji. Analiza wykazała, iż skłonność do wdrażania innowacji przez firmy krajowe była większa niż przez firmy zagraniczne. Odmienne czynniki innowacji zwiększały prawdopodobieństwo wdrażania innowacji przez każdą grupę tych firm. Słowa kluczowe: czynniki i źródła innowacji, zachowania innowacyjne, modele innowacji, strategie konkurencji, strategie innowacji, firmy krajowe, firmy zagraniczne.
INNOVATION BEHAVIOR OF FOREIGN AND DOMESTIC MANUFACTURING FIRMS IN POLAND: SIMILARITIES AND DIFFERENCES ABSTRACT The paper analyses the differences in firms’ propensity to introduce two types of innovation strategies. The first one aims to diminish costs and the second – to increase product differentiation. The analysis covers domestic and foreign-owned manufacturing firms operating in Poland. Using firm-level data of the Community Innovation Survey and Heckman probit and biprobit model, the paper shows how firms’ characteristics impact their probability to introduce innovations. The analysis shows that domestic firms are more likely to introduce innovations than foreign ones. The innovation factors which influence the probability of introducing innovations differ between domestic and foreign firms. Keywords: factors and sources of innovation, innovation behavior, patterns of innovation, competitive strategies, innovation strategy, domestic firms, foreign-owned firms. JEL Classification: D22, D83, O31, O32
560
Anna Wziątek-Kubiak, Marek Pęczkowski
ANEKS Tablica A1. Zmienne objaśniające występujące w równaniu selekcji Charakterystyka firmy
Zmienna
Kategoria z wartością zmiennej = 1 (0 w przeciwnym przypadku)
Wielkość firmy
klasad_3
duża (kategoria referencyjna: średnia) Klasa d_3 = 0
Technologia
telmt_3
średnioniska
telht_3
średniowysoka
teht_3
wysoka (kategoria referencyjna: niska) telmt_3 = telht_3 = teht_3 = 0
Udział produktów innowacyjnych w eksporcie
gexp1_3
powyżej0% do 10%
gexp2_3
powyżej 10% (kategoria referencyjna: brak eksportu innowacji) gexp1_3 = gexp2_3 = 0
Forma własności (tylko zagraniczna lub tylko krajowa)
domfor
krajowa (kategoria referencyjna: zagraniczna) domfor = 0
Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych GUS
ZACHOWANIA INNOWACYJNE PRZEDSIĘBIORSTW PRZEMYSŁOWYCH...
561
Tablica A2. Zmienne objaśniające występujące w modelu Charakterystyka firmy
Zmienna
Działalność badawczo-roz- v3 wojowa (B&R) v4
Kategoria z wartością zmiennej = 1 (0 w przeciwnym przypadku) zewnętrzna nabywanie innej wiedzy z zewnątrz
vd11
głównie wasze przedsiębiorstwo i jego grupa
vd12
wasze przedsiębiorstwo we współpracy z innymi przedsiębiorstwami i/lub instytucjami naukowymi krajowymi
vd13
wasze przedsiębiorstwo we współpracy z innymi przedsiębiorstwami i/lub instytucjami naukowymi zagranicznymi
vd21
głównie wasze przedsiębiorstwo i jego grupa
vd22
wasze przedsiębiorstwo we współpracy z innymi przedsiębiorstwami i/lub instytucjami naukowymi krajowymi
vd23
wasze przedsiębiorstwo we współpracy z innymi przedsiębiorstwami i/lub instytucjami naukowymi zagranicznymi
vs1
wewnątrz waszego przedsiębiorstwa
vs2
dostawcy wyposażenia, materiałów, komponentów i oprogramowania, klienci
vs3
konkurenci
vs4
konsultanci lub instytucje naukowo-badawcze
Współpraca z partnerami w działalności innowacyjnej
vc1
dostawcy i klienci
Innowacje organizacyjne
org2
zmiany w organizacji pracy w przedsiębiorstwie
Instytucje i firmy współpracujące przy rozwijaniu produktu innowacyjnego
Instytucje i firmy współpracujące przy rozwijaniu procesu innowacyjnego
Źródła informacji rynkowej dotyczącej innowacji
Innowacje produktowe i procesowe Źródło: jak w tablicy A1.
org3
zmiany w relacjach z innymi firmami
org4
zmiany w projektowaniu produktów
org5
zmiany metod sprzedaży i dystrybucji
inprod
innowacje produktowe
inproc
innowacje procesowe
P>|z|
0,000
0,000
0,000
0,003
0,000
0,166
0,000
0,12416 2,06103 1,73840 -1,01581
Intensywność innowacyjna eksportu (od 0 do 10%)
Intensywność innowacyjna eksportu (ponad 10%)
cons
Branże średniowysokiej technologii
Branże średnioniskiej technologii
0,10919 0,38727
Branże wysokiej technologii
0,32763
Coef.
0,02895
0,08662
0,07607
0,04681
0,05321
0,13860
0,05793
Std. Err.
0,000
0,000
0,000
0,008
0,000
0,431
0,000
P>|z|
Strategia zwiększenia zróżnicowania produktów i usług
Duże firmy
Wyszczególnienie
Źródło: jak w tablicy A1.
0,02706
0,06925
0,06429
0,04174
0,04652
0,11438
0,04727
Std. Err.
-1,00989
1,74321
2,03261
0,12536
0,36353
0,15620
0,32198
Coef.
P>|z|
0,000
0,000
0,000
0,003
0,000
0,172
0,000
-1,01542
1,74135
2,06078
0,12600
0,38255
0,10351
0,32704
Coef.
0,02895
0,08654
0,07606
0,04680
0,05326
0,13880
0,05791
Std. Err.
0,000
0,000
0,000
0,007
0,000
0,456
0,000
P>|z|
Strategia obniżenia kosztów produkcji na jednostkę produktu
0,02706
0,06920
0,06426
0,04169
0,04658
0,11441
0,04724
Std. Err.
Strategia obniżenia kosztów produkcji na jednostkę produktu
Tablica A4. Model probitowy Heckmana dla firm krajowych
-1,01042
cons
Źródło: jak w tablicy A1.
2,03228
0,12385
Branże o średnioniskiej technologii 1,74211
0,36711
Branże o średniowysokiej technologii
Intensywność innowacyjna eksportu (od 0 do 10%)
0,15830
Branże o wysokiej technologii
Intensywność innowacyjna eksportu (ponad 10%)
0,32240
Coef.
Strategia zwiększenia zróżnicowania produktów i usług
Duże firmy
Wyszczególnienie
Tablica A3. Model probitowy Heckmana dla wszystkich firm
562 Anna Wziątek-Kubiak, Marek Pęczkowski
0,12956 1,95401 1,74325 -1,09731
Branże o średniowysokiej technologii
Branże o średnioniskiej technologii
Intensywność innowacyjna eksportu (od 0 do 10%)
Intensywność innowacyjna eksportu (ponad 10%)
cons
Źródło: jak w tablicy A1.
0,25033 0,32101
Branże o wysokiej technologii
0,31580
Coef.
0,06887
0,11534
0,12120
0,09248
0,09733
0,20392
0,08185
Std. Err.
0,000
0,000
0,000
0,161
0,001
0,220
0,000
P>|z|
Strategia zwiększenia zróżnicowania produktów i usług
Duże firmy
Wyszczególnienie
-1,08854
1,73947
1,96158
0,11692
0,29937
0,26535
0,31259
Coef.
0,06877
0,11538
0,12085
0,09186
0,09720
0,20290
0,08170
Std. Err.
0,000
0,000
0,000
0,203
0,002
0,191
0,000
P>|z|
Strategia obniżenia kosztów produkcji na jednostkę produktu
Tablica A5. Model probitowy Heckmana dla firm zagranicznych
ZACHOWANIA INNOWACYJNE PRZEDSIĘBIORSTW PRZEMYSŁOWYCH... 563
Wyszczególnienie
Strategia zwiększenia zróżnicowaStrategia obniżenia kosztów pronia produktów i usług dukcji na jednostkęproduktu Coef. Std. Err. P>|z| Coef. Std. Err. P>|z| B+R oraz nabywanie wiedzy z otoczenia Prace B+R nabyte z zewnątrz –0,36183 0,13965 0,010 0,23505 0,17553 0,181 Zakup gotowej technologii (dokumentacji i praw, 0,19670 0,15143 0,194 –0,16071 0,17542 0,360 nieuprzedmiotowionych) Partnerzy uczestniczący w rozwijaniu innowacji produktowych Głównie Wasze przedsiębiorstwo lub Wasza grupa –0,37723 0,27225 0,166 0,19552 0,29682 0,510 przedsiębiorstw Wasze przedsiębiorstwo we współpracy z innymi przedsiębiorstwami i/lub instytucjami naukowymi 0,00163 0,39826 0,997 0,12857 0,43914 0,770 krajowymi Wasze przedsiębiorstwo we współpracy z przedsiębiorstwami i/lub instytucjami naukowymi zagranicz–0,26426 0,40129 0,510 0,86614 0,53442 0,105 nymi Partnerzy uczestniczący w rozwijaniu innowacji procesowych Głównie Wasze przedsiębiorstwo lub Wasza grupa 0,05269 0,17057 0,757 0,05284 0,20302 0,795 przedsiębiorstw Wasze przedsiębiorstwo we współpracy z innymi przedsiębiorstwami i/lub instytucjami naukowymi 0,43205 0,23983 0,072 –0,18508 0,26566 0,486 krajowymi Wasze przedsiębiorstwo we współpracy z przedsiębiorstwami i/lub instytucjami naukowymi zagranicz–0,08775 0,29738 0,768 –0,48413 0,33824 0,152 nymi Źródła informacji rynkowej o innowacjach Wewnątrz przedsiębiorstwa 0,07505 0,21128 0,722 0,80880 0,21780 0,000
Tablica A6. Wyniki modelu biprobitowego dla firm zagranicznych
564 Anna Wziątek-Kubiak, Marek Pęczkowski
0,16829
0,15595 0,19420 0,31071 0,20639
0,00707
0,14370 0,23473 0,04857 0,13256 0,11752 0,32793 0,06587 0,25463 0,50671 0,40510 –1,05466
Duże firmy Branże wysokiej technologii Branże o średniowysokiej technologii Branże średnioniskiej technologii Intensywność innowacyjna eksportu (od 0 do 10%) Intensywność innowacyjna eksportu (ponad 10%) cons
Źródło: jak w tablicy A1.
0,15586
–0,06750
0,14442 0,37035 0,16935 0,17124 0,20436 0,20452 0,30790
0,14346
0,14250
0,828 0,517 0,083 0,022 0,219 0,147 0,000
0,16626
–0,06962
0,12357 0,28140 0,14753 0,14882 0,17481 0,17946 0,27935
0,15258
0,23694
0,02680 0,18226 0,25616 0,34144 0,21472 0,26016 0,99996
0,15885
0,30458
Dostawcy 0,10922 0,14846 0,462 Konkurenci i inne przedsiębiorstwa z tej samej dzie0,17843 0,12880 0,166 dziny działalności Firmy konsultingowe, laboratoria komercyjne i pry0,20288 0,13852 0,143 watne instytucje B+R Współpraca z dostawcami i klientami Dostawcy i klienci 0,21496 0,12574 0,087 Formy innowacji organizacyjnych Istotne zmiany w organizacji pracy w przedsiębior0,01184 0,13364 0,929 stwie nowe lub istotnie zmienione relacje Waszego przed0,26303 0,14219 0,064 siębiorstwa z innymi Innowacje marketingowe Istotne zmiany w wyglądzie, formie, kształcie lub 0,32532 0,13292 0,014 opakowaniu Nowe lub istotnie zmienione sposoby sprzedaży 0,04356 0,15682 0,781 lub kanały dystrybucji, Innowacje produktowe i procesowe Innowacje produktowe 0,09166 0,28304 0,746 Innowacje procesowe 0,55740 0,16710 0,001 0,416 0,376 0,697 0,137 0,013 0,048 0,001
0,876 0,521
0,227
0,357
0,966
0,665
0,321
0,675
0,120
0,055
ZACHOWANIA INNOWACYJNE PRZEDSIĘBIORSTW PRZEMYSŁOWYCH... 565
Std. Err. P>|z| źródła wiedzy 0,08254 0,003 0,09900 0,781 0,11123 –0,07932
Partnerzy uczestniczący przy rozwijaniu innowacji produktowych
Coef. Nieuprzedmiotowione –0,24157 –0,02750
0,246 0,005
0,218
0,023 0,781
0,295
0,000
0,25958
0,34287
0,11054 0,13597
0,23474
0,10892
0,288 0,512
0,20751
0,10466 0,12083
Strategia obniżenia kosztów produkcji na jednostkę produktu Coef. Std. Err. P>|z|
Głównie Wasze przedsiębiorstwo lub Wasza grupa 0,12681 0,17759 0,475 0,24062 przedsiębiorstw Wasze przedsiębiorstwo we współpracy z innymi przedsiębiorstwami i/lub instytucjami naukowymi kra0,09130 0,20397 0,654 0,73260 jowymi Wasze przedsiębiorstwo we współpracy z przedsiębiorstwami i/lub instytucjami naukowymi zagranicz0,17709 0,27330 0,517 0,42201 nymi Partnerzy uczestniczący przy rozwijaniu innowacji procesowych Głównie Wasze przedsiębiorstwo lub Wasza grupa 0,04421 0,09278 0,634 0,25100 przedsiębiorstw Wasze przedsiębiorstwo we współpracy z innymi przedsiębiorstwami i/lub instytucjami naukowymi kra0,00585 0,11450 0,959 –0,03773 jowymi Wasze przedsiębiorstwo we współpracy z przedsiębiorstwami i/lub instytucjami naukowymi zagranicz–0,09423 0,18498 0,610 0,24604 nymi Źródła informacji rynkowej o innowacjach Wewnątrz przedsiębiorstwa 0,28702 0,10137 0,005 0,54440
Prace B+R nabyte z zewnątrz Zakup gotowej technologii
Wyszczególnienie
Tabela A7. Wyniki modelu biprobitowego dla firm krajowych
566 Anna Wziątek-Kubiak, Marek Pęczkowski
0,09855 0,21068 0,12030
–0,03357 0,63473 –0,04561 –0,01162 –0,35671 –0,15180 0,12674 0,09052 0,19777 –0,88497
Firmy duże Branże wysokiej technologii Branże średniowysokiej technologii Branże średnioniskiej technologii Intensywność innowacyjna eksportu (od 0 do 10%) Intensywność innowacyjna eksportu (ponad 10%) Cons
Źródło: jak w tablicy A1.
0,08840
–0,10828
0,10293 0,22471 0,10004 0,10006 0,10500 0,13164 0,16870
0,11117
0,35540
0,976 0,509 0,069 0,253 0,786 0,475 0,000
0,08800
0,01728
0,08321 0,19162 0,08241 0,08147 0,08141 0,09982 0,14801
0,08480
–0,01151
–0,00253 –0,12641 –0,15007 0,09309 –0,02212 0,07135 –0,72377
0,10013 0,08321 0,08522
0,53324 0,16138 –0,05754
0,27389 0,09002 0,002 0,21322 0,06807 0,002 0,34353 0,07084 0,000 Współpraca w działalności innowacyjnej Współpraca z dostawcami I klientami –0,02588 0,07002 0,712 Innowacje organizacyjne Istotne zmiany w organizacji pracy w przedsiębior0,20676 0,07254 0,004 stwie nowe lub istotnie zmienione relacje Waszego przed0,06222 0,08410 0,459 siębiorstwa z innymi Innowacje marketingowe Istotne zmiany w wyglądzie, formie, kształcie lub –0,12012 0,07236 0,097 opakowaniu Nowe lub istotnie zmienione sposoby sprzedaży lub 0,14294 0,07897 0,070 kanały dystrybucji, Innowacje produktowe i procesowe Innowacje produktowe –0,18260 0,18370 0,320 Innowacje procesowe 0,38530 0,09344 0,000
Dostawcy Konkurenci Konsultanci i jednostki B&R
0,910 0,112 0,129 0,205 0,389 0,133 0,000
0,003 0,705
0,733
0,221
0,001
0,844
0,892
0,000 0,052 0,500 ZACHOWANIA INNOWACYJNE PRZEDSIĘBIORSTW PRZEMYSŁOWYCH... 567
STUDIA EKONOMICZNE 1 ECONOMIC STUDIES NR 4 (LXXXIII) 2014
Radosław Piwowarski*
SPOŁECZNE OCENY DZIAŁALNOŚCI POLSKICH RZĄDÓW W LATACH 2002–2012 W ŚWIETLE MODELU UWZGLĘDNIAJĄCEGO UMIEJĘTNOŚCI I KARIERĘ POLITYKA WSTĘP Posługiwanie się modelami jako narzędziem jest jedną z podstawowych metod analiz ekonomicznych. Mimo wielu niedoskonałości tworzonych modeli jest to wygodny instrument pozwalający na formułowanie wniosków. Poszukując motywujących zachowań w życiu publicznym, warto przyjrzeć się teoretycznym modelom opisującym mechanizmy wyborcze. Dzięki nim można wyodrębnić czynniki wpływające na wybory czy społeczne oceny prowadzonej polityki. Celem opracowania jest empiryczna weryfikacja znaczenia zmiennych wskazywanych w modelu uwzględniającym umiejętności i karierę polityka dla społecznych ocen działalności polskich rządów w latach 2002–2012. Przedstawiony w artykule model można zaliczyć do nowej ekonomii politycznej1. W modelowych rozważaniach stara się wyjaśnić nierynkowe, kolektywne i polityczne zachowania (działania) pojedynczych podmiotów oraz organizacji2. *
Uniwersytet Łódzki, Wydział Ekonomiczno-Socjologiczny, Instytut Ekonomii, Katedra Funkcjonowania Gospodarki. 1 Termin ten używany jest przez D. Milczarek-Andrzejewską i P. Tłaczałę jako tłumaczenie frazy political economics (Wilkin, 2012, s. 214). 2 Zakres prowadzonych sformalizowanych modelowych badań w obszarze nowej ekonomii politycznej uległ znacznemu rozszerzeniu w ostatnich 30 latach. Przykładowo, opublikowana w latach 80. XX wieku książka J.E. Alta i A.K. Chrystala pod tytułem Political Economics miała na celu syntezę koncepcji i teorii z obszarów polityki i ekonomii oddziałujących na tworzenie polityki ekonomicznej, odpowiadając przy tym na pytania dotyczące roli państwa w gospodarce (Alt, Chrystal, 1983, s. xxi, 3).
SPOŁECZNE OCENY DZIAŁALNOŚCI POLSKICH RZĄDÓW W LATACH 2002–2012… 569
Modele nowej ekonomii politycznej opierają się przede wszystkim na trzech segmentach szeroko rozumianej teorii ekonomii. Jak podają T. Persson i G. Tabellini (2000, s. 2–4), są to: teoria polityki makroekonomicznej, teoria wyboru publicznego i teoria racjonalnego wyboru. Odwołując się do teorii polityki makroekonomicznej przyjmuje się odmienne podejście do prowadzonych analiz ekonomicznych zapoczątkowane w pracach R.E. Lucasa oraz F.E. Kydlanda i E.C. Prescotta (Lucas, 1976; Kydland, Prescott, 1977). Lucas, krytykując dotychczasowe podejście stosowane w makroekonomii, zwracał uwagę zarówno na znaczenie reżymu politycznego (można stwierdzić też, że instytucji), który nie jest obojętny dla parametrów równań makroekonomicznych i dla zachowań podmiotów ekonomicznych. Oczekiwania podmiotów dotyczące prowadzonej polityki są poddane wpływowi oraz wywierają wpływ na to, co się dzieje w gospodarce. Jeżeli zamiary polityczne formułowane są w postaci zasad, mogą być dokładnie ekstrapolowane przez prywatne podmioty. Takie podejście „wzmacnia” założenie dotyczące racjonalnych zachowań mikropodmiotów. Praca Kydlanda i Prescotta uzupełnia powyższe wnioski przez analizę różnic między polityką dyskrecjonalną a opartą na regułach. Autorzy przekonują, że lepsza jest polityka oparta na regułach. Wprowadzenie reguł zachowań, połączone z ich racjonalnością tworzy fundamenty dla zastosowania teorii gier w badaniu zachowań wyborców i polityków. Na rozwój teorii wyboru publicznego duży wpływ miały prace J.M. Buchanana i G. Tullocka oraz M. Olsona (Buchanan, Tullock, 1962; Olson, 1965). Buchanan i Tullock uważani są za prekursorów kierunku. Zaproponowali odmienne podejście do problemu kolektywnego wyboru. Zamiast przeciwstawiać sobie sektor publiczny i prywatny, pokazali kształt sektora publicznego w świetle wyborów dokonywanych przez prywatne podmioty. Poruszane w ramach teorii wyboru publicznego zagadnienia3, takie jak: problem agenta i mocodawcy, problem lobbingu czy poszukującego renty polityka, stanowią istotny punkt odniesienia wielu modeli nowej ekonomii politycznej. Wśród prekursorów teorii racjonalnego wyboru wymienia się A. Downsa oraz H.W. Rickera (Downs, 1957; Ricker, 1962). Praca Downsa była w swoim czasie przełomowa. Ustanowił w niej warunki dla ekonomicznej analizy nierynkowych wyborów dokonywanych przez polityków. Praca Rickera prezentuje natomiast zastosowanie teorii gier do analizy politycznych wyborów. W ramach prowadzonych badań stworzone zostały formalne podstawy do analiz wyborów politycznych. W pierwszej części opracowania omówiono dwuokresowy teoretyczny model uwzględniający umiejętności i karierę polityka. Druga część zawiera rozszerzenie dwuokresowego modelu o cykle wyborcze. W trzeciej części przeprowadzono badanie empiryczne, na którego podstawie dokonano ewaluacji istotności 3
Obszernej charakterystyki głównych szkół i nurtów badań prowadzonych w ramach teorii wyboru publicznego dokonuje J. Wilkin w pierwszym rozdziale książki Teoria wyboru publicznego (2012, s. 9–30). Szeroki przegląd zakresu zainteresowań teorii wyboru publicznego można zaleźć w pracy D.C. Muellera, Public Choice III (Mueller, 2003).
570
Radosław Piwowarski
poszczególnych determinant. W podsumowaniu zawarto najważniejsze wnioski z modelu oraz rezultaty przeprowadzonego badania.
DWUOKRESOWY MODEL UWZGLĘDNIAJĄCY UMIEJĘTNOŚCI I KARIERĘ POLITYKA Modele uwzględniające znaczenie kariery polityka4 (ang. career concerns model) pokazują, jak motywacje do posiadania władzy czy przewodzenia danej organizacji wpływają na jego zachowanie. Kształtowanie kariery staje się kluczowym czynnikiem decydującym o zachowaniu się danego podmiotu sektora prywatnego czy publicznego (Dewatripont, Jewitt, Tirole 1999a, s. 183; 1999b, s. 199–200). Prezentowany w artykule model został opracowany na podstawie publikacji T. Perssona i G. Tabelliniego (2000, rozdział 4; Acemoglu, 2012, rozdział 8) i stanowi modyfikację5 modelu zaproponowanego pierwotnie przez B. Holmströma (1982). Należy do szerokiej grupy modeli badających zależność pomiędzy agentem i mocodawcą. Rozszerzenie modelu o przebieg kariery wprowadza ocenę agenta formułowaną na podstawie przeszłości i oczekiwań jego przyszłych działań. Oceny agenta w tradycyjnych modelach dokonywane były wyłącznie na podstawie przeszłych zachowań. Modelowa gospodarka składa się z dużej liczby identycznych wyborców, rządzącego i jego kontrkandydata. Dwa okresy dzielone są na: elekcyjny (okres pierwszy) i poelekcyjny (okres drugi). Wybory odbywają się na koniec pierwszego okresu. Każdy wyborca posiada następującą funkcję użyteczności w danym okresie (t=1; 2): Ut = y ^1 - x h + gt,
(1)
gdzie: y – dochód dany egzogenicznie, x – stopa opodatkowania będąca wielkością stałą, g – ilość dostarczanego dobra publicznego. W modelu nie występuje dług, co oznacza, że ograniczenie budżetowe w każdym z dwóch okresów jest zbilansowane. Przyjmuje ono postać: gdzie:
gt = h^ yx - rth,
(2)
4 Na potrzeby niniejszego artykułu przyjmuje się, że słowem „polityk” określa się osobę sprawującą władzę lub ubiegającą się o publiczny wybór, dlatego politykiem może być również określana osoba rządząca („rządzący”). W części empirycznej słowo „rząd” jest tożsame z określeniem „rządzący”. 5 We wspomnianym artykule B. Holmström badał motywację menedżerów do zaangażowania w pracę, biorąc pod uwagę ich przyszłą karierę. Zaproponowana modyfikacja polegała na zastosowaniu tego modelu agencji do analizy zachowań polityka.
SPOŁECZNE OCENY DZIAŁALNOŚCI POLSKICH RZĄDÓW W LATACH 2002–2012… 571
r – renta z tytułu sprawowania władzy w okresie t. Wielkość renty jest ograniczona możliwościami podatkowymi budżetu rt G r G yx , a r stanowi jej maksymalny poziom; h – kompetencje rządzącego (umiejętności dostarczania dobra publicznego), będące zmienną losową. Im większa wartość h, tym bardziej kompetentny polityk. Zakłada się, że kompetencje rządzącego są stałe w czasie i mają rozkład równomierny zawarty w przedziale: >1 -
1 1 , 1 + H. Wartość oczeki2p 2p
wana wynosi 1, a wartość funkcji gęstości jest równa p, stąd im większa wartość p, tym mniejsze zróżnicowanie kompetencji polityków6. Istotnym założeniem modelu jest realizacja kompetencji w pierwszym okresie, co skutkuje niepewnością samego rządzącego odnośnie do tej wielkości. Motywuje go to do odpowiednich społecznie zachowań czy nawet wysiłku przy sprawowaniu władzy, gdyż kompetencje polityka pozostają w drugim okresie stałe. Zrealizowane w pierwszym okresie kompetencje są porównywane z oczekiwaniami wyborców podczas wyborów. Jeśli rządzący usuwany jest z urzędu, kompetencje konkurenta są ustalane jako zmienna losowa z przedstawionego rozkładu. Rządzący maksymalizuje funkcję użyteczności: VI = r1 + pIb(R + r2),
(3)
gdzie: pI – prawdopodobieństwo reelekcji, b – czynnik dyskontujący i b d (0, 1), R – egzogeniczna renta z tytułu reelekcji. Przebieg zdarzeń analizowanych w modelu zaczyna się od wyboru renty dla pierwszego okresu (r1) oraz ustalenia (realizacji) wielkości kompetencji rządzącego (h). Rządzący wybiera wielkość renty, nie znając jednak wartości swoich kompetencji. Realizacja kompetencji następuje w okresie rządów. Przy danym (wybranym) poziomie renty oraz zrealizowanej wielkości kompetencji jest określana rezydualnie wielkość dostarczanego dobra publicznego (por. równanie (2)). Wyborcy obserwują wielkość dostarczanego dobra publicznego, a zatem są w stanie oszacować rozmiar osiąganej przez siebie użyteczności. Nie znają jednak wielkości renty ani kompetencji. Na podstawie posiadanych informacji (własnej użyteczności) dokonują wyboru. Jeśli wygrywa rządzący, jego kompetencje pozostają bez zmian. W przypadku wyboru konkurenta kompetencje wybierane są losowo z przyjętego rozkładu. W drugim okresie rządzący lub jego konkurent ustala wielkość renty (r2), przez co determinuje dostarczaną ilość dobra publicznego w drugim okresie. W celu znalezienia rozwiązania modelu analizuje się cały proces od końca. Ze względu na brak kolejnych okresów (model dwuokresowy) po wyborach rzą6 Aby przedział nie posiadał wartości ujemnych, p powinno być większe równe ½ (p H ½). Wartość p mniejsza niż ½ oznaczałaby możliwość posiadania przez polityka ujemnych kompetencji.
572
Radosław Piwowarski
dzący nie ma motywacji, aby zachowywać się poprawnie. Racjonalny jest wybór wielkości renty drugiego okresu na maksymalnym poziomie r2 = r . Dostarczana ilość dobra publicznego wyniesie wtedy g2 = h^ yx - r h. Ograniczenie to będzie się różnić jedynie wielkością kompetencji – w zależności od tego, czy u władzy będzie obecnie rządzący czy jego konkurent. Z założeń dotyczących rozkładu kompetencji wiadomo, że ich wartość oczekiwana dla konkurenta wynosi 1. Można zatem określić oczekiwane użyteczności wyborców z tytułu sprawowania władzy dla obu polityków w drugim okresie (powyborczym). Dla konkurenta będzie to: U 2K = y ^1 - x h + ^ yx - r h = y - r .
(4)
U 2R = y ^1 - x h + hu^ yx - r h,
(5)
Dla rządzącego natomiast:
gdzie: hu – oczekiwane kompetencje rządzącego.
Jeśli wybory ma wygrać obecnie rządzący, użyteczność ze sprawowania przez niego władzy musi być większa od użyteczności konkurenta. Tworząc nierówność za pomocą równań (4) i (5), dochodzi się do warunku, że hu > 1. Wartość kompetencji rządzącego musi być większa niż oczekiwana ich wartość w przypadku konkurenta. Aby oszacować kompetencje rządzącego, wyborcy będą posługiwać się równaniem ograniczenia budżetowego (2). Ponadto wyborcy znają funkcję użyteczności rządzącego (3) i wiedzą, że przeważający wpływ na jej wartość mają wielkości renty w danych okresach. Wielkości te nie zależą jednak od kompetencji rządzącego. Wyborcy będą kalkulować wielkości renty w zależności od postrzegania danego polityka. Przyjmując, że ~ r1 stanowi dla nich rozwiązanie problemu optymalizacji funkcji użyteczności rządzącego (3), wyborcy będą szacować wartość jego kompetencji, znając wielkości gt i x . W wyniku otrzymuje się: g1 hu = . (6) y x ^ - ru1h Wykorzystując wyprowadzony warunek hu > 1 (oczekiwane kompetencje większe od jedności), można zapisać: g1 2 1. (7) ^ yx - ru1h
W celu zapewnienia sobie zwycięstwa w wyborach rządzący musi przyjąć odpowiednią strategię. Wykorzystuje do tego rachunek prawdopodobieństwa wygranej. Wiedząc, że oczekiwana wartość kompetencji przeciwnika wynosi 1, powinien strać się, aby jego kompetencje okazały się wyższe. Prawdopodobieństwo wygranej można wtedy zapisać jako: pI = *
1 0
+ hu 2 E ^hh = 1
dla dla pozostałych. pozosta³ych
(8)
SPOŁECZNE OCENY DZIAŁALNOŚCI POLSKICH RZĄDÓW W LATACH 2002–2012… 573
Przyjmując wartość oczekiwanych przez wyborców wielkości kompetencji (6), oblicza się prawdopodobieństwo wygranej: h^ yx - r1h g1 2 1m = Pr f 2 1p = ^ yx - r 1h ^ yx - ru1h yx - ru1 yx - ru1 . 1 Pr fh 2 p = + p f1 p yx - r1 yx - r1 2 p I = Pr ^hu 2 1h = Pr c
(9)
Finalna postać równania (9) stanowi wartość prawdopodobieństwa potrzebną do zapisania danego przypadku równania (3). Podstawiając odpowiednio, otrzymuje się równanie maksymalizacji użyteczności rządzącego, postaci: max VI = r1 + r1
1 yx - ru1 + p f1 pb ^ R + r h . 2 yx - r1
(10)
Z warunku pierwszego rzędu otrzymuje się: 1 - b^ R + r hp
yx - ru1
^ yx - r1h2
= 0.
(11)
Na podstawie równania (11) oblicza się optymalną wielkość renty rządzącego, którą powinien wybrać, aby zapewnić sobie wygraną. Jak wcześniej wspominano, rządzący nie zna własnych kompetencji, a musi przekonać do siebie wyborców. Wyborcy mają natomiast własne kalkulacje wielkości renty. Wynika z tego, że optymalnym zachowaniem (wyborem) dla rządzącego będzie określanie renty na poziomie oczekiwań wyborców, czyli r1 = ~ r1. Podstawiając odpowiednio do równania (11), optymalna renta dla pierwszego okresu wyniesie: r1 = yx– – b(R + –r )p.
(12)
Wielkość ta jest obliczona przy założeniu, że r1 = ~ r1. Wracając do równania (9) oraz uwzględniając równość renty oczekiwanej i rzeczywistej, można wyliczyć prawdopodobieństwo wygranej. Oznacza to, że w równowadze prawdopodobieństwo wygranej wyniesie 1/2. Podstawiając równanie (12) do (2), otrzymuje się ilość dobra publicznego dostarczonego w okresie pierwszym: g1 = hb(R + –r )p.
(13)
Na tej podstawie formułuje się kryterium wyboru polityka przez wyborców, uzależniając je od ilości dostarczanego dobra. Wybory wygra ten, kto dostarczy ilość dobra publicznego spełniającą nierówność g1 > hb(R + –r )p. Poza czynnikami natury materialnej, ilość dostarczanego dobra publicznego zależy od kompetencji. Kompetencje polityka są więc istotnym czynnikiem oddziałującym na zachowanie wyborców.
574
Radosław Piwowarski
CYKLE WYBORCZE W MODELU UWZGLĘDNIAJĄCYM UMIEJĘTNOŚCI I KARIERĘ POLITYKA Poniższa analiza poszerza dotychczasowe rozważania o cykle wyborcze. Ich wprowadzenie ma służyć zbadaniu motywacji rządzącego do odpowiedniego zachowania się, wtedy gdy jego wybór może być powtarzalny. Wydłużenie okresu rządu będzie musiało jednak skutkować zmianą podejścia do kształtowania się kompetencji rządzącego. Wprowadzając cykle wyborcze, przyjmuje się, że wybory odbywają się na koniec co drugiego okresu. Oznacza to, że po okresie wyborczym następuje zawsze jeden okres powyborczy. Ograniczenie budżetowe pozostaje bez zmian, podatki są stałe, a rządzący nie może zaciągać długu: gt = ht^ yx - rth. Odmiennie kształtują się natomiast kompetencje, które stają się ruchomą średnią zmiennej losowej (szoków kompetencyjnych) z obecnego oraz poprzedniego okresu: ht = n + nt – 1.
(16)
Rozkład zmiennej losowej nt jest identyczny jak wcześniej, tj. równomierny 1 1 w przedziale >1 - , 1 + H, z wartością oczekiwaną równą 1, wartością funkcji 2p 2p gęstości p i seryjnie nieskorelowany. Wartość kompetencji rządzącego zmienia się zatem, lecz następuje to powoli. Przeszłe kompetencje są w pewnym stopniu zachowywane, a nowe mogą się pojawić. Oznacza to, że jeśli polityk był kompetentny w przeszłości, to najpewniej pozostanie takim obecnie. W przypadku nowych okoliczności może jednak albo wykazać się jeszcze większymi kompetencjami, albo zmniejszyć do tej pory posiadane. Zależy to od bieżących wartości zmiennej losowej, które nie są skorelowane z jej przeszłymi wartościami. Analizując zachowanie rządzącego dla odmiennego sposobu kształtowania się jego kompetencji, ponownie dzieli się okresy na elekcyjny i poelekcyjny. W okresie gdy nie ma wyborów, brak jest motywacji do tego, aby starać się dostarczyć jak najwięcej dóbr publicznych. Oznacza to, że w okresie t (przyjmuje się, że jest to okres bez wyborów) renta rządzącego zostanie ustalona na najwyższym poziomie rt = r . Ilość dostarczonego dobra publicznego wyniesie wtedy gt = ht^ yx - r h. Kompetencje rządzącego w okresie t ukształtują się zgodnie z równaniem (16). Wartość nt – 1 jest publiczne znana tak samo jak ilość dostarczonego dobra publicznego z tego okresu gt – 1. Informacja jest tu zatem symetryczna, czego świadomość mają rządzący i wyborcy. Z perspektywy okresu bez wyborów wartość nt nie ma znaczenia dla wyborców, co przekłada się też na kolejny okres. W kolejnym okresie nie będzie się patrzeć wstecz, a raczej skupiać się na tym, co zdarzy się w przyszłości. W okresie wyborczym, tj. t + 1, zainteresowanie wyborców będzie się zatem skupiać na bieżącym i przyszłym okresie. Będą oni brać pod uwagę całą kadencję. W drugim okresie wyborcy zakładają, że wielkość zmiennej losowej przyjmie jej wartość oczekiwaną równą 1. Kompetencje będą szacowane według wzoru:
SPOŁECZNE OCENY DZIAŁALNOŚCI POLSKICH RZĄDÓW W LATACH 2002–2012… 575
E(ht + 2|gt + 1) = 1 + nt + 1.
(17)
Rządzącemu będzie zależeć, aby wielkość nt + 1 była „odpowiednia”, bo od niej będzie zależeć wielkość dostarczonego dobra publicznego gt + 1. Oznacza to, że okres przedwyborczy będzie motywował rządzącego do wzmożonego wysiłku. Równanie dla dobra publicznego można zatem zapisać jako: _ gt + 1 = nt + 1 (yx – rt + 1), (18) co po przekształceniu daje: nt + 1 =
gt + 1 . ^ yx - rt + 1h
(19)
Równanie (19) jest analogiczne do równania (6). Wyborcy szacują wartość nt + 1, zakładając daną wielkość renty w okresie t+1 oraz określając rezydualnie ilość dostarczonych dób publicznych. Ponownie szacunek wartości kompetencji musi być większy od wartości oczekiwanej równej 1 w przypadku wyboru kontrkandydata. Jeśli oczekiwania społeczne odzwierciedlone są przez działania rządzącego, zostanie on wybrany na kolejną kadencję. Wielkość renty rządzącego w pierwszym okresie będzie zatem taka sama jak w równaniu (12). Wprowadzenie cykli wyborczych nie zmienia wyników modelu. Motywacja do właściwego zachowania się rządzącego występuje przede wszystkim w okresie wyborczym. Rządzący, który okaże się kompetentny, będzie dalej sprawował władzę, niekompetencja zostanie ukarana odsunięciem od rządów. Oznacza to również, że im częściej wyborcy mogą dokonywać oceny rządzących, tym lepiej dla efektywności ich działań. Na podstawie przedstawionego modelu można sformułować następujące wnioski: 1
Ze względu na stałość stopy opodatkowania, zmiennymi wpływającymi na decyzje wyborców są wielkość dostarczanych dóbr publicznych i wysokość pobieranej przez polityka renty.
1
Wprowadzone do modelu kompetencje polityka oddziałują na dostarczaną ilość dobra publicznego. Ilość dostarczanych dóbr publicznych oddziałuje na użyteczność wyborców, a zatem na ich decyzje wyborcze. Ze względu na rezydualny sposób określania przez wyborców ilości dostarczanych dób publicznych, bardzo istotną zmienną modelu staje się renta. Pobierana przez polityka renta może być tym wyższa, im wyższe będą oczekiwania społeczne (przyzwolenie społeczne) odnoszące się do jej wartości.
1
Rządzący, chcąc utrzymać władzę, będzie starał się uwzględniać oczekiwania społeczne odnoszące się do wielkości renty, a tym samym starać się dostarczyć odpowiednią ilość dóbr publicznych. Ich poziom w znaczącym stopniu jest determinowany przez kompetencje rządzącego, co do których rządzący odczuwa niepewność. Utrata władzy następuje w wyniku widocznego spadku kompetencji czy złych w odbiorze społecznym zachowań rządzącego. Sytuacja
576
Radosław Piwowarski
taka może wystąpić np. w przypadku wybrania zbyt wysokiej renty w stosunku do posiadanych kompetencji. Wydaje się, że w takich warunkach to nie konkurent (opozycja) wygrywa wybory, ale przegrywa je rządzący. W przypadku konkurenta (opozycji), nie ma pewności odnośnie do jego sposobu działania. Są jedynie oczekiwania dotyczące kompetencji. 1
Okres bez wyborów powoduje, że rządzący nie ma motywacji do społecznie pożądanych zachowań7. Odpowiednie zachowania pojawiają się dopiero przy okazji zbliżających się wyborów.
SPOŁECZNE OCENY POLSKICH RZĄDÓW W LATACH 2002– 2012 – ANALIZA EMPIRYCZNA Od grudnia 2001 r. w Polsce wyłoniono 7 rządów. W IV kadencji Sejmu były to: rząd Leszka Millera, pierwszy rząd Marka Belki i drugi rząd Marka Belki; w V kadencji: rząd Kazimierza Marcinkiewicza i rząd Jarosława Kaczyńskiego. W Sejmie VI kadencji wybrano rząd Donalda Tuska, który jako pierwszy w badanym okresie rządził przez cały okres jej trwania. Pod przewodnictwem Donalda Tuska wyłoniono również rząd w Sejmie VII kadencji. Wyborcy między kadencją VI i VII zdecydowali o reelekcji dotychczasowej koalicji rządzącej. W pozostałych przypadkach rządy nie uzyskiwały poparcia społecznego do dalszego sprawowania władzy. Na rysunku 1 przedstawiono kształtowanie się pozytywnych i negatywnych (dobrych i złych) ocen działalności poszczególnych rządów w latach 2001–20128. W przypadku rządów, które zostały poddane weryfikacji społecznej (wybory parlamentarne w latach 2001, 2005, 2007 i 2011), tylko rząd Donalda Tuska w okresie przed wyborami pod koniec 2011 roku miał więcej opinii pozytywnych niż negatywnych. W przypadku rządów Marka Belki i Jarosława Kaczyńskiego9 liczba opinii pozytywnych oceniających działania rządu była znacznie mniejsza od ocen negatywnych. Ogólną ocenę rządów można więc przyjąć jako negatywną. Warto zauważyć, że w przypadku wyboru konkurenta (opozycji), po przejęciu władzy ocena społeczna działalności nowego rządu była wyższa niż poprzedniego. Ze względu na bardzo krótki okres wydaje się, że odnotowane wtedy opinie odzwierciedlały raczej oczekiwania niż rzeczywiste oceny działalności. W świetle wniosków z prezentowanego wcześniej teoretycznego modelu można zakładać, że wartość oczekiwana poziomu kompetencji nowego rządu (konkurenta) była wyższa niż ustępującego (rządzącego). W tym kontekście nie zaskakuje wybór rządu Donalda Tuska na drugą kadencję. Pod koniec pierwszej kadencji ogólna ocena 7 W tym przypadku przez społecznie pożądane zachowanie należy rozumieć działania zbieżne z oczekiwaniami społecznymi. 8 Wykres zawiera jedną obserwację dla grudnia 2001 roku. Od tego okresu publikowane były opinie na temat rządu Leszka Millera. 9 Ich rządy podały się weryfikacji społecznej. Rząd Leszka Millera w wyniku jego dymisji został zastąpiony przez rząd Marka Belki. Podobnie było z rządem Kazimierza Marcinkiewicza.
SPOŁECZNE OCENY DZIAŁALNOŚCI POLSKICH RZĄDÓW W LATACH 2002–2012… 577
społeczna działalności rządu była pozytywna. Na podstawie powyższych faktów można stwierdzić, że w Polsce w latach 2001–2012 utrzymanie się przy władzy rządu wystąpiło wyłącznie wtedy, gdy ilość pozytywnych społecznych ocen jego działalności przewyższała odsetek opinii negatywnych. Rządy z wysokim odsetkiem opinii negatywnych przegrywały wybory na korzyść konkurentów, których oceny działalności po wyborach były wyższe niż rządzących. Oznacza to, że oczekiwania społeczne dotyczące kompetencji opozycji były wyższe. Należy też odnotować, że tuż po wyborach wyłaniających drugi rząd Donalda Tuska, odbiór społeczny jego działalności był bardziej negatywny niż przed nimi. W tym przypadku mamy jednak do czynienia z oceną rządzącego, a nie konkurenta. Z modelowego punktu widzenia będzie to oznaczać brak staranności w zachowaniu rządzącego po odbytych wyborach. Na podstawie przeprowadzonej powyżej analizy danych wydaje się, że kształtowanie się społecznych opinii dotyczących ocen działalności poszczególnych rządów koresponduje z przedstawionym na początku opracowania teoretycznym modelem oraz płynącymi z niego wnioskami. Przyjmuje się zatem, że dane dotyczące społecznych ocen działalności rządu odzwierciedlają modelowe kompetencje10. Stawia się również tezę, że na społeczne opinie dotyczące poszczególnych rządów w Polsce w okresie 2002–2012 miały wpływ następujące zmienne: ilości dostarczonych dóbr publicznych, wysokość pobieranej przez polityka renty oraz stopa opodatkowania. W celu weryfikacji tezy zbudowano model regresji linowej, w którym objaśnia się odnotowane oceny rządów. Jako zmienną zależną przyjęto pozytywne oceny poszczególnych rządów (OCENA_POZ). Do objaśnienia zmiennej zależnej wykorzystuje się miesięczne dane dotyczące wydatków budżetu państwa pochodzące ze sprawozdań z wykonania budżetu państwa za lata 2002–201211, publikowanych przez Ministerstwo Finansów. Wielkości wydatków wykorzystywane w modelu są wyrażone w miliardach złotych, w cenach stałych ze stycznia 2002 r. oraz pozbawione oddziaływania czynnika sezonowego. Sprawozdania z wykonania budżetu państwa zawierają zagregowane dane dotyczące wydatków rządu centralnego, które są podzielone na pięć głównych kategorii12: dotacje i subwencje, świadczenia na rzecz osób fizycznych, wydatki bieżące jednostek budżetowych, wydatki majątkowe oraz obsługa długu publicznego. Do modelu wprowadza się wyłącznie rodzaje wydatków budżetu państwa korespondujące z wcześniej prowadzoną teoretyczną analizą. 10 Poza wspomnianą zbieżnością kształtowania się danych z teoretycznym modelem oraz płynącymi z niego wnioskami wydaje się, że tak sformułowane przez pracownię badawczą CBOS pytanie dotyczy przede wszystkim sfery merytorycznej aktywności rządu, a co za tym idzie, odnosi się do jego kompetencji. Autor zdaje sobie sprawę z „miękkości” takiego założenia, jednak aktualnie nie znajduje lepszych danych mogących opisać kompetencje polityków. 11 Ze względu na stosowany od stycznia 2002 r. nowy podział wydatków budżetowych brak jest ich porównywalności z wcześniejszymi okresami. 12 Przyjęcie pięciu głównych kategorii podyktowane jest okresem badania. Są to kategorie funkcjonujące w całym okresie. W tym czasie pojawiły się nowe, np. od 2004 r. – środki własne Unii Europejskiej, od 2006 r. – współfinansowanie projektów z udziałem środków UE, a zniknęły stare, np. od 2008 roku – rozliczenia z bankami. Ze względu na ich „nieciągłość w czasie” nie zostały wymienione i nie są używane w artykule.
578
Radosław Piwowarski
Rysunek 1. Ocena działalności poszczególnych rządów w świetle wyników badań CBOS w latach 2001–2012 wyrażona w procentach pozytywnych (dobrych) i negatywnych (złych) opinii 90 80
/HV]HNb0LOOHU 'RQDOGb7XVNb
70
.D]LPLHU] b 0DUFLQNLHZLF]
60
-DURVïDZ .DF]\ñVNL 'RQDOG 7XVN
0DUHN %HOND
50 40 30 20 10
Pozytywna b
2011
2010
2009
2008
b
2012
Wybory
Wybory 2007
2005
2004
2003
2006
Wybory
Wybory
2001 2002
0
Negatywana
Źródło: opracowanie własne na podstawie raportów CBOS za lata 2002–2012 (http:// www.cbos.pl – data dostępu: 4.11.2013).
W modelowej analizie zakładano, że wyborcy, szacując ilość dostarczanego dobra publicznego (g) i zakładając wielkość renty (r), dokonują oceny kompetencji rządzącego oraz decydują o jego ewentualnym wyborze. Próbując objaśnić pozytywne oceny społeczne działalności poszczególnych rządów, poszukuje się zatem wydatków odzwierciedlających modelowe r i g. Jako wielkość odpowiadającą rencie polityka przyjmuje się bieżące wydatki jednostek budżetowych na wynagrodzenia i pochodne od wynagrodzeń (WYNAG)13. Wśród wszystkich kategorii wydatków budżetowych jest to wielkość, która w społecznym odbiorze może być tak postrzegana. Pojawienie się medialnych informacji na temat podwyżek wynagrodzeń czy przydzielania wysokich premii w sektorze publicznym jest zauważane i komentowane społecznie. Przyznawanie „sobie samemu” wynagrodzenia czy premii może być potraktowane jak renta. Odzwierciedlając za pomocą danych dostarczaną ilość dobra publicznego, odwołuje się do jego definicji opartej na kryterium odpłatności (kryterium eko13 Z tych środków finansuje się np. wynagrodzenia związane z funkcjonowaniem władzy centralnej (administracji centralnej).
SPOŁECZNE OCENY DZIAŁALNOŚCI POLSKICH RZĄDÓW W LATACH 2002–2012… 579
nomiczne)14. Chcąc przybliżyć tak zdefiniowane dobro publiczne, agreguje się wybrane wielkości wydatków budżetu państwa15. Będą je tworzyć następujące wielkości: (1) wydatki majątkowe, (2) dotacje i subwencje oraz (3) świadczenia na rzecz osób fizycznych. Na wydatki majątkowe składają się: wydatki i zakupy inwestycyjne państwowych jednostek budżetowych, dotacje dla jednostek samorządu terytorialnego na inwestycje i zakupy inwestycyjne z zakresu administracji rządowej oraz inne zadania zlecone ustawami i dotacje dla jednostek samorządu terytorialnego na realizację ich własnych inwestycji i zakupów inwestycyjnych. Inwestycyjny charakter tych wydatków będzie miał wpływ choćby na rozwój infrastruktury, co powinno być społecznie zauważalne. Wydaje się zatem korespondować z modelowym postrzeganiem dóbr publicznych. Dotacje i subwencje oraz świadczenia na rzecz osób fizycznych posiadają charakter transferów, przez co nie mają bezpośredniego powiązania wydatku z efektem. Traktowanie ich jako składnika dóbr publicznych, nawet przy założeniu kryterium odpłatności, może budzić kontrowersje16. Nie specyfikuje się ich również w teoretycznym modelu, jednak w rzeczywistości stanowią ważny element działalności finansowej państwa. Wielkości związanych z nimi wydatków, w szczególności odnoszących się do osób fizycznych, wydają się społecznie istotne. Dotacje i subwencje zawierają w sobie podkategorie: subwencje ogólne, dotacje do funduszy ubezpieczeń społecznych (FUS) oraz dotacje do jednostek samorządu terytorialnego na zadania bieżące i zlecone jak i dla szkolnictwa wyższego. Na świadczenia na rzecz osób fizycznych składają się: wydatki (świadczenia) na rzecz osób fizycznych obejmujące wydatki budżetu państwa, kierowane na podstawie odrębnych przepisów bezpośrednio lub pośrednio do osób fizycznych, a niebędące wynagrodzeniem za świadczoną pracę17. Są to wielkości wypłacane bezpośrednio osobom fizycznym w postaci np. emerytur, rent, zasiłków, stypendiów, odszkodowań, rekompensat, a także świadczenia wypłacane pośrednio, np. składki na ubezpieczenie zdrowotne. Przyjmują postać transferów o bezzwrotnym i nieodpłatnym charakterze. Wszystkie trzy opisane kategorie wydatków budżetowych zagregowano i oznaczono jako zmienną wydatki na dobra publiczne (WYD_DPU). Do odwzorowania modelowej stopy opodatkowania wykorzystano efektywną stopę podatkową PIT (EFEKT_PIT), publikowaną corocznie przez Ministerstwo Finansów. Jest to stopa opodatkowania liczona jako rzeczywiste obciążenie podatników będących płatnikami podatku dochodowego. Powszechny charakter 14 Dobrami publicznymi będą dobra (towary i usługi) finansowane przez: budżet państwa, budżety samorządowe i inne fundusze publiczne (Owsiak, 2002, s. 25). 15 Za przybliżeniem modelowego dobra publicznego jako zagregowanych wybranych kategorii wydatków budżetu państwa przemawia również fakt, że objaśnianą w modelu zmienną są społeczne oceny działalności rządu, który w rzeczywistości ma największy wpływ na wielkość i kształt budżetu. 16 W szczególności chodzi tu o transfery nie mające bezpośredniego związku z wykorzystaniem produktu krajowego brutto, czyli nie zwiększające wydatków nabywczych podmiotów (Owsiak, 2002, s. 58). Na tym poziomie agregacji wydzielenie ich z dostępnych danych jest niemożliwe, natomiast przyjęcie dodatkowych założeń mogłoby zniekształcić dostępne dane i wyniki badania. 17 Ustawa z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych (Dz. U. Nr 157, poz. 1240 ze zm.), art. 124 ust. 2.
580
Radosław Piwowarski
podatku PIT, związany z obowiązkiem corocznego rozliczenia go z urzędem skarbowym, powoduje, że wszelkie jego wahania są społecznie zauważalne. Nie bez znaczenia pozostaje również reforma podatku PIT przeprowadzona w roku 200818, kiedy to zniesiono drugi przedział podatkowy. Ze względu na roczny charakter publikowanych danych przyjęto, że w każdym miesiącu danego roku efektywna stopa opodatkowania jest wielkością stałą. W najprostszej postaci teoretycznego modelu uwzględniającego umiejętności i karierę polityka założono istnienie dwóch okresów – wyborczego i powyborczego. Rozszerzając model, przyjęto analogiczny podział, jednak w nieograniczonym horyzoncie czasu. Wymagało to zmiany kształtowania się kompetencji, które stały się ruchomą średnią szoków kompetencyjnych z obecnego oraz poprzedniego okresu. Poza tym decyzje dotyczące kształtowania się poszczególnych zmiennych, podejmowane w okresie bieżącym, mają również wpływ na przyszłość. Z tego względu jest właściwe, jak się wydaje, wprowadzenie opóźnień zmiennych, używanych w estymowanym równaniu modelu. W rzeczywistym świecie przepływ informacji nie zawsze jest natychmiastowy. Ludzie, wyrażając opinie, nie tylko kierują się tym, co widzą, ale również tym co zaobserwowali w przeszłości. Opóźnione zmienne to: WYNAG(-1) i WYD_DPU(-1)19. Poza tym, jak się wydaje, opinie społecznie nie zmieniają się gwałtowanie, powodując swoistą inercję systemu. Odzwierciedleniem takich zachowań jest opóźnienie zmiennej zależnej (OCENA_POZ(-1)). Koresponduje to z założeniami dotyczącymi kształtowania się kompetencji polityka w nieskończonym horyzoncie czasu. Powolnie zmieniające się kompetencje i odpowiadające im w danych opinie na temat rządu nie powinny się zmieniać skokowo. Do estymowanego równania wprowadzono zmienne sztuczne (zero-jedynkowe), odróżniające od siebie poszczególne rządy. Rozróżnienie między rządami jest – jak się wydaje – zasadne, gdyż każdy z gabinetów mógł posiadać np. inne cele do realizacji. Poszczególne zmienne oznaczono jako: U_MILLER (rząd Leszka Milera), U_BELKA (rząd Marka Belki), U_MARCINKIEWICZ (rząd Kazimierza Marcinkiewicza), U_KACZYNSKI (rząd Jarosława Kaczyńskiego) i U_TUSKA1 (pierwszy rząd Donalda Tuska). Do estymacji parametrów modelu użyto KMNK. Otrzymane wyniki przedstawiono w tabeli 1. Wstępne wyniki estymacji parametrów modelu (pierwsza wersja) pozwoliły na weryfikację istotności wprowadzonych zmiennych. Okazało się, że zmienne: EFEKT_PIT i WYD_DPU(-1) są statystycznie nieistotne dla pozytywnej oceny rządu. Zmiennymi statystycznie istotnymi są: wynagrodzenia, zmienne sztuczne oraz opóźniona zmienna endogeniczna. Wzrost wynagrodzeń (WYNAG(-1)) powoduje zmniejszenie odsetka pozytywnych ocen rządu. Pozytywna wartość parametru przy opóźnionej zmiennej objaśnianej (OCENA_POZ(-1)) wskazuje na inercję ocen społecznych, koresponduje zatem z przyjmowanymi w modelu 18
roku.
19
Wprowadzona w jej wyniku nowa skala podatkowa zaczęła obowiązywać od 1 stycznia 2009 Ze względu na względnie stały charakter zmiennej EFEKT_PIT nie została ona opóźniona.
SPOŁECZNE OCENY DZIAŁALNOŚCI POLSKICH RZĄDÓW W LATACH 2002–2012… 581
Tabela 1. Wyniki estymacji parametrów modelu – wersja 1 Zmienna CONST *** EFEKT_PIT WYNAG(-1) *** WYD_DPU(-1) U_MILLER *** U_BELKA *** U_MARCINKIEWICZ ** U_KACZYNSKI *** U_TUSK1 *** OCENA_POZ(-1)***
Oszacowanie 90,47 –1,62 –25,11 0,81 –22,89 –15,39 6,59 –6,13 8,32 0,48
Statystyka t-Studenta 3,869 –1,624 –5,922 0,937 –6,041 –5,074 2,651 –3,153 5,283 8,360
_ Uwagi: poziom istotności: * -10%, **- 5%, ***- 1%; R2 – 0,91; R2 – 0,90; Statystyka h-Durbina – 1,17.
założeniami dotyczącymi kompetencji. Wprowadzone zmienne zero-jedynkowe są istotne, co pozwala na porównanie poszczególnych rządów. Ze względu na brak statystycznej istotności kluczowych z punktu widzenia teorii zmiennych, podjęto próbę zmodyfikowanego odwzorowania w danych wydatków na dobra publiczne. Wspominany wcześniej kontrowersyjny charakter transferów (subwencji i dotacji) jako składnika wydatków na dobra publiczne zdecydował, że zostały one usunięte. Wprowadzono nową zmienną w postaci zagregowanych wydatków budżetu państwa na dobra publiczne, pomniejszonych o wydatki z kategorii subwencje i dotacje (WYD_DPU_DiS). Otrzymane wyniki estymacji przedstawiono w tabeli 2. Tabela 2. Wyniki estymacji parametrów modelu – wersja 2 Zmienna CONST *** EFEKT_PIT WYNAG(-1) *** WYD_DPU_DiS(-1) ** U_MILLER *** U_BELKA *** U_MARCINKIEWICZ ** U_KACZYNSKI *** U_TUSK1 *** OCENA_POZ(-1)***
Oszacowanie
Statystyka t-Studenta
87,36 –1,48 –25,02 2,29 –22,02 –15,87 6,38 –7,28 8,33 0,47
_ Uwagi: poziom istotności: * 10%, ** 5%, ***- 1%; R2 – 0,91; R2 – 0,91; Statystyka h-Durbina – 0,90.
4,018 –1,510 –6,098 2,559 –5,928 –5,501 2,850 –3,868 5,424 8,341
582
Radosław Piwowarski
Wyniki estymacji parametrów drugiej wersji modelu pokazały, że usunięcie subwencji i dotacji ze zmiennej reprezentującej zagregowane wydatki budżetowe na dobra publiczne pozytywnie wpłynęło na właściwości statystyczne modelu. Ponadto postanowiono dokonać jeszcze jednej modyfikacji polegającej na usunięciu wyłącznie wydatków związanych z subwencjami ogólnymi z wydatków na dobra publiczne (pozostawiono w nich wydatki dotujące FUS). Przemawiały za tym argumenty związane z różnym charakterem tych wielkości wydatków oraz ich odmiennym odbiorem społecznym. Subwencja ogólna jest, jak się wydaje, w niewielkim stopniu identyfikowana społecznie20. Poza tym jej podział jest ściśle regulowany przez ustawodawcę21, minimalizując uznaniowość dysponenta subwencji22. Z tego względu możliwość jej swobodnego wykorzystywania przez polityków wydaje się ograniczona. Inaczej jest w przypadku dotacji do FUS, której charakter jest „uznaniowy” oraz uzależniony od bieżącej sytuacji ekonomiczno-politycznej. Poza tym problemy finansowe ZUS są szeroko komentowane w mediach, co odbija się na społecznej identyfikacji wydatków związanych z jego funkcjonowaniem. Do modelu wprowadzono zatem zmodyfikowaną zmienną w postaci zagregowanych wydatków budżetu państwa na dobra publiczne pomniejszonych o wielkość subwencji ogólnych (WYD_DPU_SUB). Tabela 3. Wyniki estymacji parametrów modelu – wersja 3 Zmienna CONST *** EFEKT_PIT * WYNAG(-1) *** WYD_DPU_SUB(-1) ** U_MILLER *** U_BELKA *** U_MARCINKIEWICZ ** U_KACZYNSKI *** U_TUSK1 *** OCENA_POZ(-1)***
Oszacowanie 84,81 –1,64 –25,08 1,92 –22,61 –15,04 7,07 –6,01 7,89 0,48
Statystyka t-Studenta 3,768 –1,668 –6,049 2,050 –6,062 –5,097 3,013 –3,175 5,016 8,636
_ Uwagi: poziom istotności: * 10%, ** 5%, *** 1%; R2 – 0,91; R2 – 0,90; Statystyka h-Durbina – 1,37
20 Na przykład sposób finansowania szkolnictwa przez subwencję oświatową, wydaje się w mniejszym stopniu identyfikowany społecznie niż fakt dotowania FUS przez dotację z budżetu państwa. 21 Przepisy dotyczące podziału subwencji ogólnych można znaleźć choćby w takich ustawach, jak: Ustawa o finansach publicznych (Dz. U. z 2009 r. Nr 157 poz. 1240) czy Ustawa o dochodach jednostek samorządu terytorialnego (Dz. U. z 2003 r. Nr 203 poz. 1966). 22 Jak argumentuje M. Korolewska, w uzasadnieniu do projektu budżetu: „…uprawnienia do podziału ogólnych kwot części subwencji określonych w budżecie państwa delegowane są na władzę wykonawczą, która niejednokrotnie w celu dokonania tego podziału wykorzystuje złożone formy matematyczne, uwzględniające szereg czynników obiektywizujących podział subwencji…” (Korolewska, 2002, s. 53). Pomimo zmiany ustawy w 2003 r. system podziału dotacji co do zasady pozostał taki sam. Algorytmy podziału poszczególnych części dotacji regulują w drodze rozporządzeń właściwi ministrowie.
SPOŁECZNE OCENY DZIAŁALNOŚCI POLSKICH RZĄDÓW W LATACH 2002–2012… 583
Po estymacji parametrów trzeciej wersji modelu stwierdza się, że znaki oszacowanych parametrów są zgodne z oczekiwaniami, a wszystkie zmienne statystycznie istotne (por. tab. 3). Wielkościami oddziałującymi na pozytywne oceny działalności rządu są: efektywna stopa podatkowa PIT, wydatki na wynagrodzenia oraz zagregowane wydatki budżetu państwa na dobra publiczne pomniejszone o wielkość subwencji ogólnych. W świetle otrzymanych wyników można stwierdzić, że wzrost wydatków na wynagrodzenia o 1 mld zł spowoduje spadek pozytywnych opinii na temat rządu o 25,08 punktów procentowych. Warto w tym miejscu zaznaczyć, że zmiana o 1 mld złotych jest bardzo duża, gdyż średnia wartość wydatków na wynagrodzenia w modelu wyniosła około 2 mld zł. W przypadku wzrostu wydatków na dobra publiczne o 1 mld zł, odnotuje się wzrost pozytywnych opinii o prawie 2 pkt. procentowe. Biorąc pod uwagę średnią ich wielkość wynoszącą 7,5 mld zł, reakcja społeczna jest nieznaczna. Wzrost efektywnej stawki podatku PIT o 1 pkt proc. spowoduje natomiast spadek pozytywnych ocen rządu o 1,64 pkt. procentowego. Wartości parametrów zmiennych zero-jedynkowych pozwalają na uszeregowanie ocen poszczególnych rządów. Zgodnie z nimi najlepiej ocenianymi rządami były: pierwszy rząd Donalda Tuska, rząd Kazimierza Marcinkiewicza i drugi rząd Donalda Tuska. Następne w kolejności pozostają: rząd Jarosława Kaczyńskiego, rząd Marka Belki i rząd Leszka Millera. Wartość parametru zmiennej opóźnionej wskazuje na umiarkowany stopień inercji opinii dotyczących pozytywnych ocen rządów. Model został również zweryfikowany, wprowadzając jako zmienną objaśnianą negatywne oceny działalności rządu. Wszystkie użyte w modelu zmienne okazały się istotne, a oszacowane parametry równania otrzymały znaki zgodne z oczekiwanymi. Wartości współczynnika determinacji wahały się w przedziale 0,86–0,87. Brak było autokorelacji modelu. Przeprowadzono również estymację modelu z użyciem dodatkowej zmiennej odzwierciedlającej stan koniunktury w badanym okresie. Na ocenę działalności rządu może wpływać nie tylko prowadzona polityka, ale również postrzeganie stanu gospodarki w danym okresie. Ze względu na okres badania i zapoczątkowany w jego trakcie, tj. w 2007 r., światowy kryzys finansowy sprawdzenie znaczenia stanu koniunktury dla parametrów modelu wydaje się konieczne. Do równania modelu dołączono zatem kolejną zmienną w postaci wskaźnika bieżącej koniunktury w przemyśle, publikowanego przez GUS23. Z przeprowadzonej estymacji wynikało jednak, że zmienna odzwierciedlająca stan koniunktury była nieistotna.
PODSUMOWANIE Przedstawiony w pracy model uwzględniający umiejętności i karierę polityka jest zaliczany do grona modeli nowej ekonomii politycznej. Modele te opierają się 23
Bieżąca ogólna sytuacja gospodarcza przedsiębiorstw, dane miesięczne.
584
Radosław Piwowarski
przede wszystkim na trzech segmentach szeroko rozumianej teorii ekonomii. Są to: teoria polityki makroekonomicznej, teoria wyboru publicznego i teoria racjonalnego wyboru. W przedstawionym teoretycznym modelu uzależnia się wygraną w wyborach od kompetencji rządzącego do sprawowania władzy. Kształtowanie opinii wyborców na temat kompetencji rządzącego zależy od: ilości dostarczanych dóbr publicznych, wysokości pobieranej przez niego renty oraz stałej stopy opodatkowania. Jednocześnie kompetencje rządzącego oddziałują na dostarczaną ilość dobra publicznego. Ilość dostarczanych dóbr publicznych oddziałuje na użyteczność wyborców, a zatem na ich decyzje wyborcze. Ze względu na rezydualny sposób określania przez wyborców ilości dostarczanych dób publicznych wielkość ta uzależniona jest też od renty. Rządzący, chcąc utrzymać władzę, będzie starał się dostarczyć odpowiednią ilość dóbr publicznych, których rozmiary w znacznym stopniu są zdeterminowane przez jego kompetencje. Utrata władzy następuje w wyniku widocznego spadku kompetencji czy złych w odbiorze społecznym zachowań rządzącego. Kształtowanie się społecznych opinii dotyczących ocen działalności poszczególnych rządów w Polsce w latach 2002–2012 koresponduje z teoretycznym modelem oraz płynącymi z niego wnioskami. Przyjmuje się zatem, że dane dotyczące społecznych ocen działalności rządu odzwierciedlają modelowe kompetencje. Na podstawie założeń oraz wniosków płynących z teoretycznego modelu zbudowano model regresji linowej opisujący ich kształtowanie. Z estymacji modelu wynika, że otrzymane rezultaty korespondują z teoretycznym modelem uwzględniającym umiejętności i karierę polityka. Na podstawie empirycznej analizy stwierdza się, że zmiennymi istotnie oddziałującymi na pozytywne oceny działalności rządu są: efektywna stopa podatkowa PIT, wydatki na wynagrodzenia oraz zagregowane wydatki na dobra publiczne pomniejszone o wielkość subwencji ogólnych. Największe znaczenie dla pozytywnego odbioru rządu ma wielkość wynagrodzeń finansowanych z budżetu państwa. Wzrost tej wielkości o 1 mld zł spowoduje spadek pozytywnych ocen o 25 pkt. procentowych. W przypadku niektórych rządów oznaczałoby to nawet całkowitą utratę zwolenników. Znacznie mniejszy wpływ na kształtowanie się pozytywnych ocen działalności rządu mają wydatki na dobra publiczne pomniejszone o wielkość subwencji ogólnych oraz efektywna stawka podatku PIT. Wzrost tych pierwszych o 1 mld zł spowoduje wzrost pozytywnych opinii o około 2 pkt. procentowe. Zwiększenie efektywnej stawki podatku PIT o 1 pkt. proc. skutkuje natomiast spadkiem pozytywnych ocen rządu o 1,64 pkt. procentowego.
BIBLIOGRAFIA Acemoglu D. (2012), Political Economy Lecture Notes, materiały kursowe (http://economics.mit.edu/faculty/acemoglu/courses – data dostępu: 4.09.2013). Alt J.E., Chrystal A.K. (1983), Political Economics, University of California Press, Berkeley and Los Angeles.
SPOŁECZNE OCENY DZIAŁALNOŚCI POLSKICH RZĄDÓW W LATACH 2002–2012… 585
Black D. (1948), On the rationale of group decision-making, “Journal of Political Economy”, Vol. 56. Buchanan J.M., Tullock G. (1962), The Calculus of Consent: Logical Foundation of Constitutional Democracy, University of Michigan Press, Ann Arbor. CBOS (2003), Poprawa notowań rządu i premiera. Komunikat z badań, BS/12/2003, Warszawa. CBOS (2004), Stosunek do rządu i premiera. Komunikat z badań, BS/11/2004, Warszawa. CBOS (2005), Poprawa notowań rządu w styczniu. Komunikat z badań, BS/15/2005, Warszawa. CBOS (2006), Stosunek do rządu. Komunikat z badań, BS/13/2006, Warszawa. CBOS (2007), Stosunek do rządu. Komunikat z dwusetnego badania aktualnych problemów kraju, BS/9/2007, Warszawa. CBOS (2008), Spadek notowań rządu. Komunikat z badań, BS/5/2008, Warszawa. CBOS (2009), Stosunek do rządu w styczniu. Komunikat z badań, BS/9/2009, Warszawa. CBOS (2010), Stosunek do rządu w styczniu. Komunikat z badań, BS/8/2010, Warszawa. CBOS (2011), Spadek notowań rządu. Komunikat z badań, BS/9/2011, Warszawa. CBOS (2012), Styczniowy spadek notowań rządu. Komunikat z badań, BS/9/2012, Warszawa. CBOS (2013), Stosunek do rządu w styczniu. Komunikat z badań, BS/7/2013, Warszawa. Dewatripont M., Jewitt I., Tirole J. (1999a), The Economics of career concerns, part I: Comparing information structures, “Review of Economic Studies”, Vol. 66. Dewatripont M., Jewitt I., Tirole J. (1999b), The Economics of Career Concerns, Part II: Application to Missions and Accountability of Government Agencies, “Review of Economic Studies”, Vol. 66. Downs A. (1957), An Economic Theory of Democracy, Harper and Row, New York. Holmström B. (1982), Managerial Incentive Problems: A Dynamic Perspective (przedrukowane w “Review of Economic Studies” 1999, Vol. 66). Hotelling H. (1929), Stability in competition, “Economic Journal”, Vol. 39. Korolewska M. (2002), Subwencje ogólne dla jednostek samorządu terytorialnego, Informacja BSiE nr 818, Warszawa (http://biurose.sejm.gov.pl/teksty_pdf_01/i-818.pdf). Kydland F.E., Prescott E.C. (1977), Rules rather than discretion: The inconsistency of optimal plans, “Journal of Political Economy”, Vol. 85, No. 3. Lucas R.E. Jr (1976), Econometric policy evaluation: A critique, w: The Phillips Curve and Labor Markets, K. Brunner, A.H. Meltzer (red.), North-Holland, Amsterdam. Ministerstwo Finansów (2002–2012), Sprawozdanie z wykonania budżetu państwa 2002– 2012, Warszawa (http://www.mf.gov.pl/ministerstwo-finansow/dzialalnosc/finanse-publiczne/budzet-panstwa/wykonanie-budzetu-panstwa/sprawozdanie-z-wykonaniabudzetu-panstwa-roczne;jsessionid=92F72CFABD4696C41F302C655330FAE6). Mueller D.C. (2003), Public Choice III, Cambridge University Press. Olson M. (1965), The Logic of Collective Action: Public Goods and the Theory of Groups, Harvard University Press, Cambridge. Owsiak S. (2002), Finanse publiczne. Teoria i praktyka, WN PWN, Warszawa. Persson T., Tabellini G. (2000), Political Economics. Explaining Economic Policy, MIT Press. Riker W.H. (1962), The Theory of Political Coalitions, Yale University Press, New Haven, Conn.
586
Radosław Piwowarski
Teoria wyboru publicznego (2012), J. Wilkin (red.), Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa. Ustawa z dnia 13 listopada 2003 o dochodach jednostek samorządu terytorialnego (Dz. U. z 2003 r. Nr 203, poz. 1966). Ustawa z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych (Dz. U. z 2009 r. Nr 157, poz. 1240 ze zm.).
STRESZCZENIE Modelowanie społecznych i politycznych zachowań podmiotów stanowi obecnie jeden z istotnych obszarów zainteresowań ekonomistów na świecie. Modele nowej ekonomii politycznej próbują wyjaśnić nierynkowe, kolektywne i polityczne zachowania pojedynczych podmiotów oraz organizacji. Opisany w artykule model uwzględniający umiejętności i karierę polityka należy do szerokiej grupy modeli badających zależność między agentem i mocodawcą. Rozszerzenie go o przebieg kariery polityka wprowadza ocenę agenta formułowaną na podstawie przeszłości i oczekiwań jego przyszłych działań. Celem opracowania jest empiryczna weryfikacja znaczenia zmiennych, wskazywanych w opisywanym modelu, dla społecznych ocen działalności polskich rządów w latach 2002–2012. Do realizacji celu pracy wykorzystano model regresji linowej, w którym objaśnia się społeczne oceny poszczególnych rządów publikowane przez CBOS. Jako zmienne objaśniające wykorzystuje się przede wszystkim dane pochodzące ze sprawozdań z wykonania budżetu państwa, publikowane przez Ministerstwo Finansów. Na podstawie empirycznej analizy stwierdzono, że istotnymi zmiennymi oddziałującymi na pozytywne oceny działalności rządu są: wydatki na wynagrodzenia, zagregowane wydatki na dobra publiczne pomniejszone o wielkość subwencji ogólnych oraz efektywna stopa podatkowa PIT. Największe społeczne znaczenie dla pozytywnych ocen rządu ma wielkość wynagrodzeń finansowanych z budżetu państwa. Pozostałe dwie wielkości wydatków w nieznaczny sposób wpływają na społeczne oceny rządu. Słowa kluczowe: wybory, agent-mocodawca, kariera polityka, społeczna ocena rządu.
SOCIAL EVALUATION OF POLISH GOVERNMENTS’ ACTIVITIES IN THE YEARS 2002–2012: FINDINGS FROM THE CAREER CONCERN MODEL ABSTRACT Modeling social and political behavior of economic agents is currently one of the major areas of interest for economists around the world. New political economics models attempt to explain non-market policies, collective and political behavior of individual agents or organizations. The career concern model, described in the
SPOŁECZNE OCENY DZIAŁALNOŚCI POLSKICH RZĄDÓW W LATACH 2002–2012… 587
paper, belongs to a broad group of principal-agent models. It shows how voters evaluate competences of politicians on the basis of their past actions and expectations of their future behavior. Competence is the key feature in the model and it depends on provision of public goods, politician rent and tax. During elections, voters try to choose the most competent politician. The aim of the paper is to verify empirically the significance of the determinants indicated in the theoretical model. We test data on social evaluation of Polish governments’ activity, published in the years 2002-2012 by CBOS. Most of the explanatory variables are derived from reports on execution of the state budget published by the Ministry of Finance. We use a linear regression model to estimate significance of selected explanatory variables. It is found that the variables that have statistically significant impact on the positive social evaluation of Polish governments’ activity are: spending on salaries, aggregated expenditures on public goods less general subsidies, and effective tax rate of PIT. The strongest relationship is observed for state-funded salaries. The other two variables have a minor impact on the evaluation of Polish governments’ activity. Keywords: career concern, elections, principal-agent, collective and political behavior. JEL Classification: D72, H11
STUDIA EKONOMICZNE 1 ECONOMIC STUDIES NR 4 (LXXXIII) 2014
RECENZJE
Barbara Jankowska*
RECENZJA KSIĄŻKI PT. ŁAD GOSPODARCZY A WSPÓŁCZESNA EKONOMIA Ład gospodarczy a współczesna ekonomia, redakcja naukowa: Piotr Pysz, Anna Grabska, Michał Moszyński, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2014, stron 286 Gwałtowne załamanie koniunktury gospodarczej na świecie pod koniec pierwszej dekady XXI wieku uruchomiło poszukiwanie rozwiązań, które mogłyby przywrócić równowagę w gospodarce światowej. Monografia pod redakcją Piotra Pysza, Anny Grabskiej i Michała Moszyńskiego doskonale wpisuje się w zasygnalizowany nurt badań i dociekań. Książka stanowi zbiór opracowań, które zaprezentowano podczas konferencji naukowej „Neoliberalizm, ordoliberalizm oraz austriacka szkoła ekonomii a ład gospodarczy kapitalizmu”. Konferencja odbyła się w dniach 11–12 marca 2013 r., a jej organizatorami były Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania w Białymstoku oraz Wydział Ekonomii i Zarządzania Uniwersytetu w Białymstoku. Mocną stroną monografii jest to, że poszczególne referaty pokazują stanowisko autorów w określonej sprawie, które podlegało konfrontacji z szerszym gronem ekspertów podczas wspomnianej konferencji. Inną silną stroną pracy jest umiejętne połączenie zagadnień teorii ładu gospodarczego z aktualną sytuacją we współczesnej gospodarce światowej, w tym także w gospodarce europejskiej. Zaprezentowane rozważania nawiązują do sytuacji ostatniego globalnego kryzysu gospodarczego. W ramach poszczególnych rozdziałów wyraźne są z jednej strony rzetelne odwołania do konceptualnych podstaw teorii ładu gospodarczego, z drugiej – przemyślane poszukiwania odbicia założeń teorii ładu stanowionego (Waltera Euckena), jak i spontanicznego * Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu, Wydział Gospodarki Międzynarodowej, Katedra Konkurencyjności Międzynarodowej.
RECENZJA KSIĄŻKI PT. ŁAD GOSPODARCZY A WSPÓŁCZESNA EKONOMIA
589
(Friedricha von Hayeka) w realiach gospodarczych. Monografia posiada w związku z tym zdecydowane walory aplikacyjne, gdyż poczynione ustalenia są przyczynkiem do sformułowania założeń dla polityki kształtowania ładu gospodarczego w pokryzysowej gospodarce światowej. Za mocną stronę książki można także uznać jej przemyślaną i przejrzystą koncepcję, która znalazła swoje odzwierciedlenie w strukturze opracowania. Monografia została podzielona na trzy większe części. Część pierwsza nosi tytuł „Ideologiczne i teoretyczne problemy rynkowego ładu gospodarczego”. Można ją uznać za swego rodzaju fundament, na którym opierają się rozważania prowadzone w drugiej i trzeciej części pracy. W pierwszej części autorzy koncentrują uwagę na kwestiach ideologicznych. Zamieszczono w niej sześć rozdziałów1. Ich lektura pozwala lepiej zrozumieć treść kolejnych części i rozdziałów książki. Rozdział pierwszy, poświęcony ideologii liberalnej i keynesowskiej, został napisany przez Janinę Godłów-Legiędź. Pokazane w tym rozdziale zasady liberalnej oraz keynesowskiej interpretacji funkcjonowania gospodarki, odniesione do przyczyn współczesnego kryzysu, są przyczynkiem do odnalezienia kompromisu między zwolennikami tak odmiennych ideologicznie postaw. W rozdziale drugim Siergiej Łukin przedstawia chrześcijański światopogląd na liberalizm gospodarczy. W tym rozdziale w sposób przejrzysty pokazano miejsce wolności gospodarczej oraz ładu ekonomicznego przede wszystkim we współczesnej doktrynie Kościoła katolickiego. Szczególnie ciekawy fragment tego rozdziału stanowi prezentacja koncepcji społecznej gospodarki rynkowej w encyklice Benedykta XVI Caritas in Veritate. Rozdział trzeci napisany przez Annę Ząbkowicz zawiera rekonstrukcję poglądów Waltera Euckena i Karla Polanyiego na temat samoregulującej się gospodarki rynkowej. Wybór tych myślicieli i ich poglądów jest trafnym posunięciem z perspektywy problematyki monografii i pozwala czytelnikowi dostrzec, jak różne może być postrzeganie tej samej idei – leseferyzmu i jej związków z samoregulującą się gospodarką rynkową. W rozdziale czwartym Anna Chmielak stawia aktualne pytanie o wyjściowe założenia ekonomii jako nauki społecznej w świecie, w którym liczne instytucje doświadczają kryzysu adaptacji oraz regulacji. W sposób przekonywający pisze o partykularyzmie jako kluczowej przyczynie obecnego kryzysu i prezentuje propozycję rekonstrukcji międzynarodowego ładu konkurencyjnego. W jej rozważaniach ważne miejsce zajmują zagadnienia grup interesu oraz współpracy. Rozdział piąty zainteresuje szczególnie „wyznawców” Schumpeterowskiej twórczej destrukcji. Robert Ciborowski – autor tego rozdziału – nie zatrzymał się jednak tylko nad poglądami Josepha Schumpetera, ale wykorzystuje Schumpeterowską teorię innowacji, aby odpowiedzieć na pytanie, jaki ma być nowy ład gospodarczy. W rozdziale szóstym Wojciech Giza stawia 1 Tytuły rozdziałów z pierwszej części książki są następujące: „Ideologia liberalna i keynesowska z perspektywy globalnego kryzysu”; „Chrześcijański światopogląd wobec liberalizmu gospodarczego”; „Transformacja ładu instytucjonalnego. Samoregulująca się gospodarka”; „Światowy ład konkurencyjny – konieczność czy iluzja”; „Schumpeterowska twórcza destrukcja a koncepcja rynkowego ładu gospodarczego”; „Ład gospodarczy a teoria gier”.
590
Barbara Jankowska
inspirujące pytania: czy rzeczywiście można świadomie kształtować ład gospodarczy? Czy jednostki posiadające wysoki zakres wolności będą zawsze zdolne do wygenerowania rozwiązania optymalnego z perspektywy całego społeczeństwa? Poszukując odpowiedzi na te pytania, sięga on do teorii gier, w szczególności do dylematu więźnia. Czytelnik znajdzie tutaj także nawiązanie do „tragedii wspólnego pastwiska” Garretta Hardina oraz problemu dóbr wspólnych Elinor Ostrom. Ustalenia poczynione w tym rozdziale stanowią przyczynek do rozwikłania dylematu, kiedy jednostki będą wybierały strategię kooperacji i rezygnowały z krótkookresowych partykularnych korzyści. W drugiej części monografii autorzy przechodzą od rozważań czysto ideologicznych do możliwości zastosowania ordoliberalizmu w warunkach nieładu instytucjonalnego oraz transformacji systemowej w krajach postsocjalistycznych. Ta część obejmuje znów sześć rozdziałów2. W rozdziale pierwszym tej części monografii Maciej Miszewski pisze o neoinstytucjonalizmie i ordoliberalizmie w teorii ekonomii, poszukując powiązań między nimi. Szczególnie ciekawy fragment tego rozdziału stanowią rozważania poświęcone problemowi umiarkowanego indywidualizmu metodologicznego. W rozdziale drugim Elżbieta Mączyńska podejmuje temat ordoliberalizmu i jego użyteczności w warunkach nieładu instytucjonalnego. Autorka umiejętnie wykazuje, że w warunkach globalnego nieładu w gospodarce, który przejawia się w coraz większej dychotomii rozwoju sektora finansowego oraz niefinansowego ordoliberalizm może okazać się pożądanym rozwiązaniem. W rozdziale pokazano zjawisko łamania obietnic i umów społecznych jako przyczyny kryzysu zaufania i w konsekwencji – nieładu społeczno-gospodarczego. Rozdział trzeci prezentuje schemat analizy kształtowania się stanowionego i spontanicznego ładu gospodarczego w procesie rynkowej transformacji systemowej. Opracowany przez Piotra Pysza schemat może zostać wykorzystany do badania kształtowania się reguł ładu gospodarczego w rzeczywistości wybranych gospodarek, co znów ma znaczenie dla wypracowania wizji polityki kształtowania tego ładu zarówno w wybranych krajach, jak i w skali świata. W kolejnym, czwartym rozdziale drugiej części książki Kazimierz Meredyk pisze o formowaniu się ładu gospodarczego w Polsce w latach 1993–2012. Autor formułuje hipotezę, że „przyczyną niepełnego sukcesu gospodarki polskiej w minionym ćwierćwieczu był [...] brak jednolitej koncepcji zmian, swoistego modelu instytucjonalnego”. Podejmując próbę weryfikacji tej hipotezy, Kazimierz Meredyk przeprowadza porównania między rozwiązaniami systemowymi i kierunkami polityki gospodarczej, realizowanymi w badanym okresie w Polsce, z koncepcjami ordoliberalnymi, które współcześnie są traktowane jako wzorzec. Inspirujące są ustalenia na temat 2
Tytuły rozdziałów z drugiej części książki są następujące: „Neoinstytucjonalizm i ordoliberalizm w teorii ekonomii – powiązania i szanse syntezy”; „Ordoliberalizm – użyteczność w warunkach nieładu instytucjonalnego”; „ Stanowiony i spontaniczny ład gospodarczy w procesie rynkowej transformacji systemowej – teoretyczny schemat analizy porównawczej”; „Formowanie się ładu gospodarczego w Polsce w latach 1993–2012”; „Wybrane elementy stanowionego i spontanicznego ładu gospodarczego w procesie transformacji systemowej w Polsce w latach 1990–2010”; „Elementy stanowionego i spontanicznego ładu gospodarczego w procesie transformacji byłej NRD w latach 1990–2010”.
RECENZJA KSIĄŻKI PT. ŁAD GOSPODARCZY A WSPÓŁCZESNA EKONOMIA
591
sprawności sektora usług intelektualnych (sektor B+R oraz media) i jej znaczenia dla funkcjonowania oraz rozwoju gospodarki. W polskiej rzeczywistości jest osadzony także rozdział piąty tej części monografii pokazujący wybrane elementy ładu stanowionego i spontanicznego w polskiej gospodarce okresu transformacji. Anna Grabska identyfikuje oraz analizuje wybrane elementy układu instytucjonalnego w polskiej gospodarce okresu transformacji pod kątem ich wpływu na stopień realizacji reguł ładu konkurencyjnego. Z rozdziałem napisanym przez Annę Grabską koresponduje rozdział autorstwa Michała Moszyńskiego, który przedstawia elementy stanowionego i spontanicznego ładu gospodarczego w procesie transformacji wschodnich Niemiec w latach 1990–2010. Niewątpliwie wartością dodaną obu tych rozdziałów jest umiejętne odniesienie założeń ładu stanowionego Euckena oraz spontanicznego Hayeka do scenerii gospodarki polskiej oraz Niemiec wschodnich w latach 1990–2010. Część trzecia monografii to zbiór rozważań na temat polityki społeczno-gospodarczej, którą można traktować jako „otoczenie” dla polityki kształtowania ładu gospodarczego. W ramach tej części książki czytelnik odnajdzie pięć odrębnych rozdziałów3. Otwierający część trzecią monografii rozdział napisany przez Józefę Famielec jest próbą przeprowadzenia analizy teoretycznej kategorii zrównoważonego rozwoju w perspektywie ordoliberalnego ładu gospodarczego. Inspirujące dla czytelnika mogą okazać się ustalenia pokazane przez autorkę w tabeli 10 (s. 205), która zawiera wskazania dla teoretycznej koncepcji rozwoju zrównoważonego wyłaniające się z analizy zasad konkurencyjnego ładu gospodarczego. Do zagadnień zrównoważonego rozwoju nawiązuje także drugi rozdział w tej części książki, napisany przez Bogusława Fiedora. Autor w przekonywający sposób pokazuje, jak zasady wolności, własności prywatnej, sprawiedliwości społecznej oraz indywidualnej odpowiedzialności, które charakteryzują społeczną gospodarkę rynkową wyrastającą na gruncie ordoliberalizmu, współgrają z zasadami sprawiedliwości ekologicznej. W kolejnym rozdziale Justyna Bokajło przygląda się koncepcjom ładu społeczno-gospodarczego, które zostały rozwinięte przez Wilhelma Röpkego, Aleksandra Rüstowa i Alfreda Müllera Armacka. Charakterystyka koncepcji tych reprezentantów społecznego i ekonomicznego humanizmu może stanowić przyczynek do zidentyfikowania koncepcji, która w pokryzysowej rzeczywistości pozwalałaby na odnalezienie drogi nie tylko do wzrostu gospodarczego w wymiarze materialnym, ale również uwzględniającego bezpieczeństwo socjalne i – jak pisze Justyna Bokajło – „witalność ciała i duszy”. Rozdział „Mały rząd, państwo minimum. A może raczej „bez rządu”?”, napisany przez Witolda Kwaśnickiego, zachęca do podjęcia dyskusji na temat roli rządu, jego rozmiaru czy nawet zasadności jego istnienia. Autor w ciekawy sposób prezentuje poglądy 3 Tytuły rozdziałów w części trzeciej monografii są następujące: „Rozwój zrównoważony a ordoliberalna koncepcja ładu gospodarczego”; „Ekologiczny wymiar trwałego rozwoju a koncepcja społecznej gospodarki rynkowej”; „Porównanie koncepcji ładu społecznogospodarczego A. Rüstowa, W. Röpkego i A. Müllera-Armacka”; „Mały rząd, państwo minimum. A może raczej „bez rządu”?”; „Przedsiębiorczość jako element ładu gospodarczego”.
592
Barbara Jankowska
czołowych przedstawicieli myśli ekonomicznej w tym zakresie i uzupełnia tę prezentację danymi statystycznymi obrazującymi m.in. wydatki sektora instytucji rządowych w wybranych krajach, pokazuje relację między nimi a stopą wzrostu gospodarczego w Stanach Zjednoczonych. Trzecią część monografii zamykają rozważania Henryka Wnorowskiego, skoncentrowane na przedsiębiorczości jako elemencie ładu gospodarczego. Autor, odwołując się do ujęcia przedsiębiorczości charakterystycznego dla szkoły austriackiej, przekonuje, jak ważne dla rozwoju gospodarczego, który w znacznej mierze napędzany jest przez aktywność na poziomie mikroekonomicznym, są instytucje ekonomiczne. Ustalenia konceptualne zostały uzupełnione przez prezentację miernika określonego mianem „profilu przychylności biznesowej” w 22 krajach Unii Europejskiej. Kończąc moją wypowiedź na temat koncepcji książki, z całym przekonaniem stwierdzam, że bogactwo treści i wątków w niej zawartych układa się w charakteryzującą się ładem i przemyślanym układem całość. Silną stronę monografii stanowi również jej struktura. W zależności od zainteresowań i potrzeb czytelnik może ją czytać: 1
w całości: wszystkie rozdziały z trzech wyodrębnionych części, co pozwala dostrzec walory aplikacyjne prezentowanych koncepcji,
1
wszystkie rozdziały w ramach poszczególnych części – odpowiednio pierwszej, drugiej lub trzeciej, w zależności od tego czy interesują go bardziej aspekty ideologiczne, czy raczej aplikacyjne problemy teorii ładu gospodarczego lub zagadnienia powiązane z polityką społeczno-gospodarczą,
1
wybrane rozdziały z poszczególnych części, jeśli jego zainteresowania są bardzo selektywne.
Za piątą silną stronę książki należy uznać zespół autorski. Wśród autorów można wskazać autorytety w prezentowanej dziedzinie. Znajduje to swoje odbicie w treści i formie prowadzonych rozważań. Prezentacji koncepcji i ujęć z literatury przedmiotu towarzyszą opinie, wnioski i interpretacje samych autorów, co czyni tekst przyjaznym i jeszcze ciekawszym dla czytelnika, podnosząc jednocześnie poziom merytoryczny prowadzonych rozważań. Choć książka podejmuje zagadnienia trudne, czyta się ją bardzo dobrze z uwagi na styl pisarski autorów. Autorskie interpretacje są wartościowym uzupełnieniem ustaleń literaturowych. Pod adresem recenzowanej książki można zgłosić jedynie drobną uwagę. Zasygnalizowane we wprowadzeniu oraz przewijające się przez niektóre rozdziały sygnały na temat ram czasowych ostatniego globalnego kryzysu gospodarczego są kwestią dyskusyjną. Czy najlepszym wyborem jest wskazywanie na lata 2007– 2009 jako czas kryzysu światowego? W literaturze czas trwania kryzysu jest różnie definiowany w zależności od przyjętych wskaźników opisujących to zjawisko. Być może, należało we wprowadzeniu krótko wyjaśnić czytelnikowi, dlaczego autorzy przyjęli właśnie takie ramy czasowe. Podsumowując powyższe ustalenia, stwierdzam, że monografia Ład gospodarczy a współczesna ekonomia jest publikacją bardzo aktualną i potrzebną. Można
RECENZJA KSIĄŻKI PT. ŁAD GOSPODARCZY A WSPÓŁCZESNA EKONOMIA
593
ją wskazać jako cenną książkę nakreślającą wyzwania, przed którymi stoi współczesna ekonomia i które wiążą się z problemem kształtowania ładu gospodarczego w świecie. Uważam, że autorom udało się w doskonały sposób pokazać, jak duży walor aplikacyjny posiadają teorie i koncepcje dotyczące kształtowania ładu gospodarczego, co potwierdza użyteczność ekonomii w tworzeniu lepszej rzeczywistości społeczno-gospodarczej.
UWAGI REDAKCYJNE 1
Redakcja przyjmuje do publikacji artykuły w języku polskim i angielskim.
1
Wszystkie artykuły są poddawane recenzji.
1
Redakcja nie przyjmuje artykułów opublikowanych przez inne wydawnictwa.
1
Redakcja prosi o przesyłanie artykułów na adres e-mail czasopisma: studia. ekonomiczne@inepan.waw.pl. Objętość artykułów (łącznie z tabelami, rysunkami i bibliografią) nie powinna przekraczać 25 znormalizowanych stron (45 tysięcy znaków bez spacji). Redakcja zastrzega sobie prawo dokonania w nadesłanych artykułach skrótów, poprawek redakcyjnych i innych zmian zgodnie z wymogami czasopisma.
1
Przypisy należy umieszczać na dole strony, a odnośniki bibliograficzne w tekście, na końcu zdania w nawiasie okrągłym (autor, rok wydania, numer strony).
1
Autorzy są proszeni o podanie tytułu naukowego oraz adresu zwrotnego do korespondencji (z adresem e-mailowym).
1
Razem z artykułem należy przesłać jego streszczenie w języku polskim i angielskim, w objętości 1/2–2/3 strony maszynopisu. Streszczenie powinno składać się z czterech części: celu pracy (purpose), wskazania wykorzystanej metodologii badawczej (methods), opisu uzyskanych wyników (results) oraz wniosków (conclusions). Streszczenie powinno również zawierać słowa i zwroty kluczowe (keywords) w języku polskim i angielskim, klasyfikację JEL oraz pełną afiliację autora (wraz z adresem macierzystej jednostki naukowej).
1
Przesyłając artykuły do publikacji, autorzy wyrażają zgodę na umieszczenie artykułu w pełnej wersji tekstowej wraz ze streszczeniami w języku polskim i angielskim w archiwum na stronie internetowej czasopisma oraz w internetowej bazie IDEAS RePEc (Research Papers In Economics), a także na wprowadzenie angielskiego streszczenia do internetowej bazy danych czasopisma „The Central European Journal of Social Sciences and Humanities” (CEJSH) oraz upoważniają Redakcję „Studiów Ekonomicznych” do uzgodnienia z CEJSH ostatecznego tekstu streszczenia.
Redakcja „Studiów Ekonomicznych” Instytut Nauk Ekonomicznych PAN Pałac Staszica (pok. 22) ul. Nowy Świat 72, 00–330 Warszawa, tel. (22) 657 27 90 e-mail: studia.ekonomiczne@inepan.waw.pl „Studia Ekonomiczne” zamawiać można listownie lub faxem pod adresem: Instytut Nauk Ekonomicznych PAN, Biblioteka ul. Nowy Świat 72, 00–330 Warszawa fax (22) 657 28 04
4/2014
9
770239
641008
ECONOMIC STUDIES nr 4 (LXXXIII) 2014
ISSN 0239–6416
Cena 30,00 zł (w tym 5% VAT) Nakład 200 egz.
STUDIA EKONOMICZNE
STUDIA EKONOMICZNE • ECONOMIC STUDIES
Instytut Nauk Ekonomicznych Polskiej Akademii Nauk Pałac Staszica ul. Nowy S´wiat 72 00-330 Warszawa www.inepan.waw.pl
INSTYTUT NAUK EKONOMICZNYCH POLSKIEJ AKADEMII NAUK
WARSZAWA 2014