Studia Ekonomiczne nr 2/2014 by Instytut Nauk Ekonomicznych PAN

2/2014

770239

641008

ECONOMIC STUDIES nr 2 (LXXXI) 2014

ISSN 0239–6416

Cena 30,00 zł (w tym 5% VAT) Nakład 200 egz.

STUDIA EKONOMICZNE

STUDIA EKONOMICZNE • ECONOMIC STUDIES

Instytut Nauk Ekonomicznych Polskiej Akademii Nauk Pałac Staszica ul. Nowy S´wiat 72 00-330 Warszawa www.inepan.waw.pl

INSTYTUT NAUK EKONOMICZNYCH POLSKIEJ AKADEMII NAUK

WARSZAWA 2014

Studia ekonomiczne Economic studies

INSTYTUT NAUK EKONOMICZNYCH POLSKIEJ AKADEMII NAUK

Studia Ekonomiczne ECONOMIC STUDIES nr 2 (LXXXI) 2014

Warszawa 2014

Czasopismo Instytutu Nauk Ekonomicznych PAN

Studia Ekonomiczne RADA NAUKOWA Marek Belka, Barbara Despines, Marian Gorynia, Janina Jóźwiak, Tamara E. Kuzniecowa, Adam Lipowski, Krzysztof Starzec, Lew V. Nikiforow Komitet Redakcyjny Krzysztof Bartosik, Urszula Grzelońska (Redaktor Naczelny), Joanna Kotowicz-Jawor, Paweł Kozłowski, Witold Kwaśnicki, Adam Noga, Lesław Pietrewicz, Urszula Skorupska (Sekretarz Redakcji), Andrzej Sławiński, Cezary Wójcik Redakcja Władysława Czech-Matuszewska Lesław Pietrewicz Opracowanie graficzne i projekt okładki Beata Gratys Wydawca Instytut Nauk Ekonomicznych PAN © Copyright by Instytut Nauk Ekonomicznych PAN, 2014 ISSN 0239-6416 Wersja elektroniczna (e-ISSN 2084-4395) jest dostępna na stronie: http://inepan.waw.pl/publikacje/studia-ekonomiczne Forma drukowana stanowi wersję pierwotną.

Realizacja wydawnicza Wydawnictwo Key Text sp. z o.o. 01-142 Warszawa, ul. Sokołowska 9/410 tel. 22 632 11 36, faks wew. 212 www.keytext.com.pl wydawnictwo@keytext.com.pl

Spis treŚci ARTYKUŁY Krzysztof BARTOSIK, Zatrudnienie w polskim przemyśle przetwórczym w warunkach zmian strukturalnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Bazyli CZYŻEWSKI, Adam MAJCHRZAK, Regulations for the Polish agricultural land market compared with other EU member states: implications for market efficiency . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Małgorzata MIKITA, Rola państwa na rynku finansowym – pożądany kierunek zmian . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Grzegorz WASZKIEWICZ, Czynniki kształtujące bond spread polskich obligacji skarbowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Adam ZAREMBA, Wykorzystanie surowców w dywersyfikacji portfela wobec zjawiska finansjalizacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Arkadiusz ŚWIADEK, Endogeniczne i egzogeniczne uwarunkowania innowacji na poziomie regionalnym w zachodniej Polsce . . . . . . . . . . . . . . . .

151 175 196 225 243 264

Contents Articles Krzysztof BARTOSIK, Employment in Polish manufacturing industry under structural change . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Bazyli CZYŻEWSKI, Adam MAJCHRZAK, Regulations for the Polish agricultural land market compared with other EU member states: Implications for market efficiency . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Małgorzata MIKITA, The role of the state in the financial market: Desirable changes direction . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Grzegorz WASZKIEWICZ, Determinants of Polish sovereign bond spread Adam ZAREMBA, Commodities in potfolio diversification in times of financialization . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Arkadiusz ŚWIADEK, Endogenous and exogenous determinants of innovation at the regional level in western Poland . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

151

175

196 225

243

264

Studia ekonomiczne 1 Economic studies nr 2 (LXXXI) 2014

Artykuły

Krzysztof Bartosik*

Zatrudnienie w polskim przemyśle przetwórczym w warunkach zmian strukturalnych WSTĘP Celem pracy jest analiza związku między intensywnością zmian w gałęziowej strukturze zatrudnienia a dynamiką zatrudnienia w polskim przemyśle przetwórczym, albo ujmując inaczej: próba odpowiedzi na pytanie, czy i w jakim stopniu obserwowane w latach 1998–2013 wahania w dynamice zatrudnienia były wywołane przeobrażeniami w jego gałęziowej strukturze. W omawianym okresie nastąpiła deindustrializacja zatrudnienia w polskiej gospodarce, spadło zatrudnienie w ujęciu absolutnym i względnym w przemyśle przetwórczym. Jednocześnie zachodziły intensywne zmiany w jego gałęziowej strukturze, zmniejszył się np. – co ma istotne znaczenie dla popytu na pracę – udział pracochłonnych gałęzi wchodzących w skład przemysłu lekkiego. Zbieżność w czasie wskazuje na występowanie związku przyczynowo-skutkowego między tymi zjawiskami. Jego analiza pozwoli lepiej zrozumieć determinanty popytu na pracę, a pośrednio również bezrobocia, co ma istotne znaczenie dla polityki jego ograniczania. W artykule zmiana strukturalna oznacza, że gałęziowa struktura zatrudnienia różni się od struktury we wcześniejszym okresie. Jej przyczyną mogą być takie czynniki, jak: zmiany w popycie, postęp technologiczny i organizacyjny, globalizacja czy substytucja czynników wytwórczych. Z kolei intensywność zmiany strukturalnej jest miarą tej różnicy, im jest ona większa, tym większa jest intensywność (Czempas, 2011, s. 64; Marczewski, Szczygielski, 2007, s. 2–3). Popyt na pracę – ze względu na dostępność danych – jest utożsamiany z liczbą pracujących na koniec okresu. * Instytut

Nauk Ekonomicznych PAN.

152

Krzysztof Bartosik

Układ artykułu jest następujący. Najpierw zaprezentowano podstawy teoretyczne analizy, tzw. hipotezę zmiany strukturalnej (sectoral shift hipothesis) wyjaśniającą związek między zmianami w sektorowej strukturze a zatrudnieniem i bezrobociem. W kolejnych punktach omówiono problemy metodologiczne oraz przedstawiono krótki przegląd badań innych autorów. Następnie scharakteryzowano dane wykorzystane w pracy, przedstawiono podstawowe tendencje w produkcji, zatrudnieniu i jego gałęziowej strukturze w polskim przemyśle przetwórczym oraz przeanalizowano związek między intensywnością zmian strukturalnych a dynamiką zatrudnienia w przemyśle przetwórczym, a także wskazano czynniki determinujące charakter tej zależności. Całość kończy podsumowanie.

PODSTAWY TEORETYCZNE. HIPOTEZA ZMIANY STRUKTURALNEJ Punktem wyjścia do analizy problemu jest hipoteza zmiany strukturalnej (sectoral shift hipothesis) sformułowana przez Davida Liliena (1982) w artykule Sectoral Shift and Cyclical Unemployment, wedle której w wyniku zmian w sektorowej strukturze gospodarki pracownicy tracą pracę, powoduje to przejściowy spadek zatrudnienia i wzrost bezrobocia, ponieważ zwolnieni potrzebują czasu na znalezienie nowej pracy. Innymi słowy: przyczyną wahań w zatrudnieniu i bezrobociu jest nie tylko cykl koniunkturalny, lecz i restrukturyzacja gospodarki. Hipoteza zmiany strukturalnej1 pojawiła się w USA w latach 80. XX wieku. Jej genezy należy się dopatrywać we wzroście amerykańskiego bezrobocia w latach 70. w wyniku szoków naftowych oraz we wcześniejszych rozważaniach Phelpsa i Friedmanna nad naturalną stopą bezrobocia. U podstaw tej hipotezy leżą następujące założenia: 11

rynek pracy składa się z wielu segmentów (sektorów), które różnią się popytem na pracę, ponieważ firmy wytwarzają różne produkty, stosują różne technologie i potrzebują pracowników o różnych umiejętnościach,

rynek pracy nie osiąga automatycznie równowagi; zatrudnianie jest procesem wymagającym czasu, podczas którego pracownicy szukają pracy odpowiadającej ich kwalifikacjom lub dostosowują się do oczekiwań pracodawców,

w gospodarce występują dwa rodzaje szoków: związane z fluktuacją globalnego popytu w równym stopniu wpływające na poszczególne sektory oraz szoki specyficzne w różnym stopniu wpływające na poszczególne sektory (np. otwarcie gospodarki, zmiany preferencji konsumentów czy postęp technologiczny). Te ostatnie zakłócają równowagę w poszczególnych sektorach rynku pracy i wymuszają przemieszczanie się siły roboczej między nimi. Ponieważ znalezienie nowej pracy wymaga czasu, występują przejściowe spadki zatrudnienia i wzrosty bezrobocia. 1 Poniższy

fragment jest opracowany na podstawie: Haltiwanger, Schuh (1999, s. 43–45).

Zatrudnienie w polskim przemyśle przetwórczym w warunkach zmian…

153

Rysunek 1. Hipoteza zmiany strukturalnej Sektor A

Płace

Sektor B

SB WB1

WA0

WB0

WA1

DB1 DB0

DA0

DA1 EA1 EA0

EB0 EB1

Zatrudnienie

Zatrudnienie Sektor A

Bezrobocie

2 3

Sektor B

Zatrudnienie

Bezrobocie

Zatrudnienie

Bezrobocie

Czas

Źródło: Halitwanger, Schuh (1999, s. 45).

Na rysunku 1 pokazano istotę hipotezy zmiany strukturalnej. Przyjmijmy, że w gospodarce są dwa sektory A i B różniące się popytem na pracę (D) i podażą pracy (S). Początkowo zatrudnienie w sektorze A wynosi EA0 przy płacy WA0, zaś w sektorze B wynosi EB0 przy płacy WB0. Przyjmijmy również, że wystąpił szok, który spowodował spadek popytu na pracę w sektorze A oraz wzrost popytu w sektorze B. W sektorze A ilustruje to przesunięcie krzywej popytu z położenia DA0 do DA1 oraz spadek wynagrodzeń z WA0 do WA1, zaś w sektorze B odpowiednio z położenia DB0 do DB1 oraz WB0 do WB1. Nawet jeśli łączny popyt na pracę się nie zmieni (EA0+EB0 = EA1+EB1), to międzysektorowa realokacja pracow-

154

Krzysztof Bartosik

ników i przywrócenie poprzedniego stanu zatrudnienia wymaga czasu. Najpierw następują zwolnienia pracowników i ich przechodzenie ze stanu zatrudnienia do bezrobocia (faza 1). Przez pewien okres (faza 2) bezrobotni poszukują nowej pracy, starają się przekwalifikować lub przeprowadzić tam, gdzie znajdą zatrudnienie. W kolejnym etapie (faza 3) bezrobotni podejmują pracę w sektorze B, wówczas spada bezrobocie i rośnie zatrudnienie. Według tej hipotezy zmiany strukturalne kształtują wielkość bezrobocia naturalnego oraz regionalne zróżnicowanie bezrobocia. W wyniku zmian strukturalnych rośnie bezrobocie naturalne, jego komponent przejściowy i strukturalny, część osób pozostaje bez pracy, ponieważ w celu jej zdobycia musi się przeprowadzić w inny region kraju lub dostosować swoje kwalifikacje do potrzeb pracodawców. Zmiany strukturalne dywersyfikują bezrobocie w przekroju terytorialnym, ponieważ na ogół produkcja przemysłowa jest skoncentrowana w pewnych regionach. Zgodnie z tzw. efektem portfolio (Simon, 1988) w warunkach ograniczonej mobilności pracowników wpływ negatywnego szoku na bezrobocie jest tym mniejszy, im większe jest zdywersyfikowanie produkcji w regionie. Łatwiej jest bowiem znaleźć zwolnionym pracownikom nową pracę w regionie, gdzie jest zlokalizowanych więcej gałęzi, niż w regionie, gdzie jest tylko jedna gałąź. Walorem hipotezy zmiany strukturalnej jest uwzględnienie wpływu zmian w strukturze gospodarki (i w popycie na pracę) na bezrobocie. Wcześniej w literaturze przedmiotu dominował pogląd, iż główną przyczyną fluktuacji zatrudnienia i bezrobocia są zmiany w globalnym popycie. Pomijano zaś oddziaływanie czynnika strukturalnego. Sektorowe wyjaśnienie poszerza wiedzę na temat przyczyn wahań w popycie na pracę i w bezrobociu. Pojawienie się hipotezy zmiany strukturalnej przyczyniło się do rozwoju badań empirycznych i metodologicznych. Przy okazji kolejnych spowolnień gospodarczych w literaturze przedmiotu (przede wszystkim amerykańskiej) ożywają spory, w jakim stopniu bezrobocie jest wynikiem działania czynnika cyklicznego, a w jakim strukturalnego. Spory są ostre, ponieważ są zbieżne z podziałem między tradycją keynesowską i neoklasyczną, a diagnoza przyczyn bezrobocia ma ważne implikacje dla polityki gospodarczej. Czy bezrobocie ograniczać za pomocą pobudzania globalnego popytu, czy za pomocą instrumentów mikroekonomicznych ułatwiających dostosowania strukturalne na rynku pracy? Jako miernik intensywności zmian strukturalnych Lilien (1982) zaproponował zróżnicowanie stóp wzrostu zatrudnienia w poszczególnych sektorach. Ponieważ prowadzi ono do dywersyfikacji struktury, to im jest większe, tym większa jest ta dywersyfikacja. Natomiast badanie jej wpływu na bezrobocie (zatrudnienie) polega na poszukiwaniu związku (korelacji) między wartością miernika a wielkością bezrobocia (zatrudnienia). Jego metoda, a dokładniej jej słabości zapoczątkowały debatę metodologiczną na temat, jakie zjawiska świadczą o intensywności zmian strukturalnych i jak mierzyć tę intensywność.

Zatrudnienie w polskim przemyśle przetwórczym w warunkach zmian…

155

PROBLEMY METODOLOGICZNE W literaturze przedmiotu wykorzystuje się wiele mierników zmian strukturalnych2. W opracowaniu wykorzystano dwa: miernik zaproponowany przez Davida Liliena (1982) oraz jego wersję zmodyfikowaną przez Ellen Rissman (1997). Według Liliena (1982), jeśli zatrudnienie rośnie w tym samym tempie we wszystkich sektorach, wówczas struktura się nie zmienia. Jeśli zaś tempo jest zróżnicowane, wówczas struktura się zmienia, a zmiany są tym większe, im bardziej stopy wzrostu różnią się od przeciętnej stopy wzrostu. W postaci sformalizowanej wskaźnik Liliena przyjmuje następującą postać:

vtL = 9/i = 1 sit ^ git - gth2 C 2 , l

gdzie: s – udział sektora w zatrudnieniu * ogółem, t t g2 – stopa wzrostu zatrudnienia v+ t = 9/i s it - 1 ^ ai + eit h iC 2 w sektorze i, g – stopa wzrostu zatrudnienia ogółem, t – okres. s* -1 Interpretacja wskaźnika itjest prosta: im większa jest jego wartość, tym intenat i sywniejsza restrukturyzacja. K. Abraham i L.F. Katz etit (1986) zakwestionowali jedno z założeń leżących u podstaw hipotezy zmiany strukturalnej, mianowicie założenie, iż szoki popytowe wywierają taki sam wpływu na wszystkie sektory. Sformułowali hipotezę aggregate disturbance, wedle której szoki popytowe mogą mieć zróżnicowane skutki dla poszczególnych sektorów i w ten sposób różnicować tempo wzrostu zatrudnienia w poszczególnych sektorach. Wskazali, iż wskaźnik Liliena nie w pełni odróżnia zmiany strukturalne od zmian cyklicznych. Implicite zakłada bowiem, że jeśli nie ma zmian strukturalnych, to zatrudnienie we wszystkich gałęziach rośnie (lub spada) w tym samym tempie. Nie jest to prawdziwe, ponieważ poszczególne sektory gospodarki różnią się wrażliwością na zmiany cykliczne i recesja (ekspansja) może wywoływać spadki (wzrosty) zatrudnienia o różnej skali w poszczególnych sektorach czy gałęziach. Wspomniani autorzy pokazali, że w USA zatrudnienie w przemyśle rosło wolniej, ale było bardziej wrażliwe na zmiany koniunktury, natomiast w usługach zatrudnienie rosło szybciej, lecz było mniej wrażliwe na jej wahania. Krytyka ta doprowadziła do pojawienia się nowych sposobów pomiaru intensywności zmian strukturalnych3. Jeden z takich sposobów, uwzględniających krytykę Abraham i Katza (1986), zaproponowała Rissman (1997). Punktem wyjścia jest wskaźnik Liliena, z tym że autorka dekomponuje stopę wzrostu zatrudnienia na: trend, komponent cykliczny oraz zmiany przypadkowe. Zakłada przy tym, że za zmiany strukturalne odpowiada trend oraz zjawiska przypadkowe. W wersji sformalizowanej wskaźnik Rissman przyjmuje postać następującego wzoru:

2 Ich przegląd daje np. J. Czempas (2011, 65–71), K. Marczewski i K. Szczygielski (2007, s. 11–13). 3 Więcej na ten temat zob. Bartosik (2013, s. 97–104).

2 2 vtL = Krzysztof 9/i = 1 sBartosik it ^ git - gt h C l

156

* t t 2 v+ t = 9/i s it - 1 ^ ai + eit h C 2

1 2 2 l vtL = 9/i = 1 sit ^ git -vgtLt+h= C 9 i = 1*sit ^ gitt - gtth22C 2 vt = / 9/i s it - 1 ^ ai + eith C 2 l

vtL = 9/i = 1 sit ^ git - gth2 C 2 l

* t t+*2-C 219/1 s *it - 1 ^ at i + etith2 C 2 , v+ t = 9/i s it - 1 ^ ai +vestitith= s *it - 1 i l 2 2 L t v s g g 9/i = 1 it ^ it a* i th C gdzie: s *it -t 1 = – udział gałęzis w zatrudnieniu w okresie t–1, at i – zmiana wywołana it - 1 t 1 e – zmiana wywołana czynnikami trendem długookresowym, t it at i + etit przypadkowymi. vt = 9/i s *it - 1 ^ at i a+i etith2 C 2 Przyjęcie takiego samego etit etit udziału sektora w zatrudnieniu jak w poprzednim okresie ( s *it - 1) oznacza wyłączenie czynnika cyklicznego (jego wpływ na zatrudnienie jest at i neutralny). Natomiast przemnożenie tego udziału przez stopę wzrostu trendu i zjawisk przypadkowych oznacza, iż wzrost zatrudnienia w gałęzi jest wywołanyetittylko i wyłącznie tymi czynnikami (zob. Aaronson, Rissman, Sullivan, 2004, s. 44–45). Interpretacja wskaźnika jest taka sama jak wskaźnika Liliena: im większa wartość, tym większa intensywność zmian strukturalnych.

KRÓTKI PRZEGLĄD BADAŃ Dyskusja nad rolą czynnika strukturalnego w kształtowaniu zatrudnienia i bezrobocia ma kilka wątków. Jednym z nich są skutki długookresowych zmian w gospodarce, takich jak globalizacja czy postęp technologiczny. Przykładem mogą tu być np. badania nad wpływem handlu międzynarodowego na zatrudnienie i wynagrodzenia. Inny wątek to spór, w jakim stopniu wahania w bezrobociu i zatrudnieniu są wywołane przez czynnik cykliczny (spadek popytu), a w jakim przez czynnik strukturalny, zwłaszcza w okresach recesyjnych4. Spór ten od lat toczy się przede wszystkim w amerykańskiej literaturze przedmiotu. Wzmógł się ponownie podczas światowego kryzysu finansowego. Na przykład, J. Rothstein (2012) twierdzi, że wzrost bezrobocia w czasie wielkiej recesji (Great Recession) jest wywołany przede wszystkim czynnikiem popytowym, a nie strukturalnym. W analizie nie posługuje się przy tym jednym wskaźnikiem intensywności zmian strukturalnych, lecz bada szereg pośrednich dowodów: zmiany w strukturze zatrudnienia w przekroju branżowym, ze względu na płeć i wykształcenie, relację między bezrobociem a PKB opisywaną przez prawo Okuna, zachowanie krzywej Beveridge’a, liczebność długotrwale bezrobotnych. Z kolei K.K. Charles, E. Hurst, M.J. Notowidigdo (2013) dowodzą, że w pierwszej dekadzie tego wieku w USA wzrost liczebności osób pozostających bez pracy (non-employment) jest głównie wynikiem długofalowego kurczenia się zatrudnienia w przemyśle przetwórczym. Proces ten był częściowo niwelowany przez boom w budownictwie mieszkaniowym, który trwał do 2007 roku. W europejskiej literaturze problematyka ta budzi mniejsze zainteresowanie. J.C. Van Ours i C.M. van der Tak (1992) pokazują, że w Holandii w latach 4 Można jeszcze w tym miejscu dodać, że prowadzone są badania, w jaki sposób zmiany w sektorowej strukturze gospodarki wpływają na morfologię cyklu koniunkturalnego. Z badań R. Barczyka (2007) wynika, np. że w polskiej gospodarce w wyniku wzrostu znaczenia usług, które są mniej wrażliwe na wahania koniunktury niż przemysł, zmniejszyła się amplituda faz i całego cyklu oraz zmniejszyła się intensywność wahań.

Zatrudnienie w polskim przemyśle przetwórczym w warunkach zmian…

157

1971–1987 występowała pozytywna zależność między wskaźnikiem Liliena a bezrobociem oraz odwrotna między tym wskaźnikiem a liczbą wakatów. Nie stwierdzili przy tym wpływu zmian strukturalnych na położenie krzywej Beveridge’a i funkcję dopasowań. Doprowadziło ich to do wniosku, iż główną przyczyną wahań w bezrobociu były wahania w globalnym popycie. P. Garonna i F.G.M. Sica (2000) dowodzą, że we Włoszech w latach 1951–1994 występowała odwrotna zależność między indeksem Liliena i wysokością bezrobocia: im mniej intensywne były zmiany strukturalne, tym wyższe było bezrobocie. Malejąca intensywność zmian strukturalnych odzwierciedla bowiem – zdaniem autorów – rosnącą nieelastyczność włoskiego rynku pracy. Z kolei R. Bachmann i M.C. Burda (2007) dowodzą, że w Niemczech Zachodnich w latach 90. XX wieku (po reunifikacji Niemiec) zintensyfikowały się zmiany strukturalne i znacząco wzrosło zatrudnienie w usługach, a zmniejszyło się w przemyśle. Ponieważ zwalniani pracownicy nie posiadali odpowiednich kwalifikacji do podjęcia nowej pracy przechodzili w stan bezrobocia i dezaktywizowali się zawodowo. Jeśli chodzi o polską literaturę przedmiotu, to analizowane są różne aspekty zmian strukturalnych – własnościowe, gałęziowe, regionalne, form zatrudnienia. Zainteresowanie badaczy oraz stosowane metody badawcze ewoluują wraz ze zmieniającą się sytuacją społeczno-gospodarczą. Pierwsza faza transformacji i zachodzące wówczas zmiany w strukturze własnościowej zaowocowały pracami analizującymi skutki tego procesu dla rynku pracy. M. Socha i U. Sztanderska (2002, s. 69–81) zakładając, iż są dwa sektory – prywatny i państwowy – dowodzą, że latach 1992–1998 rozwijający się sektor prywatny nie był w stanie wchłonąć pracowników z poddawanego regułom rynkowym sektora publicznego, co prowadziło do wzrostu bezrobocia. Z kolei zewnętrzne otwarcie gospodarki, związane m.in. z procesem akcesji do Unii Europejskiej, wywołało dyskusję na temat „importu bezrobocia”, w tym wpływu wymiany handlowej (poprzez zmiany w gałęziowej strukturze produkcji w przemyśle przetwórczym) na zatrudnienie, bezrobocie i płace. J. Liwiński, M. Socha i U. Sztanderska (2003) przyjmują założenie, iż w gałęziach „eksportujących” zwiększa się produkcja, zatrudnienie i płace, zaś w „importujących” występuje odwrotny efekt. Z ich analizy wynika, że w latach 1995–2000 rozwój wymiany handlowej z UE miał negatywny, acz niewielki wpływ na zatrudnienie w przemyśle przetwórczym. Przy czym eksport kreował miejsca pracy dla pracowników na stanowiskach nierobotniczych, a import prowadził do likwidacji stanowisk robotniczych. Więcej miejsca zmianom strukturalnym w polskim przemyśle przetwórczym poświęcają K. Marczewski i K. Szczygielski (2007). Autorzy, wykorzystując różnego rodzaju wskaźniki intensywności zmian strukturalnych5, pokazują, że w latach 1998–2002 zmiany w jego gałęziowej strukturze przyspieszyły i były d E ^5 x tW , x shanalizie x ish2 = ^ x it wykorzystano wskaźniki mające m.in. postać d E ^ x t, x sh = ^ x it - x ish2 oraz s t t s d M ^ x , x h = / x i - x i , gdzie: x – udział w zatrudnieniu, t i s – subskrypty i – subskrypt d M ^ x t, x shczasu, = / x it - x is gałęzi. 1 1 S = / ^ sit - si0 h S = / ^ sit - si0 h 2 2

158

Krzysztof Bartosik

intensywniejsze niż w takich krajach, jak Dania, Belgia, Wielka Brytania, Hiszpania, Francja. Ważnymi determinantami tego procesu był popyt krajowy oraz udział w rynku krajowym, nie miał większego wpływu postęp technologiczny, rola penetracji zmieniała się w czasie – w drugiej połowie lat 90. prowadziła do spadku udziału w zatrudnieniu (i wartości dodanej), natomiast po przełomie wieków jej wpływ stał się nieistotny. Co jest zaskakujące, z analizy wynika, że zmiany w gałęziowej strukturze nie przyczyniały się do poprawy produktywności pracy. Coraz większy odsetek pracujących na podstawie umów na czas określony zwrócił w ostatnim czasie uwagę badaczy na strukturę zatrudnienia ze względu na jego formę. Przykładem jest tutaj zbiorowa publikacja pod redakcją M. Bednarskiego i K.W. Frieske (2012). Jej autorzy, wykorzystując m.in. badania ankietowe, wskazują, że w minionej dekadzie u podstaw tego zjawiska leżała rosnąca niepewność i konieczność szybkiego dostosowywania się do zmieniających się warunków gospodarowania. A jedną z jego konsekwencji są niższe zarobki zatrudnionych na czas określony niż na stałych etatach, większe zagrożenie ubóstwem i wykluczeniem finansowym. Wiele uwagi poświęca się także czynnikom kształtującym terytorialną strukturę zatrudnienia i bezrobocia. Na przykład P. Ciżkowicz, A. Rzońca i W. Wojciechowski (2012), szacując kilka modeli panelowych, dowodzą, że w latach 1999–2008 na dynamikę pracujących w poszczególnych województwach wpływają pozytywnie takie czynniki, jak: dynamika wartości dodanej, wyższe wykształcenie siły roboczej, przedsiębiorczość (mierzona liczbą firm na liczbę mieszkańców) oraz eksport. Z analizy A. Majchrowskiej, K. Mroczek i T. Tokarskiego (2013) wykorzystujących równania regresji wynika, że w latach 2002–2011 powiaty grodzkie i położone bliżej centrów administracyjnych cechuje niższa stopa bezrobocia oraz że w powiatach ziemskich jest wyższa elastyczność stóp bezrobocia względem produkcji. Ciekawe jako punkt odniesienia do polskich doświadczeń są badania nad innymi transformującymi się krajami. K. Krajnyak (2004, s. 21–22) pokazuje, że do połowy lat 90. w Czechach bezrobocie utrzymywało się na niskim poziomie, ponieważ opóźniano reformy strukturalne w przemyśle6. W drugiej połowie lat 90., kiedy zaczęła się restrukturyzacja i zaczął się kurczyć przemysł ciężki, wydobywczy i lekki, wzrosło bezrobocie i nasiliło się jego regionalne zróżnicowanie. Powstałej nadwyżki podaży pracy nie były w stanie wchłonąć rozwijające się usługi. P. Havlik i M. Landesmann (2004, s. 18–19) na podstawie doświadczeń krajów transformujących się zauważyli, iż zależność między sektorowymi zmianami strukturalnymi w krajach transformujących się a wielkością zatrudnienia ma 2 h = ^ x it -do d E ^ x t, x szbliżony x ishlitery kształt U. W początkowej fazie transformacji kurczą się sektory d M ^6 x t, x sh = / x it - x is Autorka posłużyła się takim samym wskaźnikiem jak A. Newell i F. Pastore (2000), 1 S = / ^ sit - si0 h, gdzie: S – indeks zmian strukturalnych, s – udział sektora w całkowitej 2 produkcji, i – sektor, t – czas.

Zatrudnienie w polskim przemyśle przetwórczym w warunkach zmian…

159

Zatrudnienie

Rysunek 2. Zmiany sektorowej struktury a wielkość zatrudnienia

Czas Duże znaczenie sektorów kurczących się

Rosnące znaczenie sektorów rozwijających się

Upodabnianie się struktur produkcji do krajów uprzemysłowionych Źródło: Havlik, Landesmann (2004, s. 19).

o dużym udziale w zatrudnieniu (np. ze względu na niską wydajność pracy lub duży udział w produkcji), co niekorzystnie wpływa na całkowitą wielkość zatrudnienia. Jednocześnie zaczynają się rozwijać inne sektory (np. w wyniku napływu kapitału zagranicznego), zwiększają swój udział w produkcji i zatrudnieniu, wpływa to korzystnie na całkowitą wielkość zatrudnienia. Efekt netto zależy od wielkości obu grup sektorów. Z biegiem czasu zmienia się waga poszczególnych sektorów w gospodarce i ich wpływ na wielkość zatrudnienia. Sektory kurczące się tracą na znaczeniu i maleje ich wpływ na całkowitą wielkość zatrudnienia. Sektory rozwijające się zyskują na znaczeniu i rośnie ich wpływ na całkowite zatrudnienie. Ta zmieniająca się waga poszczególnych sektorów w zatrudnieniu powoduje, że najpierw zatrudnienie maleje w wyniku zmian strukturalnych, a później rośnie (rys. 2). Z powyższego przeglądu literatury przedmiotu wynika kilka wniosków. Po pierwsze, stosowane są różne metody badania problemu i różne wskaźniki intensywności zmian strukturalnych. Wykorzystywane wskaźniki nie uwzględniają krytyki Abraham i Katza (1986), co stawia pod znakiem zapytania dokładność tych analiz. Po drugie, uzyskiwane wyniki (vide: przypadek Włoch) nie zawsze są zgodne z hipotezą zmiany strukturalnej. Odwrotna zależność między bezrobociem a wskaźnikiem Liliena może być przejawem niskiej elastyczności rynku pracy, która sprzyja wyższemu bezrobociu. Po trzecie, na przełomie wieków w polskim przemyśle przetwórczym zwiększyła się intensywność zmian w gałęzio-

160

Krzysztof Bartosik

wej strukturze, towarzyszył temu rozwój wymiany handlowej z zagranicą oraz ubytek miejsc pracy. Po czwarte, doświadczenia innych krajów transformujących się pokazują, iż restrukturyzacja gospodarki może prowadzić do przejściowego spadku zatrudnienia i wzrostu bezrobocia. Ponadto miejsca pracy redukowano głównie w przemyśle ciężkim, wydobywczym i lekkim.

Badanie własne Dane W badaniu empirycznym wykorzystano dane w ujęciu kwartalnym i miesięcznym zawarte w „Biuletynach Statystycznych” GUS i Kwartalnych wskaźnikach makroekonomicznych (dostępnych na stronie internetowej GUS). Dane kwartalne odnoszą się do gospodarki narodowej, zaś dane miesięczne do sektora przedsiębiorstw. W obu przypadkach dotyczą one podmiotów, w których liczba pracujących przekracza 9 osób, z wyłączeniem gospodarstw indywidualnych w rolnictwie, jednostek budżetowych prowadzących działalność w zakresie obrony narodowej oraz bezpieczeństwa publicznego. Statystyka sektora przedsiębiorstw ma tę zaletę, iż zawiera comiesięczne dane o liczbie pracujących w poszczególnych gałęziach przemysłu przetwórczego. Wadą jej jest to, że daje cząstkowy obraz zachodzących zmian. Po pierwsze, uwzględnia tylko przedsiębiorstwa zatrudniające powyżej 9 osób. Przykładowo według tychże statystyk na koniec 2012 r. w przetwórstwie przemysłowym pracowało około 2,08 mln osób, zaś według danych obejmujących całą zbiorowość – 2,43 mln osób7. Po drugie, statystyki sektora przedsiębiorstw nie uwzględniają wszystkich branż przetwórstwa przemysłowego; dla lat 1997–2008 zawierają informację o pracujących w 21 branżach z 23 (bez maszyn biurowych i komputerów oraz zagospodarowania odpadów). Natomiast dla lat 2008–2013 są informacje o 22 branżach z 24 (bez produkcji pozostałych wyrobów oraz naprawy, konserwacji i instalowania maszyn i urządzeń). Niemniej jednak informacje te – jak się wydaje – dobrze pokazują analizowane w niniejszej pracy długookresowe trendy w zatrudnieniu. Odrębnym problemem jest ograniczona możliwość porównywania gałęziowej struktury przemysłu przetwórczego przed i po 2008 r. W tymże roku, w ramach tzw. Operacji 2007, dostosowującej polską statystykę do wymagań światowych i unijnych, zastąpiono klasyfikację PKD 2004 klasyfikacją PKD 2007. W rezultacie niektóre gałęzie zniknęły (jak zagospodarowywanie odpadów), inne się pojawiły (jak naprawa, konserwacja i instalowanie maszyn), jeszcze inne zmieniły zakres i nazwę. Tym samym dane według klasyfikacji PKD 2004 i 2007 są w ogra-

7 Zob.

Mały rocznik … (2013), s. 148; „Biuletyn Statystyczny” GUS, 2012 nr 12, tabela 10 (wydanie elektroniczne).

Zatrudnienie w polskim przemyśle przetwórczym w warunkach zmian…

161

niczonym stopniu porównywalne, a problem jest tym większy, im głębsza jest dezagregacja danych8.

Zmiany w zatrudnieniu, produkcji i gałęziowej strukturze W latach 1998–2013 (II kw.) liczba pracujących w przemyśle przetwórczym spadała w tempie –1,2% średnio kwartalnie9. Można zatem stwierdzić, że w Polsce postępuje proces deidustrializacji zatrudnienia. Nie jest to jakieś wyjątkowe zjawisko, jest to pewna prawidłowość rozwojowa występująca w krajach uprzemysłowionych i transformujących się. Rodzi jednak pewne istotne pytania, np. o tempo tego procesu. Jedni zastanawiają się, czy nie postępuje on zbyt szybko, przez co tracimy miejsca pracy, inni – jak bardzo struktura gospodarki ma się jeszcze zmienić (spaść zatrudnienie w stosunku do produkcji), żebyśmy osiągnęli wydajność krajów najwyżej rozwiniętych. Stawiane są również pytania o rolę państwa w kształtowaniu tych struktur, można również postawić pytanie, jakie są skutki tych zmian dla elastyczności popytu na pracę. Są to ważne kwestie, ale nie są one w tym miejscu przedmiotem zainteresowania. Zniżkowy trend przeplatały fazy spadków i wzrostów. Można wyodrębnić – pomijając pierwsze dwa kwartały 1998 r. – pięć takich faz (tab. 1). Pierwsza była najdłuższa. Obejmowała blisko sześć lat, od III kw. 1998 r. do I kw. 2004 r., kiedy zatrudnienie spadło w tempie –4,5%. Po czym nastąpiła druga faza, od II kw. 2004 r. do III kw. 2008 r., tempo wzrostu zatrudnienia wówczas wynosiło 2,8%. Trzecia faza to ponownie czas spadku w tempie –4,5%, który trwał od IV kw. 2008 r. do II kw. 2010 roku. Czwarty okres, kiedy zatrudnienie rosło w tempie 2,2%, miał miejsce od III kw. 2010 r. do IV kw. 2011 roku. I wreszcie ostatni okres, od I kw. 2012 r. do II kw. 2013 r., to ponownie spadek zatrudnienia w tempie –0,8%. Porównanie tempa wzrostu zatrudnienia i produkcji przemysłu przetwórczego pokazuje charakter zależności między nimi. W dłuższym okresie jest on odwrotny, tj. wzrostowi produkcji w tempie 6,3% średnio kwartalnie towarzyszył spadek 8 Więcej

na temat przyczyn i konsekwencji wprowadzania klasyfikacji PKD 2007 piszą R. Bielak, M. Bieniek i E. Wojciechowska (2009), którzy szczegółowo omawiają zmiany klasyfikacyjne w przemyśle przetwórczym (s. 30–31). 9 Pojawia się pytanie, czy występujące w Polsce tempo spadku było duże, czy małe. Punktem odniesienia może być sytuacja w innych krajach, aczkolwiek do takich porównań należy podchodzić z ostrożnością ze względów metodologicznych. Havlik i Landesmann (2004, s. 15) pokazują, że w latach 1995–2002 dynamika spadku zatrudnienia w polskim przemyśle wynosiła –2,97% i była szybsza niż w grupie NMS8 (–1,96%) i EU-15 (–0,29%). Z drugiej strony wydaje się, iż tempo było mniejsze niż w przeszłości w krajach uprzemysłowionych. Na przykład w latach 1979–2002, kiedy doświadczały one silnej deindustrializacji ze względu na przenoszenie produkcji do krajów o niskich kosztach pracy, średnioroczna stopa spadku zatrudnienia w przemyśle przetwórczym w tych krajach wynosiła: UK –2,7%, Belgia –1,5%, Szwecja –1,4%, Francja -,1,4%, USA –1,1%, Niemcy i Włochy –1%, Holandia i Norwegia –0,8%, Dania –0,7%; w tym czasie zatrudnienie rosło jedynie w Kanadzie w tempie 0,2% (zob. Tatom, 2007, s.10). Dla porównania, z szacunków autora wynika, że w latach 1993–2008 średnioroczne tempo spadku liczby pracujących w polskim przemyśle przetwórczym wynosiło –0,7%.

162

Krzysztof Bartosik

Tabela 1. Dynamika zatrudnienia i produkcji w przemyśle przetwórczym (lata 1998–2013, II kwartał) Okres

1998– 2013

1998.III– 2004.I

2004.II– 2008.III

2008.IV– 2010.II

2010.III– 2011.IV

2012.I– 2013.II

Zatrudnienie

–1,2

–4,5

2,8

–4,5

2,2

–0,8

6,3

5,5

9,5

1,0

9,4

0,8

Produkcja

Źródło: obliczenia własne na podstawie: Wybrane kwartalne wskaźnik makroekonomiczne (dane archiwalne, www.stat.gov.pl) oraz Kwartalne wskaźniki makroekonomiczne, cz. II, www.stat.gov.pl.

zatrudnienia w tempie –1,2%. Świadczy to o silnym wzroście wydajności pracy oraz o bezzatrudnieniowym charakterze wzrostu produkcji. W krótszych okresach charakter tej zależności jest zdeterminowany przez tempo wzrostu produkcji. Jeśli jest wyższe od długookresowej średniej, wówczas towarzyszy mu wzrost zatrudnienia, jeśli jest niższe, wówczas powoduje spadek. Przykładowo w okresie od IV kw. 2008 r. do II kw. 2010 r. produkcja rosła w tempie 1%, zaś zatrudnienie spadało w tempie –4,5%, z kolei od III kw. 2010 r. do IV kw. 2011 r. produkcja rosła w tempie 9,4%, a zatrudnienie w tempie 2,2%. Można zatem stwierdzić, że zatrudnienie w przemyśle przetwórczym jest kształtowane przez czynniki długookresowe, które prowadzą do jego redukcji, oraz przez czynniki koniunkturalne powodujące przejściowe odchylenia od trendu. Widać jednocześnie, iż w miarę stabilna jest wrażliwość zatrudnienia na przyspieszenia tempa wzrostu produkcji. I tak, w latach 2004–2008 produkcja rosła w tempie 9,5%, a zatrudnienie w tempie 2,8%, podobnie było w latach 2010–2011, kiedy produkcja powiększała się w tempie 9,4%, a zatrudnienie – w tempie 2,2%. Natomiast w okresach dekoniunktury wraz z upływem czasu wrażliwość ta się zmniejszała. Na przełomie wieków produkcja rosła w tempie 5,5%, zaś zatrudnienie spadło w tempie –4,5%, pod koniec ostatniej dekady produkcja rosła w znacznie niższym tempie 1%, zaś zatrudnienie spadało tak jak uprzednio w tempie –4,5%. W warunkach ogólnego spadku zatrudnienia stopy wzrostu zatrudnienia poszczególnych gałęzi były silnie zróżnicowane, co prowadziło do zmian w jego gałęziowej strukturze. Jeśli wziąć pod uwagę przeciętną miesięczną stopę wzrostu zatrudnienia w latach 1998–2008, to gałęzie w polskim przemyśle przetwórczym można podzielić na dwie grupy: „kurczące się”, jeśli stopa wzrostu była ujemna i gałęzie systematycznie zmniejszały swoje zatrudnienie, oraz „rozwijające się”, jeśli stopa wzrostu była dodatnia i gałęzie systematycznie powiększały swój udział w zatrudnieniu. W sumie do pierwszej grupy weszło 11 gałęzi, a do drugiej 10 gałęzi (tab. 1A w aneksie). W skrajnych przypadkach, jak przemysł lekki, stopy spadku zatrudnienia sięgały –6–7% średniomiesięcznie, natomiast stopy wzrostu zatrudnienia np. w produkcji wyrobów z gumy czy metali sięgały 4–5%. Doprowadziło to zmian w strukturze zatrudnienia. Do gałęzi, w których najbardziej ograniczono zatrudnienie

Zatrudnienie w polskim przemyśle przetwórczym w warunkach zmian…

163

Tabela 2. Wybrane zmiany w gałęziowej strukturze zatrudnienia przemysłu przetwórczego (lata 1997–2008) Gałęzie „kurczące się”

gałąź

Gałęzie „rozwijające się”

zmiana udziału w zatrudnieniu w pkt. proc.

gałąź

w tys.

zmiana udziału w zatrudnieniu w pkt. proc.

w tys.

Odzież i futrzarstwo

–4,2

–127,0

Wyroby z metali

4,3

73,0

Produkcja metali

–2,2

–70,0

Wyroby z gumy

3,0

53,0

Włókiennictwo

–2,2

–68,0

Pojazdy mechaniczne

2,1

32,0

Maszyny i urządzenia

–1,7

–76,0

Meble

1,4

10,0

Wyroby ze skóry

–1,4

–40,0

Maszyny i aparatura elektryczna

0,9

7,0

–11,6

–381,0

11,8

175,0

Suma

Uwaga: różnica między końcem 1997 r. i 2008 r. Źródło: obliczenia własne na podstawie „Biuletynów Statystycznych” GUS – różne lata.

(kurczących się), należą: produkcja odzieży (–4,2 pkt. proc.), metali (–2,2 pkt. proc.), wyrobów włókienniczych (–2,2 pkt. proc.), maszyn i urządzeń (–1,7 pkt. proc.), wyrobów ze skóry (–1,4 pkt. proc.). Natomiast do gałęzi, w których najbardziej wzrosło zatrudnienie (rozwijających się), należą: wyroby z metali (4,3 pkt. proc.), wyroby z gumy (3 pkt. proc.), pojazdy mechaniczne (2,1 pkt. proc.), meble (1,4 pkt. proc.) oraz maszyny i aparatura elektryczna (0,9 pkt. proc.). Ważne jest, iż w wyniku tych zmian zmniejszało się zatrudnienie, w tym czasie bowiem w gałęziach kurczących się zlikwidowano około 570 tys., a w gałęziach rozwijających się utworzono około 181 tys. miejsc pracy. Tak więc bilans był ujemny i wyniósł –389 tys. miejsc pracy. Wskazuje to na negatywne oddziaływanie czynników strukturalnych na popyt na pracę w przemyśle przetwórczym. Nie jest natomiast jasne, czy w okresach, kiedy były głębsze spadki zatrudnienia, następowały również intensywniejsze zmiany strukturalne. Do zmian w strukturze produkcji i zatrudnienia prowadziło wiele czynników: zewnętrzne otwarcie gospodarki, postęp technologiczny i organizacyjny, zmiany w popycie konsumentów wywołane wzrostem dochodów lub innymi czynnikami, polityka państwa. Ich znaczenie zmieniało się w czasie. Najpierw największy wpływ miała transformacja systemowa w Polsce i regionie. Uwolnienie cen, otwarcie gospodarki, wprowadzenie rynkowych mechanizmów, upadek RWPG – doprowa-

164

Krzysztof Bartosik

dziło do przewartościowań po stronie popytowej i podażowej. W następnym okresie większą rolę zaczęła odgrywać integracja z UE, podpisanie umowy stowarzyszeniowej i związane z tym stopniowe otwieranie gospodarki (obniżka efektywnej stopy protekcji), napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych. Jednocześnie zaczęły rosnąć koszty pracy w Polsce, co postawiło w trudnej sytuacji np. przemysł lekki. Przedsiębiorstwa przygotowywały się do wejścia do UE. Trudno jest rozgraniczyć oddziaływanie poszczególnych czynników. Wydaje się jednak, że mają one zróżnicowane znaczenie dla poszczególnych gałęzi. Dla wielu ważna jest globalizacja, a dokładniej handel zagraniczny i bezpośrednie inwestycje zagraniczne10. W gałęziach rozwijających się jest zaangażowany zagraniczny kapitał, mają one największy udział w eksporcie i jednocześnie eksport stanowi znaczącą część ich przychodów. Taką branżą jest produkcja pojazdów mechanicznych. W 2008 r. miała około 18,1% udziału w eksporcie ankietowanych przez NBP przedsiębiorstw, a eksport stanowił około 73,5% ich przychodów. Z kolei w kurczącej się produkcji odzieży i wyrobów futrzarskich, konkurującej z importem z takich krajów, jak Chiny, było to odpowiednio 0,5% oraz 39,1% (Puchalska, 2010, s. 131–132). Dla innych gałęzi, jak wyroby tytoniowe, ważne są trwałe zmiany preferencji konsumentów. Od dłuższego czasu w Polsce systematycznie spada sprzedaż i spożycie papierosów. W latach 1995–2004 ich sprzedaż obniżyła się z 97 do 72 mld sztuk, a spożycie na dorosłego mieszkańca Polski z 3405 do 2724 sztuk (WHO, 2009, s. 23). Towarzyszy temu stopniowo spadek zatrudnienia w branży tytoniowej, w latach 1997–2008 w sektorze przedsiębiorstw z około 13 do 7 tys. osób.

Trend i wahania koniunkturalne w zatrudnieniu Na przebieg zjawisk ekonomicznych w czasie wpływają czynniki sezonowe, przypadkowe, związane z cyklem koniunkturalnym, oraz czynniki o charakterze długofalowym (np. trwałe zmiany preferencji konsumentów), czyli tak zwany trend. Przyjmuje się, że główną przyczyną zmian strukturalnych są czynniki długofalowe oraz przypadkowe. W dalszej części pracy najpierw (za pomocą procedury X–12-ARIMA) zdekomponowano szeregi czasowe na składniki trendowy/cykliczny, składnik sezonowy oraz składnik przypadkowy. Tak przygotowane szeregi czasowe zdekomponowano na trend i komponent cykliczny za pomocą filtru pasmowo-przepustowego Hodricka-Prescotta11, przy parametrze wygładzenia (m) równym 1600 w przypadku danych kwartalnych i 14 400 w przypadku danych miesięcznych). 10 Wagę tego czynnika w kształtowaniu struktury produkcji i zatrudnienia potwierdzają również inne badania. F. Warzynski (2003) wskazuje, że w latach 1995–1999 w poszczególnych gałęziach polskiego przemysłu przetwórczego tym intensywniejsze były przepływy siły roboczej, im większa była konkurencja zagraniczna (penetracja importowa) oraz konkurencja wewnętrzna (mniejsza koncentracja produkcji). Marczewski i Szczygielski (2007) z kolei pokazują, że penetracja importowa w latach 1995–1998 prowadziła do spadku udziału w zatrudnieniu (i wartości dodanej), natomiast w latach 1999–2003 jej wpływ stał się (statystycznie) nieistotny. 11 Filtr ten jest popularną metodą dekompozycji szeregów czasowych w analizach ekonomicznych, w tym w analizach rynku pracy (zob. np. Bukowski, Lewandowski, 2010; NBP, 2011).

Zatrudnienie w polskim przemyśle przetwórczym w warunkach zmian…

108 106 104 102 100 98 96 94 92

Rysunek 3. Dynamika zatrudnienia w przemyśle przetwórczym (r./r., w %)

1998 2000 2002 2004 2006 2008 2010 2012

PKD2004

165

Rysunek 4. Element przypadkowy (pkt. proc.) 1,0 0,8 0,6 0,4 0,2 0,0 –0,2 –0,4 –0,6 –0,8 –1,0 1998 2000 2002 2004 2006 2008 2010 2012

PKD2007

Rysunek 5. Element cykliczny (pkt. proc.) 8,0 6,0 4,0 2,0 0 –0,2 –0,4 –0,6 –0,8 1998 2000 2002 2004 2006 2008 2010 2012

Rysunek 6. Trend (pkt. proc.) 110 108 106 104 102 100 98 96 94 92 90 1998 2000 2002 2004 2006 2008 2010 2012

Uwaga: dane miesięczne. Źródło: obliczenia własne na podstawie „Biuletynów Statystycznych” GUS – różne lata.

Następnie zaś oszacowano wskaźniki Liliena i Rissman oraz zbadano, jaka jest zależność między ich wartością a dynamiką zatrudnienia. Rysunek 3 pokazuje dynamikę pracujących w przemyśle przetwórczym w latach 1998–2013. Natomiast rysunki 4–6 pokazują dekompozycję tej dynamiki na element przypadkowy, trend i element cykliczny. Wynika z niej jasno, że na przełomie wieków wystąpiło silne odchylenie od trendu w zatrudnieniu, natomiast zmiana wywołana czynnikiem cyklicznym była relatywnie niewielka. Inaczej było pod koniec ostatniej dekady – odchylenie od trendu było relatywnie niewielkie, za to zmiana cykliczna, przede wszystkim w 2009 r., był bardzo silna. Wskazuje to, że na przełomie wieków to przede wszystkim trend odpowiadał za spadek zatrudnienia, zaś pod koniec ostatniej dekady – cykl koniunkturalny. Tabela 3 prezentuje średnie tempa trendu zatrudnienia i elementu cyklicznego dla okresów wzrostów i spadków (wyjąwszy pierwsze dwa kwartały 1998 r.).

166

Krzysztof Bartosik

Tabela 3. Dekompozycja zmian tempa zatrudnienia i produkcji w okresie III kw. 1998 – II kw. 2013 (w pkt. proc.) Okres

1998.III– 2004.I

2004.II– 2008.III

2008.IV– 2010.II

2010.III– 2011.IV

2012.I– 2013.II

Zatrudnienie Trend

–3,8

1,1

0,1

–0,2

–0,4

Cykl

–0,8

1,7

–4,6

2,4

–0,4

Produkcja Trend Cykl

6,0

8,4

5,8

4,7

2,8

–0,6

1,0

–4,7

4,0

–1,5

Uwaga: dane kwartalne. Źródło: obliczenia własne na podstawie: Wybrane kwartalne wskaźnik makroekonomiczne (dane archiwalne, www.stat.gov.pl) oraz Kwartalne wskaźniki makroekonomiczne, cz. II, www.stat.gov.pl.

Potwierdzają one, że trend i element cykliczny odgrywały inną rolę podczas poszczególnych spadków zatrudnienia. Uderzająca jest różnica między latami 1998–2004 oraz 2008–2010. W pierwszym z tych okresów spadek tempa zatrudnienia (–4,5%) był przede wszystkim wynikiem zmian długofalowych (–3,8%), w mniejszym zaś stopniu wynikiem oddziaływania czynnika cyklicznego (–0,8%). W drugim okresie spadek tempa zatrudnienia (również o –4,5%) był wynikiem działania czynnika cyklicznego (–4,6%), trend wywierał niewielki wpływ pozytywny (0,1%). Natomiast kolejny spadek zatrudnienia w latach 2012–2013 (o –0,8%) w równym stopniu był wywołany trendem i czynnikiem cyklicznym. Wyniki te prowadzą do wniosku, że na przełomie wieków trend (i wywołujące go czynniki) odgrywały większą rolę w kształtowaniu zatrudnienia w przemyśle przetwórczym niż w ostatnich latach podczas trwania światowego kryzysu finansowego. Inaczej wyglądała sytuacja w okresach wzrostu. Tu głównym motorem rosnącego zatrudnienia był czynnik cykliczny. W okresie 2004–2008 wzrost zatrudnienia (2,8%) był w większym stopniu wywołany czynnikiem cyklicznym (1,7%) niż trendem (1,1%). Również kolejna faza wzrostu w latach 2010–2011 (2,2%) była wywołana czynnikiem cyklicznym (2,4%), zaś trend miał ujemną kontrybucję (–0,2%). Wyniki są zgodne z wcześniejszymi obserwacjami – w dłuższym okresie zatrudnienie w przemyśle przetwórczym spada w wyniku działania czynników o charakterze długofalowym, a jego czasowe wzrosty są związane z cyklicznie zwiększającą się aktywnością gospodarki. Zatrudnienie podążało za produkcją. Dane zawarte w tabeli 3 wyraźnie pokazują, że występuje jednokierunkowa zależność w przypadku czynnika cyklicznego i trendu. I tak, w latach 1998–2004 w przypadku zatrudnienia kontrybucja czynnika cyklicznego wynosiła –0,8%, zaś produkcji –0,6%. Natomiast w latach 2008–

Zatrudnienie w polskim przemyśle przetwórczym w warunkach zmian…

167

2010 kontrybucje te wynosiły odpowiednio –4,6% oraz –4,7%. (Podobnie jest w przypadku okresów wzrostowych). Jednokierunkowa zależność występuje również w przypadku trendu. Innymi słowy, im niższe jest tempo wzrostu produkcji, tym niższe jest tempo wzrostu zatrudnienia (i na odwrót)12.

Intensywność zmian strukturalnych a dynamika zatrudnienia Z hipotezy zmiany strukturalnej wynika, że występuje odwrotna zależność między intensywnością zmian strukturalnych a popytem na pracę (i dodatnia zależność z bezrobociem). Czy występuje taka zależność w polskim przemyśle przetwórczym? W celu bardziej szczegółowej odpowiedzi na to pytanie obliczono wskaźniki Liliena i wskaźnik Rissman oraz zbadano ich związek z tempem wzrostu zatrudnienia. Obliczenia przeprowadzono na danych miesięcznych dla przemysłu przetwórczego w sektorze przedsiębiorstw. Analiza obejmuje okres od stycznia 1998 r. do końca 2013 r., przy czym brak dostępu do wcześniejszych danych (według klasyfikacji PKD 2007) uniemożliwił obliczenie wskaźnika Rissman dla 10 miesięcy 2009 roku. Rysunek 7. Dynamika zatrudnienia i wskaźnik Liliena 108 106 104 102 100 98 96 94 92

1998 2000 2002 2004 2006 2008 2010 2012

dynamika zatrudnienia wskaźnik Liliena

Rysunek 8. Dynamika zatrudnienia i wskaźnik Rissman 70 108 106 60 104 50 102 100 40 98 96 30 94 20 92

1998 2000 2002 2004 2006 2008 2010 2012

70 65 60 55 50 45 40 35 30 25 20

dynamika zatrudnienia wskaźnik Rissman

Uwaga: dane miesięczne; dynamika rok do roku; dynamika zatrudnienia lewa oś, wskaźniki intensywności zmian strukturalnych prawa oś. Źródło: obliczenia własne na podstawie „Biuletynów Statystycznych” GUS – różne lata.

Intensywność zmian strukturalnych i dynamikę zatrudnienia prezentują rysunki 7 i 8. Wynika z nich, że oba wskaźniki intensywności zachowywały się podobnie podczas spowolnienia gospodarczego na przełomie wieków, natomiast inaczej podczas zawirowań gospodarczych związanych ze światowym 12 Współczynnik

korelacji dla całego analizowanego okresu dla trendu wyniósł 0,40, natomiast dla elementu cyklicznego 0,43.

168

Krzysztof Bartosik

kryzysem finansowym. Na przełomie wieków oba wskaźniki wzrosły i osiągnęły swoją maksymalną wartość. W obu przypadkach było to około 65 pkt. (przy średniej długookresowej 44 pkt. w przypadku wskaźnika Liliena oraz 48 pkt. w przypadku wskaźnika Rissman). Przy czym nieco różne były okresy wzrostu oraz czas wystąpienia maksymalnej wartości. Niemniej jednak wskazuje to, że w okresie przedakcesyjnym, kiedy stopniowo liberalizowano wymianę handlową z krajami UE i polskie przedsiębiorstwa przygotowywały się do integracji, zachodziła intensywna restrukturyzacja w przemyśle przetwórczym13. Inaczej było po 2008 roku. Wskaźnik Liliena najpierw wzrósł, a później zaczął silnie spadać, przy czym jego maksymalna wartość była o około 7 pkt. niższa niż na przełomie wieków. Z kolei wskaźnik Rissman był cały czas na poziomie niższym niż na przełomie wieków i wskazywał tendencję spadkową. Niewykluczone, że początkowy wzrost wskaźnika Liliena miał przejściowy charakter i był wywołany (zgodnie z hipotezą aggregate disturbance) przez wahania cykliczne. W analizowanym okresie zależność między intensywnością zmian strukturalnych a dynamiką zatrudnienia jest niejednoznaczna. W niektórych latach była zgodna z hipotezą zmiany strukturalnej, tj. odwrotniekierunkowa, w innych latach była niezgodna z tą hipotezą, czyli jednokierunkowa. Na przełomie wieków była zgodna z oczekiwaniami, szczególnie w przypadku wskaźnika Rissman. Natomiast w latach 2008–2010 spadkowi zatrudnienia towarzyszył wzrost wskaźnika Liliena (na temat wskaźnika Rissman trudno się wypowiedzieć ze względu na brak danych). Z kolei spadkowi zatrudnienia w latach 2012–2013 towarzyszył spadek wartości obu wskaźników. Korelacja (Pearsona) między dynamiką zatrudnienia a miernikami intensywności zmian strukturalnych jest zgodna z oczekiwaniami, istotna statystycznie, lecz słaba. W przypadku wskaźnika Liliena korelacja wynosiła –0,189, zaś w przypadku wskaźnika Rissman –0,25614. Jednak bliższa analiza wykresów korelacyjnych (zob. rys. 1A i 1B w aneksie) potwierdza, że zależność jest niejednoznaczna; niekiedy jest jednokierunkowa, a niekiedy odwrotnie kierunkowa. Interpretacja tych wyników nastręcza pewną trudność. Wydaje się jednak, iż wspierają hipotezę, że intensywność zmian strukturalnych i ich wpływ na zatrudnienie zmieniały się w czasie. Większa intensywność zmian w gałęziowej strukturze zatrudnienia i ich wpływ na zatrudnienie wystąpiły podczas spowolnienia gospodarczego na przełomie wieków niż pod koniec minionej dekady. Silniej wzrosły wówczas oba wskaźniki intensywności, a zależność między tymi wskaźnikami a dynamiką zatrudnienia jest zgodna z oczekiwaniami. Natomiast pod koniec minionej dekady zachowanie wskaźników i zależność między nimi a dynamiką zatrudnienia były niejednoznaczne. 13 Warto podkreślić, iż wynik ten jest zbieżny z wcześniej omawianymi badaniami Marczewskiego i Szczygielskiego (2007), którzy także wskazują na wzrost intensywności zmian strukturalnych w przemyśle przetwórczym w tym czasie (s. 15–16), choć używają innego wskaźnika i prowadzą analizę na poziomie grup towarowych. 14 Wartość krytyczna (przy dwustronnym 5% obszarze krytycznym) = 0,145.

Zatrudnienie w polskim przemyśle przetwórczym w warunkach zmian…

169

Punktem wyjścia do wyjaśnienia tej zmienności może być wcześniej omówiona U-kształtna krzywa Havlika i Landesmann (2004, s. 18–19), która pokazuje zależność między zmianami w sektorowej strukturze w krajach transformujących się a wielkością zatrudnienia (przypomnijmy: zakłada ona, iż zmiany w strukturze najpierw prowadzą do spadku zatrudnienia, a później do jego wzrostu). Rysunek 9 pokazuje, jak zmieniała się liczba pracujących w gałęziach kurczących się, gdzie likwidowano miejsca pracy, oraz w gałęziach rozwijających się, gdzie powstawały nowe miejsca pracy. Wynika z niego, że z jednej strony, systematycznie zmniejszał się udział gałęzi kurczących się w zatrudnieniu i tym samym wywierały one coraz mniejszy negatywnym wpływ na jego całkowitą wielkość. Relatywnie największy był pod koniec lat 90. XX wieku, kiedy ta grupa gałęzi miała duży udział w zatrudnieniu i doświadczała dużych spadków zatrudnienia. Z drugiej strony, systematycznie powiększał się udział gałęzi rosnących, które miały pozytywny wpływ na zatrudnienie. Przy czym udział ten rósł wolniej niż spadki w gałęziach kurczących się, co prowadziło do redukcji miejsc pracy w przemyśle przetwórczym. Szacunki dla okresu po 2008 r. (po zastąpieniu klasyfikacji PKD 2004 klasyfikacją PKD 2007) wskazują, że od 2010 r. gałęzie rozwijające się mają większy udział w zatrudnieniu niż kurczące się. Wskazuje to, że w przypadku polskiego przemysłu przetwórczego przekroczono już punkt, w którym kontrybucja zmian strukturalnych do zatrudnienia przekształciła się z ujemnej w dodatnią. Rysunek 9. Pracujący w gałęziach rozwijających i kurczących się (w tys.) 1 900 1 700 1 500 1 300 1 100 900 700

1997 1999 2001 2003 2005 2007 2009 2011 2013

kurczące się PKD 2007

rozwijające się PKD 2007

Uwaga: dane miesięczne. Źródło: obliczenie własne na podstawie „Biuletynów Statystycznych” GUS – różne lata.

Podsumowując dotychczasową analizę empiryczną, można przedstawić następujące wnioski. Po pierwsze, z dekompozycji dynamiki zatrudnienia za pomocą filtru Hodricka-Prescotta wynika, że trend wywierał większy wpływ na zatrudnienie na przełomie wieków, a element cykliczny – pod koniec minionej dekady. Po drugie, wartości oszacowanych wskaźników Liliena i Rissman wskazują na wysoką intensywność zmian strukturalnych na przełomie wieków, zaś podczas światowego kryzysu finansowego wyniki są niejednoznaczne. Po trzecie, jeśli chodzi

170

Krzysztof Bartosik

o zależność między intensywnością zmian strukturalnych a dynamiką zatrudnienia, to odwrotna zależność występowała na przełomie wieków, a pod koniec ostatniej dekady wyniki są niejednoznaczne. Po czwarte, zmniejszył się udział gałęzi kurczących się w zatrudnieniu ogółem, a tym samym ich negatywny wpływ na zatrudnienie ogółem. Wszystko to skłania do wniosku, że na przełomie wieków zmiany strukturalne były intensywniejsze niż pod koniec dekady i wywierały większy wpływ na zatrudnienie.

PODSUMOWANIE Celem artykułu było zbadanie wpływu zmian w gałęziowej strukturze zatrudnienia na jego wielkość w polskim przemyśle przetwórczym, w szczególności podczas spowolnienia gospodarczego na przełomie wieków i pod koniec ostatniej dekady. Uzyskane wyniki prowadzą do wniosku, że zmiany strukturalne wpływały na wielkość zatrudnienia, lecz skala tego wpływu zmieniała się w czasie. Na przełomie wieków zmiany strukturalne były intensywniejsze niż pod koniec dekady i wywierały większy wpływ na zatrudnienie. Podczas ostatniego spowolnienia waga czynnika strukturalnego była mniejsza, ponieważ zmniejszył się w zatrudnieniu udział gałęzi, w których redukowano zatrudnienie ze względu na konkurencyjny import czy zmiany preferencji konsumentów. Na przełomie wieków duży udział w zatrudnieniu miały gałęzie kurczące się i zwolnienia w nich były większe od nowo tworzonych miejsc pracy w gałęziach rozwijających się. Powodowało to, iż kontrybucja netto zmian strukturalnych do zatrudnienia była ujemna. Uzyskane wyniki są częściowo zgodne z hipotezą zmiany strukturalnej, pokazują bowiem, że zmiany strukturalne (w tym przypadku związane z nimi zwolnienia) tylko w pewnym okresie znacząco zwiększały fluktuacje zatrudnienia.

BIBLIOGRAFIA Aaronson D., Rissman E.R., Sullivan D.G. (2004), Can sectoral reallocation explain the jobless recovery? “Economic Perspectives Federal Reserve Bank of Chicago”, Vol. 28 (2). Abraham K., Katz L.F. (1986), Cyclical unemployment: Sectoral shifts or aggregate disturbances? “Journal of Political Economy”, Vol. 94 (3). Bachmann R., Burda M.C. (2007), Sectoral Transformation, Turbulence, and Labour Market Dynamics in Germany, SFB 649 Discussion Paper 2007–008. Barczyk R. (2007), Morfologia cyklu koniunkturalnego w procesie przemian sektorowych w gospodarce polskiej, w: Polityka gospodarcza państwa, D. Kopycińska (red.), PRINT GROUP Daniel Krzanowski, Szczecin. Bartosik K., (2013), Zmiany koniunkturalne i strukturalne a zatrudnienie w polskim przemyśle, „Gospodarka Narodowa”, nr 9. Bielak R., Bieniek M., Wojciechowska E. (2009), Polska Klasyfikacja Działalności 2007 – wdrażanie i konsekwencje zmian, „Wiadomości Statystyczne”, nr 6. “Biuletyny Statystyczne” GUS – różne lata.

Zatrudnienie w polskim przemyśle przetwórczym w warunkach zmian…

171

Bukowski M., Lewandowski P. (2010), Praca w rytmie wahań koniunktury, w: Zatrudnienie w Polsce 2009. Przedsiębiorczość dla pracy, M. Bukowski (red.), IBS, Warszawa. Charles K.K., Hurst E., Notowidigdo M.J. (2013), Manufacturing decline, housing booms, and non-employment, “NBER Working Papers”, No. 18949. Ciżkowicz P., Rzońca A., Wojciechowski W. (2012), Determinanty regionalnych różnic w dynamice liczby pracujących w Polsce w latach 1999–2008, „Gospodarka Narodowa”, nr 11–12. Czempas J. (2011), Zmiany struktury finansowania inwestycji w miastach woj. śląskiego, „Wiadomości Statystyczne”, nr 10. Garonna P., Sica F.G.M. (2000), Intersectoral labour reallocation and unemployment in Italy, “Labour Economics”, No. 7. Halitwanger J.C., Schuh S. (1999), Gross job flows between plants and industries, “New England Economic Review”, March/April. Havlik P., Landesmann M. (2004), Structural change, productivity and employment in the new EU Member States, w: Economic Restructuring and Labour Markets in the Accession Countries, European Commission, Employment & Social Aaffairs. Krajnyak K. (2004), The Czech labor market in cross country perspective, w: Czech IMF Country Report, 265 (August). Lilien D.M. (1982), Sectoral shift and cyclical unemployment, “Journal of Political Economy”, Vol. 90, No. 4. Liwiński J., Socha M., Sztanderska U. (2003), Wpływ handlu międzynarodowego na zatrudnienie i płace w przemyśle przetwórczym, w: Od liberalizacji do integracji Polski z Unią Europejską. Mechanizmy i skutki gospodarcze, J.J. Jakubek, W. Siwiński, M. Socha (red.), PWE, Warszawa. Majchrowska A., Mroczek K., Tokarski T. (2013), Zróżnicowanie stóp bezrobocia rejestrowanego w układzie powiatowym w latach 2002–2011, „Gospodarka Narodowa”, nr 9. Mały rocznik statystyczny Polski 2013 (2013), GUS, Warszawa. Marczewski K., Szczygielski K. (2007), Structural change in polish manufacturing between 1995–2003: scale, factors and relationship with labour productivity, http:// www.case-research.eu/sites/default/files/40.%20%20Structural%20change.pdf NBP (2011), Kwartalny raport o rynku pracy – I kwartał 2011 r. Newell A., Pastore F. (2000), Regional unemployment and industrial restructuring in Poland, “IZA Discussion Paper”, No. 194. Our J.C., van der Tak C.M. (1992), Sectoral shift, unemployment and vacancies. An empirical analysis for the Netherlands, “Economic Letters”, Vol. 39, No. 1. Praca na czas określony w polskiej gospodarce. Społeczne i ekonomiczne konsekwencje zjawiska (2012), M. Bednarski, K.W. Frieske (red.), IPiSS, Warszawa. Puchalska K. (2010), Aktywność eksportowa przedsiębiorstw, „Bank i Kredyt”, Vol. 41, Nr 3. Rissman E. (1997), Measuring labor market turbulence, “Economic Perspectives Federal Reserve Bank of Chicago”, Vol. 21, No. 3. Rothstein J. (2012), The labor market four years into the crisis: assessing structural explanations, “NBER Working Papers”, No. 17966. Simon C.J. (1988), Frictional unemployment and the role of industrial diversity, “The Quarterly Journal of Economics”, Vol. 103, No. 4. Socha M., Sztanderska U. (2002), Strukturalne podstawy bezrobocia w Polsce, Wydawnictwo Naukowe PWN.

172

Krzysztof Bartosik

Tatom J. (2007), Manufacturing employment, productivity and the business cycle, “MPRA Paper”, No. 4351. Warzynski F. (2003), The causes and consequences of sector-level job flows in Poland, “Economics of Transition”, Vol. 11, No. 2. WHO (2009), Stan zagrożenia epidemią palenia tytoniu w Polsce, World Health Organization.

STRESZCZENIE Celem niniejszej pracy jest zbadanie wpływu zmian w gałęziowej strukturze zatrudnienia na jego wielkość w polskim przemyśle przetwórczym, w szczególności podczas spowolnienia gospodarczego na przełomie wieków i pod koniec ostatniej dekady w czasie światowego kryzysu finansowego. Wykorzystując filtr pasmowo-przepustowy Hodricka-Prescotta oraz wskaźniki Liliena (1982) i Rissman (1997), zbadano zależność między intensywnością zmian strukturalnych i dynamiką liczby pracujących w przemyśle przetwórczym w sektorze przedsiębiorstw w latach 1998– 2013. Uzyskane wyniki prowadzą do wniosku, że na przełomie wieków zmiany strukturalne były intensywniejsze niż pod koniec ostatniej dekady i wywierały silniejszy wpływ na wielkość zatrudnienia. Podczas ostatniego spowolnienia waga czynnika strukturalnego była mniejsza, ponieważ zmniejszył się udział gałęzi, w których redukowano zatrudnienie w wyniku działania czynników strukturalnych. Słowa kluczowe: zatrudnienie, zmiana strukturalna, struktura gałęziowa, przemysł przetwórczy.

Employment in polish manufacturing industry under structural change Abstract The aim of the paper is to study the impact of the sectoral structure of employment on its volume in the Polish manufacturing industry during the economic slowdown at the turn of the century and at the end of the previous decade, during the global financial crisis. The Hodrick-Prescott filter and the Lilien (1982) and Rissman (1997) indexes were used to analyze the correlation between the intensity of structural changes and the employment dynamics in the manufacturing industry in 1998– 2013. The findings suggest that structural changes were more intensive at the turn of the century than at the end of 2000s, and also affected employmentmore strongly. During the recent slowdown,the impact of the structural factor was lower because the share of industries reducing employment due to structural factors was smaller. Keywords: employment, structural change, sectoral structure, manufacturing. JEL Classification: J23, J21, E24

Zatrudnienie w polskim przemyśle przetwórczym w warunkach zmian…

173

ANEKS 1 Tabela 1A. Średniomiesięczne stopy wzrostu liczby pracujących w przetwórstwie przemysłowym (w latach 1997–2008)

Przetwórstwo przemysłowe

–1,0

Artykuły spożywcze

–1,0

Wyroby tytoniowe

–5,4

Włókiennictwo

–5,7

Odzież i futrzarstwo

–6,0

Wyroby ze skóry

–7,7

Produkcja drewna

0,8

Produkcja masy włóknistej i papieru

0,6

Działalność wydawnicza i poligraficzna

1,6

Produkcja koksu

–3,1

Wyroby chemiczne

–2,4

Wyroby z gumy i tworzyw sztucznych

4,9

Pozostałe surowce niemetaliczne

–1,7

Produkcja metali

–6,1

Wyroby z metali

4,1

Maszyny i urządzenia

–2,8

Maszyny i aparatura elektryczna

1,4

Sprzęt rtv i telekomunikacyjny

0,0

Instrumenty medyczne, precyzyjne i optyczne

0,1

Pojazdy mechaniczne

3,1

Pozostały sprzęt transportowy Meble

–3,1 1,6

Uwaga: sektor przedsiębiorstw. Źródło: obliczenia własne na podstawie: „Biuletynów Statystycznych” GUS – różne lata.

174

Krzysztof Bartosik

106 104 102 100 98 96 94 92 90 20

Rysunek 1B. Zależność między wskaźnikiem Rissman a dynamiką zatrudnienia dynamika zatarudnienia

dynamika zatarudnienia

Rysunek 1A. Zależność między wskaźnikiem Liliena a dynamiką zatrudnienia

wskaźnik Liliena

106 104 102 100 98 96 94 92 90 20

wskaźnik Rissman

Uwaga: sektor przedsiębiorstw. Źródło: obliczenia własne na podstawie: „Biuletynów Statystycznych” GUS – różne lata.

Studia ekonomiczne 1 Economic studies nr 2 (LXXXI) 2014

Bazyli Czyżewski, Adam Majchrzak*

Regulations for the polish agricultural land market compared with other eu member states: implications for market efficiency INTRODUCTION Even though the family farm is the basic unit of management in European agriculture, the EU legislation does not directly guarantee the stability of such entities. Therefore, the EU member states regulate the principles for turnover of agricultural land, and these principles favor the ownership of agricultural property by family farms active in agricultural production. The sale and purchase of farmland in individual countries are regulated by national law. The basic legal acts concerning the turnover of land include civil codes and agricultural codes that are supplemented by detailed acts. Regulation implemented in individual countries differs, reflecting among others, the origin of the agriculture law in the doctrine of a given region (Stelmachowski, 2008, pp.15–28). Therefore, the institutional environment of the land market in the EU consists of legal norms and institutions that ensure their enforcement and protect the family model of management in agriculture. Accordingly, this (family) model does not only equate to a unique division of ownership rights to the resources involved in agricultural production, but a desired social goal of the common agricultural policy (CAP) in the UE is to guarantee an appropriate level of income that will ensure for farm families a decent standard of living, farm development * Poznań University of Economics (b.czyzewski@ue.poznan.pl; adam.majchrzak@ue.poznan.pl).

176

Bazyli Czyżewski, Adam Majchrzak

and participation in social processes occurring in the surrounding environment. Only in such conditions the agriculture and rural areas can provide public goods desirable in the European society and maintain a sustainable development path. There is much evidence that a concentration of land through a leasehold to the economically viable size causes negative externalities in social and natural environment depriving society of mentioned public goods (i.e. landscape, biodiversity, rural culture and tradition, the unique food quality, food safety, food security). A non-farmer proprietor (for example a bank) cares only about profit and a leaseholder is forced to do the same industrializing agricultural production. Thus, the institutions of the land market should complement the agricultural policy of the state and the market, thereby enabling effective allocation of land resources. In other words, farmland flows should be conditioned institutionally and commercially to allow for the maintenance of an optimal agrarian structure from the perspective of farm incomes and public goods creation1. Obviously, there is an underlying premise of CAP that family ownership of agricultural land of the appropriate scale to produce a decent standard of living and to preserve public goods are desired social goals. This premise is not only a testable proposition but a given element of agrarian policy in the UE (carried out through “single payment scheme”, “decoupling”, “cross-compliance” or “greening payment”) expressed in the European Commission’s acts. Therefore, the aims of this paper are, first, to compare land market institutions in selected EU member states; and second, to assess the influence of limitations with respect to the turnover of land on farmland market efficiency2. We pose the following research hypotheses: 11

Land market institutions in the “old” EU-15 countries have common features that ensure stability of agrarian structures.

Land market regulations in the new member states, including Poland, differ so significantly from those of the old EU-15 that they do not guarantee the optimization of the agrarian structure. Consequently, the legislation of the “old” EU-15, in particular that of Germany, France and Denmark, can be treated as a model for the land market legislation reforms in Poland.

Limitations concerning the turnover of agricultural land do not exert negative influences on the allocative and informational efficiencies of the land market.

European democratic institutions assume that a stable farm structure controlled in terms of farm size, ownership qualifications, residence and citizenship of the owner, greening plans, cross-compliance requirements etc. is a desired 1 Currently, in the European Union member states in the optimal agrarian structure at least 75% of agricultural land should be in possession of developing farm, which should constitute 25% of the total farms. Developing farm should be at least 16 ESU, as such farm is capable of carrying out expanded reproduction. Other farms are not (as a rule) providing production on the market, and therefore their direct or indirect role is provision of public goods. 2 In the sense of Pareto’s allocative efficiency and information efficiency according to the Fama’s Efficient Market Hypothesis (EMH).

Regulations for the polish agricultural land market compared with…

177

goal from the point of view of sustainable development. The agrarian transformation that occurred in different regions of the world over the last 60 years (for example in North America, Australia and the UK) causing regular increases in farm size and industrialization of agricultural production inevitably comes to the end because it has already exceeded environmental capacity. It has not been a desirable development path for European agriculture since the MacSharry reform in 1992 when the public goods provided by agriculture and rural areas (unique food quality, food safety, rural tradition, green production, biodiversity etc.) became a hallmark of the UE. To realize aims mentioned above, a qualitative comparative analysis was conducted. We compared the regulations of the farmland market and the institutional solutions in Poland with selected countries that represent the dominant concentration, i.e., Germany, France and Denmark.

2. PRINCIPLES OF AGRICULTURAL LAND TURNOVER IN POLAND Agricultural property management in Poland is regulated by provisions of the civil code and by specific acts, in particular, the Agricultural System Act of 2003 and the Act on the Management of Treasury Agricultural Property of 1991, as well as regulations adopted in the secondary legislation. These regulations do not, however, directly determine which conditions must be met by a citizen to become an owner of agricultural property. Therefore, while any physical or legal person is entitled to this right, some entities (individual farms) are treated in a privileged way by the legal system to support the enlargement of family farms. Simultaneously, there exist limitation instruments concerning the maximum land purchase on favorable condition from the Agricultural Property Stock of the State Treasury. Above all, however, the principles of agricultural land purchase or lease in Poland should be divided into those that regulate the distribution of land included in the Agricultural Property Stock of the State Treasury (APSST), managed by the Agricultural Property Agency – APA, and those that concern transactions between private entities (Stankiewicz, 2006, p. 4). The regulations for private turnover of agricultural property are aimed at creating favorable conditions for the concentration of agricultural land ownership in the hands of entities active in agricultural production, including, in particular, family farms. This premise is supported by the application of the right of preemption under the APA when selling agricultural property of an area exceeding 5 ha3. The APA sells land acquired in this way by means of tenders, including limited tenders addressed to individual farmers, persons with adequate agricultural qualifications, members of farming cooperatives or persons connected with 3 The

APA has the preemption right to purchase land under the conditions provided for by the agreement. The entity is informed about it after concluding a conditional sale agreement. The sale agreement is effective in the case that within 30 days, the Agency does not declare willingness to exercise its right of preemption.

178

Bazyli Czyżewski, Adam Majchrzak

liquidated state farms. According to the Act on Agricultural System, this instrument prevents the excessive concentration of agricultural property and ensures that the agricultural activity is conducted by persons with adequate qualifications (art. 1 section 17 of the Act of 16 September 2011). Furthermore, in situations determined in the Act, the right of preemption by the APA was excluded to support the enlargement of family farms up (to 300 ha) and the purchase of land by former leaseholders (art. 3 of the Act of 11 April 2003, art. 3 section 1 of the Act of 16 September 2011). Thus, it is worth noting that in the case of private turnover of agricultural land in Poland, the rule states that the purchase of agricultural land by family farms is unlimited. According to the legal definition, a family farm is an agricultural farm managed by an individual farmer where the total surface area of the agricultural land (owned and leased) does not exceed 300 ha (art. 5 of the Act of 11 April 2003, art. 3 section 3 of the Act of 16 September 2011). Moreover, the Act defines an individual farmer as a “natural person who is an owner, perpetual lessee, autonomous possessor or lease-holder of agricultural property of a surface area not exceeding 300 ha, who possesses agricultural qualifications, and for at least 5 years has been a resident of a community in which one of the agricultural properties included in the agricultural farm is located, and who has been managing the farm personally during that period”. Furthermore, the Act also determines the agricultural qualifications and job seniority. It needs to be stressed that amending the provisions of the Act on Agricultural System limited the group of entities regarded as individual farmers. As a result, the APA enlarged the scope of application of the right of preemption. Consequently, the extent of state interventionism in the private turnover of agricultural land in Poland depends on the policy adopted by APA. At the same time, we must consider the fact that the management of the state agricultural land included in the Agricultural Property Stock of the State Treasury in Poland was regulated in a special way. The provisions in this scope can be found in the State Treasury Agricultural Property Management Act and in the most recent amendment of 16 September 2011, which aims to support the sustainable use of the state agricultural land in order to sell it. The Act regulates, among others, the way by which the state agricultural land can be managed, defines a group of entities that are entitled to priority land purchase, and identifies the conditions for organizing limited tenders. Each transaction requires the application of a statutory stipulation that assumes that the APA may sell agricultural property providing that the surface area of the agricultural land belonging to a purchaser does not exceed 500 ha. The above restriction aims at limiting, for an individual entity, the benefits of purchasing land from the reserve of the Agricultural Property Stock of the State Treasury, e.g., at prices lower than the market price. Preferential conditions of the transactions concluded with the APA are also manifested in financial terms, which, under strictly determined conditions, provide for the possibility of dividing the price into instalments for a period not exceeding 15 years.

Regulations for the polish agricultural land market compared with…

179

Changes concerning leased land are a significant modification of the amendment to the State Treasury Agricultural Property Management Act. While, on the one hand, the Act retains the institution for leasing the state agricultural land, on the other, the new agreements will be given provisions of possibility to exclude from the lease 30% of the surface area of the agricultural land that is the subject of the agreement. The purpose is to acquire by the APA more land in order to sell it or re-lease to individual (family) farm and to limit the concentration of leasehold by the biggest entities. At the same time, the amendment of 16 September 2011 proposes modifications in the previously concluded agreements which now can be provided with the similar exclusion of 30% of the surface area on condition that a party to the lease agreement concluded before the new provisions are in force would accept it. In exchange for giving consent to the proposed modifications, the leaseholder is entitled to purchase the whole or a part of the remaining leased surface area under reserve of statutory conditions, including the above mentioned limit of 500 ha within a period ranging from 3 months to 2, 4 or 6 years, depending on the lease agreement termination date. However, the lack of the leaseholder’s consent to the APA’s proposition will result in the exclusion of the current leaseholder from priority in the acquisition of the property in question after the termination of the agreement binding the parties, as well as the exclusion of the possibility to re-lease the land by the same entity. The presented rules do not concern lease agreements when the total surface area of the agricultural land of the APSST resource leased by a given entity after exclusion does not exceed 300 ha unless the leaseholder files a request to the APA to exclude 30% of the surface area of the agricultural land that is the subject of the contract relationship between the parties. The above principles regarding turnover of state agricultural land show that the new statutory regulations contribute to bringing forward the privatization of the State Treasury Property and the improvement of the area structure of family farms. Therefore, in Poland, one might expect a shift in part of the farmland resources from the state sector to the private sector. In conditions such as “land hunger”, often declared by family farms, the changes seem to be positive, although it is worth considering the income limits of family farms, which may become crucial in reaching the goals of the introduced amendment. However the regulations for the private turnover of agricultural property in Poland do not fully prevent speculative turnover of agricultural land and there is a concern that bringing forward the privatization of state agricultural land will contribute to the intensification of the turnover of land as an investment good. It should be emphasized that in Poland there are limitations on the purchase of agricultural property by foreigners. In such a case, it is necessary for the intended purchaser to obtain permission from the minister in charge of Internal Affairs and Administration. This situation changed after Poland’s accession to the European Union. As a result, citizens of the European Economic Area (EEA) member states can, without permission, purchase land they have leased for at least 3 to 7 years (depending on the voivodeship) and on which they con-

180

Bazyli Czyżewski, Adam Majchrzak

ducted agricultural activities for the duration of that period as legal residents of Poland. The conditions with respect to obtaining permission from the Ministry of Internal Affairs and Administration will be subject to further liberalization beginning in mid-2016, when this requirement for citizens of the EEA member states who wish to purchase land will be abolished. As a result, they will have the opportunity to purchase agricultural land under the same principles as the citizens of Poland (Appendix, 2003, p. 787; Sprzedaż, 2010, pp. 8–13). Taking into consideration the current binding provisions, the rules for managing agricultural property in Poland are not highly restrictive. Despite the introduced amendments regarding the private turnover of agricultural property, which resulted in an increase in the role of the Agricultural Property Agency (APA) in structuring the agrarian system, the discussed regulations remain relatively liberal comparing to the provisions assumed in the West European countries. Furthermore, the amendments do not prevent, to a satisfactory extent, the speculative turnover of agricultural land. It is also worth noting that the land market legislation in Poland does not deliberately link the surface area of owned agricultural land with the profitability of a family farm. The crucial assumption of land use policy in Poland (and in the UE) is to retain agricultural land in agriculture for the purpose of the European food security and the public goods provision. A speculative land turnover distorts its market valuation and sends false signals to family farms making it impossible for them to improve agrarian structure. Apart from that, a speculative bubble in a market of very inelastic supply (such as land market) could be very destructive, as we could see in the example of the U.S. subprime mortgage crisis of 2008.

3. AGRICULTURAL PROPERTY MANAGEMENT IN SELECTED EUROPEAN UNION MEMBER STATES 3.1. France The first acts concerning protection of family farms in France appeared as early as in the Napoleon Code. At that time, a traditional multigenerational farm model was taken into account. However, by the end of the 19th century, the model had collapsed in favor of employing hired workers. Consequently, the need arose to create new acts adjusted to the new reality whereby actions aiming at protecting small farms against collapse were taken. The law stated, among others, that it was forbidden to divide property of a surface area less than 1 ha. Further changes in the French legislation with respect to agricultural property occurred in the 1960s when, after more than a 20 year period of frequent changes and amendments, the new agriculture act was introduced. Despite the fact that it was thereafter replaced by other legal acts, its principles remain the basis of the agrarian system in France to this day, and it supports the superior significance of the family farm in relation to the nation’s agriculture (Lichorowicz, 2000, pp. 40–42). Furthermore, the new

Regulations for the polish agricultural land market compared with…

181

act indicated the direction of agriculture development that the French, together with the entire European Union, follow to this day. Currently, the key role in agricultural land turnover in France is performed by the French land agency, SAFER (Federation Nationale des Societes d’Amenagement Foncier et d’Etablissement Rural – Land Management and Rural Establishment Agencies), which is vested with broad powers and therefore affects the agricultural land market. Since the agency functions at the local level, it is knowledgeable about the region’s needs and can therefore implement an efficient agriculture development policy. The agency’s most significant right is the right of the preemption of land. The agency is in position to practically eliminate speculative land turnover and, consequently, to maintain relatively low prices, to favor chosen groups of farmers when reselling land and to perform all functions determined by the legislator, which include, among others, the control of demand and supply, land consolidation or fragmentation, land treatment to improve its quality and further resell it, the change of the farmland status, the management of forest land and environmental protection, and land lease for the period of 1 to 6 years with the possibility of extension. To sum up, SAFER co-operatives are definitely more active in the local controlling of the agrarian structure of family agriculture in France then is the APA in Poland. After it exercises the preemption right, the SAFER agency determines the use of the purchased land. Apart from the sale and lease, it is also possible to keep the land, e.g., when the supply is too high, which may increase prices. At the same time, it should be noted that a person declaring willingness to purchase agricultural land in France must meet the following criteria: 11

secondary or higher agricultural education,

5-years of agricultural work experience within the previous 15 years (exception: a diploma from an institution of higher education combined with 3-year experience),

in the case of operating a non-agricultural activity, proof from the tax office of net profits generated from such activity,

not exceeding given production thresholds (e.g., breeding of no more animal heads than determined statutorily).

As far as foreigners are concerned, the EU citizens are treated as the French. However, citizens from outside the EU are required to have regulated legal status, which includes having, at the minimum, a 10-year permit of residency (Stankiewicz, 2002, pp. 5–6). This condition, however, stands in contradiction to the provisions generally included in an agreement between SAFER and a new land purchaser in which the purchaser commits himself to fulfil the 15-year period during which he must personally manage the farm and engage in the physical labor associated with maintaining the farm. Moreover, he cannot sell or lease the land without the permission of the SAFER agency. Such permission is given only in special cases.

182

Bazyli Czyżewski, Adam Majchrzak

Fulfilment of the above conditions does not imply an automatic consent for the purchase of land. When selling land, SAFER favors the two following groups of farmers: 11

a group of unemployed farmers who have lost their jobs due to external conditions (i.e., unfavorable inheritance provisions, end of a lease, etc.) but who are active and willing to work,

a group of young farmers4 who wish to set up their own new farms.

Through the SAFER co-operatives, the legislature supports family farms and farmers who want to manage such farms. Therefore, the legislature significantly limits cases where non-farmers take over the land, which further contributes to the loss of family character on the farms. The analysis of the agricultural structure in France shows that it is an extremely effective system. At the same time, it is worth noting that the term ‘family farm’ is regulated in France. Although there is no definition of a family farm in French law, the law determines the conditions that must be met to be qualified as a family farm, and while such a system is common practice in countries all over the world, there are many who oppose it (Lichorowicz, 2000, pp. 43–44). The basic criterion for a family farm is its surface area. Therefore, a new surface area unit, the SMI5, was created. An SMI equals approximately 25 hectares. It was assumed that a family farm will occupy a surface area of no more than 4 SMIs (approx. 100 ha) and that an optimal area is between 2 and 4 SMIs. However, the legislature also recognized the rights of small farmers, which resulted in special protection of their rights. Furthermore, France adopted a policy that prevented the fragmentation or liquidation of farms of a surface area greater than 1 SMI, and limiting their enlargement to a maximum of 4 SMIs regardless of whether the land was leased or purchased. This significantly minimizes the possibility that SAFER will treat farms unequally. However, it was not the sole reason for creating the characteristic “brackets” for the surface area of a family farm. An additional justification acknowledged that the surface area of a minimum of 1 SMI is able to provide an average family with an 8-hour workday and fair earnings to ensure decent living conditions. Meanwhile, the upper limit of the surface area (i.e., 4 SMIs) protects the family nature of agriculture. It is assumed that a family is not able to cultivate anything above this limit on its own and they would therefore need to hire external workers (Stankiewicz, 2002, p. 5). Accordingly, here are two sub-types of farms distinguished in France: 11

a family farm run for the farmer’s personal gain and at the farmer’s own expense and responsibility; one nuclear family (married couples with chil4 The

term “young farmer” in most countries in the world refers to farmers below the age of 40. (fr. Surface Minimale d’Instalation en Agriculture, minimum surface area of installation) is a surface area unit of agricultural land that can provide employment for 2 persons working on a full-time basis. The French provisions also include a new unit – UR (fr. Unite de Reference) used in departments. It describes a surface area providing for the economic viability of a farm whereby 0.5 to 1.5 UR corresponds to 2 to 4 SMIs. 5 SMI

Regulations for the polish agricultural land market compared with…

183

dren) operates a family farm, which is an expression of a new model formed in the 20th century, 11

a group family farm operated by an extended family with relationships between family members of not only the first but also the second and third degree. While there are several types of such farms, they have no influence on the agricultural land market itself. Therefore, such farms are not a subject of interest in the study (Sobota, 2004, pp. 4–5).

To sum up, it may be stated that provisions concerning the agricultural land turnover in France are very restrictive and focus primarily on the family character of farms. It is noted that the surface area of a farm must ensure fair earnings and work for a farmer and his family, which is the key difference when compared with the regulations in Poland. Instead of central land management, local co-operatives with broad competences were created, a policy that is undoubtedly more efficient than that of central land management. It is also worth noting that relatively low land prices in France are an indirect result of such actions as is the limited speculative land turnover. In fact, many countries (among others, Belgium) based their provisions on the French ones or adopted several initiatives from France (e.g., attempts to introduce a minimum farm surface area unit in Italy). The regulation that deserved a positive assessment is, undoubtedly, the introduction of the farm surface area unit similar to the SMI, which ensures good living conditions for the farming family.

3.2. Denmark As a consequence of limited agricultural land resources, the provisions regulating agricultural property management are also highly restrictive in Denmark. In this country, a “boundary” unit of 30 hectares, which determines the degree of binding turnover limitations, was established. When purchasing a surface area of less than 30 ha, the potential purchaser is required to meet fewer conditions. In such a case, the following conditions must be met: 11

age of majority; in Denmark, this means 18 years of age,

citizenship in an EU or EFTA member country, together with the right to purchase a property located in Denmark on the basis of the person’s national provisions,

the farmer’s (and that of his spouse and children) lack of a deed of ownership or co-ownership of agricultural property located outside Denmark at the moment of purchasing Danish property,

the right of permanent residence in Denmark,

permanent residence in the territory of Denmark before the end of a 6-month deadline.

184

Bazyli Czyżewski, Adam Majchrzak

On the other hand, for the farmer who wishes to purchase agricultural property of a surface area that exceeds 30 ha, the farmer is required to meet two additional criteria: 11

the independent management and operation of a farm,

having qualifications recognized by the Danish Ministry of Agriculture (Stan kiewicz , 2002, p. 11).

Moreover, the Danish agriculture act regulates the number and the surface area of agricultural properties that may belong to one person (Borowski, 2007, pp. 3–4). Therefore, it can be concluded that the Danish legislature protects the national agriculture properties against the purchasing of land by foreign investors, including international agricultural conglomerates. The counter-factual is that the EU aspires to remove barriers on the movement of goods and factors of production between member states. However, in some cases there are strong speculative premises. In the case of Denmark, it is very limited land supply (for the geographical reasons), in Poland – relatively low prices of land. In these conditions restraining the foreign capital from investing in agricultural land market seems to second best solution. Perhaps such regulations should be considered for the Polish farmland policy as there is a real concern of excessive foreign capital investing after the end of the protective period, motivated by the possible exponential growth of the value of agricultural land in Poland. The most interesting provision that can limit this risk is the prohibition of ownership or co-ownership of agricultural land outside the country, which is a significant barrier to purchasing land by foreigners or foreign companies. In such an event, investors would have to move their entire business to Poland or abandon the investment. To sum up, this type of regulation links a major part of the land rents with the territory of a given country or its citizens.

3.3. Germany As for the agricultural land in Germany, the process that has its special place in the history of the country is the national agricultural ownership transformation in the eastern part of Germany, which formed the German Democratic Republic (GDR) prior to 1990. The state property in Germany, which at the beginning of the 1990s had a surface area of 2.4 million ha, was created, for the most part, between 1933 and 1989 as the result of expropriations that took place during that period. After the unification of Germany, attempts were made to restore private ownership of the land. Initially, this was the responsibility of the public trust office – Treuhandanstalt. Since 1992, however, the agriculture and forest property privatization process has been conducted by a newly created land valuation and management agency – Bodenververtungs und Verwaltungs GmbH (BVVG). In the 17 years following its formation in 1992, the agency sold 1.12 million ha of land and forests (Zadura, 2009, p. 252). The privatization processes involved

Regulations for the polish agricultural land market compared with…

185

both giving preference to a specific group of entities that were enabled to purchase state agricultural land and offering preferential purchasing conditions. In terms of the latter element, the purchased land was subject to special restrictions in the event of its resale, which, in turn, prevented speculative turnover (Czternasty, Majchrzak, 2009, pp. 328–329; Zadura, 2010, pp. 40–41). The provisions regulating purchase and sale transactions of agricultural land between private entities are two separate questions under German law. The legal act that regulates this question is the 1961 act regarding agricultural land turnover (Lichorowicz, 2000, p. 189). According to this act, an administrative body has the right to refuse to give consent for agricultural land purchases and sale transactions if: 11

it results in an irrational configuration of land understood as a situation when the transaction contributes to the excessive concentration of land in the hands of one person, when the land purchaser is not a farmer, or when the purchase of land is speculative in nature,

as a result of signing the agreement, an economically unjustified division or reduction of the farm’s surface area results (in this case, the question of the farm’s self-sufficiency after possible reduction is particularly important),

the entity expressing the will to purchase land offers an amount grossly inadequate to the land value.

When the supervising body refuses to give consent for purchasing land, the right of preemption is granted to the German land settlement cooperatives, which then allot the purchased land to enlarge or create family farms (Stankiewicz, 2000, pp. 9–10). Therefore, we emphasize, above all, the validity of anti-speculative instruments and tools that prevent the excessive concentration of agricultural land. At the same time, what deserves particular attention is the possibility to differentiate provisions in force depending on the local conditions of the land market. To conclude, in the countries with established traditions of family farming, such as France, Germany and Denmark, the land market regulations aim at the realization of land rents by the national farms while simultaneously managing their economic and social balance. However, a question arises as to whether the control over the flow of agricultural land resources, as described above, impedes the informative properties of the agricultural land prices and the ability of a market mechanism to estimate the real value of land.

4. FORMS OF LIMITATIONS IN AGRICULTURAL LAND MANAGEMENT IN THE EU MEMBER STATES, AND THEIR INFLUENCE ON MARKET EFFICIENCY As the above discussion indicates, in the analyzed countries of the European Union, there are various limitations levied on the agricultural land turnover,

186

Bazyli Czyżewski, Adam Majchrzak

which concern, among others, the prohibition to sell land for purposes that do not fulfil the assumptions of the spatial development plan, the requirements concerning the purchaser’s agricultural education or vocational training in agriculture, the requirements connected with residing in a given area and the limitations concerning the further resale of the land (Zadura, 2008, p. 17). It should be emphasized that although community law does not regulate the agricultural land turnover in detail, the member states exchange their experiences with respect to the improvement of the agricultural land structure within the European Association for Rural Development Institutions (Association Europenne des Institutions d’Amenagement Rural – AEIAR), an organizational body that is comprised of 26 member organizations from different European countries, including Poland (AEIAR, 2009). As the existing regulations of agricultural land management most often concern land turnover, they tend to favor transactions concluded between individual farmers operating family farms. However, in the case where the property owner is a non-farmer, the regulations serve to reinforce the position of leaseholders as the direct agricultural producers. The above solution is essential because after the Mansholt reform, land lease was accepted by the EU legislation as the basic method for enlarging a farm (Sadowski, 2009, pp. 227–230). Therefore, the European legislature focuses on retaining the agricultural use of property even after the sale of the land. To reach this goal, specific land turnover requirements were introduced, which should be analyzed from the perspective of their complementarity with the market mechanism. Essentially, it is all about one simple question: Do the above mentioned land market regulations “spoil or correct the market”, and if so, to what extent? This question leads to the verification of the second hypothesis formulated in the introduction. There is a well-known observation of public choice theory that a free market doesn’t ensure optimal (in Pareto’s sense) supply of public goods. That assertion was presented, among others, in E. Lindahl model and game theory (Mueller, pp. 67–70). According to E. Lindahl free market offers private goods to all customers in different quantities for the same equilibrium price. However public goods are delivered in the same quantity for all society but the individual willingness to contribute to its production differs. For that reason some entities should be more or less burdened with contribution to public goods. Assuming that agricultural land generates the public goods (i.e. landscape, biodiversity, rural culture and tradition, the unique food quality, food safety, food security) speculative land investors have lower willingness to contribute to its creation than family farms. This is why agrarian policy levies more duties (institutional barriers) on them and favors the farmers. The choice of whether to sell agricultural land for profitable industrial purposes or to create more public goods in family farm could be compared to the prisoner’s dilemma or chicken game (Mueller, pp. 18–20, Myerson, pp.37–87.). In the first case, rational solution (the Nash equilibrium) is “to betray”, that means “to sell a land”, but then no public goods would be created. In the chicken game, the dominating solution is that one of drivers swerve away. It could be easily translated into situation when one famer draws profit from

Regulations for the polish agricultural land market compared with…

187

selling a land and simultaneously he becomes a free rider of public goods provided by the other family farms. The result is not optimal in Pareto sense because the quantity of created public goods is lower than possible. As we can see, there are economic theories which confirm that market allocation is not efficient if we consider public goods. Thus it is possible that some institutional restrictions could improve the allocative efficiency of a market. This issue will be the subject of deliberations that follow.

4.1. Requirements concerning agricultural education and experience The first group of requirements addresses agricultural education and experience in working on a farm. This type of limitations may be more or less restrictive. However, the limitations concerning competences in operating a farm in Poland are not as restrictive as the regulations in other EU member states. As previously mentioned herein, in France, upon graduating from a university of agriculture, it is required that one have an additional three years of work experience on a farm. In Great Britain, it is necessary to have at least 5 years of experience operating a farm as the educational criterion is considered insufficient. Agricultural education is also a requirement for purchasing agricultural land in Denmark if the surface area exceeds 30 ha and is located in an agricultural zone. The key question thus remains: How do the restrictions of the market liquidity concerning education and experience influence the market efficiency at the allocative and informational levels? Regarding the allocative efficiency, the restrictions described above lower the effective demand for agricultural land. As a result, land prices are below the balance price depending on the price flexibility coefficient (demand) and the income flexibility of the demand for agricultural land, both of which are connected with demographic, geographic and macroeconomic characteristics of a given country or region, in particular with respect to the density of the population, the quality of the agricultural production environment, the intensity of management in agriculture, the purchasing power parity and the agricultural income parity. However, it is worth emphasizing that, in this way, the effective demand is limited, especially in its speculative part, which positively affects the allocative efficiency. The potential land purchase is justified by the analysis of profitability of real cash flows, i.e., flows accompanied by the flow of goods and services. Similarly, as far as informational efficiency is concerned, higher qualifications reduce informational asymmetry and the possibility of incorrect estimations regarding expected rates of return.

4.2. Area norms Among other limitations, there are the so-called area norms. In Poland, the question of minimum and maximum area norms that must be met by a family farm is solved quite liberally in comparison with other UE member states. Dur-

188

Bazyli Czyżewski, Adam Majchrzak

ing the development of the Act on the Agricultural System, the minimum area norm was deleted from the draft. It stated that to enlarge the farm a farmer had to own 4 to 20 ha depending on the region, while at the same time, the surface area of the seller’s farm could not fall below this limit (Naszkowska, 2003). Therefore, throughout the country, a minimum area norm, 1 ha, in agricultural property turnover (excluding succession) and a maximum area of a family farm, as well as limitations concerning the surface area of farms with the right to purchase land from the resources possessed by the APA is applied. Hence, there are no solutions stimulating land flows to reach an optimal area of agricultural land from the perspective of the economic and social balance. Area norms, as mentioned herein, are also present in the UE member states. However, the legislation of the member states directly or indirectly determines the desired area of a farm most often to ensure a specific level of employment and income (Sadowski, 2009, p. 233; Stankiewicz, 2000, pp. 1–11). From a theoretical perspective, the presented area norms create entry and exit barriers to the agricultural land market. The question is whether they should be treated in terms of market failure according to the classic approach. In our opinion, the answer is negative because their introduction aims at maintaining the agricultural use of farmland and at determining farm profitability and agricultural production efficiency. It is widely acknowledged that the threshold of a profitable scale of agricultural production is relatively high due to many general environmental conditions as well as to the low mobility of the production factors. Therefore, while area norms eliminate a determined volume of demand with speculative motives and motives other than operating a farm, they also cause a decrease in land market prices proportional to the restrictiveness of the regulations. Nonetheless, the process comes down to providing the actual market value of the land and the expected rate of return, which, after all, is the phenomenon that increases allocative efficiency. The fact that agricultural land (as well as the agricultural production area) is an extremely heterogeneous and immobile good is also significant. Accordingly, the assumptions of the perfect competition cannot be used to assess the efficiency of this market. On the other hand, the monopolistic models do not describe the agricultural land market well enough. This may be due to the relatively weak bargaining power of its owners “non-market” hierarchy of goals of individual farms or because land is a very stable production factor rather than a product with intrinsic utilities6.

4.3. Localization of a farm versus place of residence Another factor limiting land market liquidity is the localization of the farm and the place of residence of its owner. This is a relatively restrictive limitation that is included explicite in legislatures of a few countries of the European Union. In 6 Exceeding

the utilities generated on the basis of goods and services produced with the use of the land factor.

Regulations for the polish agricultural land market compared with…

189

Poland, the amended Act on the Agricultural System states that one of the conditions to recognizing a physical person as an individual farmer7 is the fact that the person has resided in a community (parish) in the area of which one of the agricultural properties included on his farm for at least 5 years is located (art. 3, item 4 of the Act of 16 September 2011). It will lead to, among others, limiting groups entitled to participation in limited tenders organized by the APA that aim at developing state land resources. As we know, the legislation in Denmark provides for even more restrictive limitations. However, in 2007, the Danish regulations were the subject of a ruling of the European Court of Justice, which stated that such provisions as the Danish provisions break the Treaty Establishing the European Community. The above regulations aim at ensuring the use of land by individual farmers and their families in accordance with their agricultural intended use. Under Polish conditions, there is an additional reason to develop already existing farms by stimulating the improvement of the local agrarian structure. The above solution is arguable in terms of land market efficiency as it reduces not only the speculative demand but it also reduces the offers of those entities that would like to establish new farms. This issue can be even more significant in the situation where the existing farms do not possess resources to purchase land in the amount offered by the APA. One solution to this situation is to introduce in the amendment to the Act on the Management of Treasury Agricultural Property the so-called “three steps” – leaseholder preemption rights, farmer preemption rights to enlarge their farms and an open tender (Bujoczek, Bromnerek, 2008, p. 32), although there exists the risk that an open tender may lead to speculating in land prices. Nevertheless, it is difficult to assess how the above-mentioned regulations may disrupt land market operations and the possibility to adequately estimate the rate of return on that resource. In Poland, under the condition of commonly occurring “land hunger”, this influence seems to be of little importance.

4.4. Personal use of farms The personal use of agricultural property is one of the most popular limitations of land turnover in the EU as it constitutes one of the conditions for a farm to be considered a family farm and therefore entitles the preferential purchase of land or the exemption from the preemption clause in favor of the state agencies. Such a solution is applied in France, Germany, Great Britain, the Netherlands and Denmark. In Poland, however, the definition of “personal use” is relatively broad. “It is believed that a natural person personally operates a farm when a) they work on the farm, b) they make all the decisions concerning operating agricultural activity on the farm” (art. 3 section 4 of the Act of 16 September 2011, art. 7 item 1 of the Act of 11 April 2003). The “personal work” criterion 7 Consequently,

purchasing land under preferential conditions, except for the rights of preemption of the APA.

190

Bazyli Czyżewski, Adam Majchrzak

occurs also, e.g., in the French law in relation to family farms of a team character such as the GAEC cooperative farming group (Groupement Agricole d’Exploitation en Commun) (Lichorowicz, 2000, p. 57; Stankiewicz, 2000, p. 4). In terms of land market efficiency, the personal work criterion seems to be of significant importance. In terms of land market efficiency, the personal work criterion seems to be of significant importance. In fact, we think that the absence of such a limitation lowers both the allocative and informational efficiency of management, assuming that the existence of family farms is consider as a public good. In individual farms, the own labor cost of a farming family is not counted in the profit and loss account (according to the FADN system). As in mentioned dilemmas, there are market incentives to transform family farms into industrial farms which use only hired labor. Nevertheless, it would result in disappearing of some public goods concerning rural culture and tradition Therefore, the real remuneration for own labor has a very individual character depending on the farm management structure and the farming family work productivity. Thus, theoretically, estimating ex ante the alternative own labor cost on an individual farm is indispensable as it is not possible to determine allocative efficiency without it. It is also difficult to correctly determine the expected rate of return, thus lowering informational efficiency. Therefore, from this vantage point, changes in the Polish agricultural legislation should be considered positive.

4.5. The owner’s income structure and other limitations The limitation of agricultural land market liquidity in the form of conditions regarding the owner’s income structure does not exist in Polish law. In Germany, however, a farm cannot forfeit its “economic self-sufficiency” as a result of agricultural land transactions (Stankiewicz, 2000, pp. 7, 9). The above limitations force potential land purchasers not only to maintain the agricultural intended use but also to effectively organize production structure in terms of profitability to limit the flow of the farm’s added value to its environment. In terms of possible applications of the above solutions to the Polish law, it needs to be acknowledged that the impossible cannot be required of the farmers. The above requirements can, theoretically, increase the allocative and informational efficiency of the agricultural land market but only under the conditions of developed institutional structures within the agriculture sector, which would protect farms against the unfavorable influence of the market and would enable the realization of the “institutional surplus”8 (Czyżewski, 2009, pp. 37–42). Next to the French legislation, the German legislation is one of the most interfering with respect to the agricultural land market legal provisions in Europe. Apart from the questions discussed in the previous paragraph, the 8 “Institutional

surplus” refers to O.E. Williamson’s transaction cost theory and occurs in a situation when the advanced contractual integration in agri-food sector protects both producer (a farmer) and buyer of specific product (a food-processing plant) against market risk lowering the transaction costs.

Regulations for the polish agricultural land market compared with…

191

essential instrument that links transactions concerning the land market solely with family farms is found in the provisions on inheritance. In fact, the so-called “indivisible inheritance” aims at ensuring a high level of productivity of the farming family’s labor. In accordance with this rule, a farm should not be divided when inherited because the provisions favor the heirs working on the farm, assuming the favorable conditions of settlement with the other heirs. An additional expression of the restrictiveness of the German legislation is the above mentioned provisions that protect the agricultural land transactions against speculative price inflation. According to such provisions, if “the mutual consideration of the purchaser is grossly inadequate to the value of the plot”, the basis for determining the land’s value is its income value (Stankiewicz, 2000, p. 9). This solution suggests that the discounted stream of land rents should be used to valorize the market value of rents (that is, comparing the market rent with the actual realized rent of the farm). Theoretically, the goal is for the residual income of individual farms to be at least equal to the land rent value resulting from the prices of land as only under such conditions the extended reproduction in agriculture is viable. According to German legislation, in over 70%9 of agricultural land transactions in Poland, the prices of land should be lowered administratively, which, needless to say, is impossible for a number of reasons. Therefore, if the prices of land cannot be decreased, it is necessary to equalize the market and the realized values of land rent with the use of other agricultural policy instruments. However, under the conditions of the developed institutional environment, the German solutions controlling the agricultural land turnover favor allocative efficiency of the land market and entirely eliminate speculative demand. In Poland, there is no reference to the income value of land being partially compensated by temporary restrictions concerning the citizenship of the agricultural land purchaser, which limits the purchase of land by foreigners until 2016. Theoretically, in this way, the value of demand resulting from higher purchasing power of foreign incomes, in particular from countries of the old EU, is eliminated. However, a question arises whether the transition period negotiated in Copenhagen is sufficient in this context. We should be aware of the fact that the purchasing power of agricultural incomes in Poland and in the highly developed EU countries will not equate until the transition period is completed. Therefore, it seems justifiable that the amendments to, among others, the Act on the Management of Treasury Agricultural Property and the Act on Agricultural System aim at privatizing the largest possible land acreage from the APA resources before 2016.

5. CONCLUSIONS To sum up, there are not only a social policy reasons for maintaining restrictions on agricultural land turnover but also the valid theoretical premises referring to 9 On

the basis of the individual farm analysis in the FADN system.

192

Bazyli Czyżewski, Adam Majchrzak

the public choice theory. The task of the agrarian policy concerning land market in the UE is not to be “least market distorting” but to correct market failures in public goods allocation as much as possible. All in all, it can be concluded that all the hypotheses formulated in the introduction have been confirmed. In many aspects, France, Germany and Denmark are characterized by similar and far-reaching agricultural land market regulations that enable the optimization of resources of family farms in terms of economic and social goals. Therefore, it can be stated that the first and the second hypotheses are confirmed: the land market legislation in the analyzed EU countries created strong economic structures based on family farms and ensured the maintenance of such status quo. In this respect, the land market legislation in Poland differs from that of France, Germany and Denmark, and they do not stimulate processes of the concentration of resources in agriculture, which is desirable from an economic perspective. At the same time, we found that, despite their interventionist characteristics, neither the Polish nor the Western European institutional solutions decrease efficiency of the market mechanism. Rather, they solely eliminate market failures such as speculative demand for agricultural land (Czternasty, Majchrzak, 2009, pp. 325–339; Czyżewski, Majchrzak, 2010, pp. 80–100), thus confirming the third hypothesis. However, it should be considered that the 2003 CAP reform from Luxemburg enforces changes in the agrarian structure of the EU countries, though it is a long-lasting process, whereas the land market regulations applicable in some countries of the old EU-15 influence the agrarian structure in an opposite direction, that is, they consolidate it. Therefore, the current character of the CAP reforms may unsettle the land market institutions’ complementarity with the agricultural policies in Western European countries. Thus, the problem involves the introduction of such changes in the land market legislations that would restore their complementarity with the new directions of the agricultural development initiated in 2003. However, the paradox is that from the economic and social perspectives, the more desirable solutions for Poland are the old solutions that were proven effective in Western Europe as they stimulated land market concentration following the example of the German or French model. That is why, in our opinion: – introduction of new regulations that would allow the intensification of pre-emption rights and reselling agricultural land by institutions supervising agricultural system (APA or new entrants), – introduction of new – complement regulations of the lease of agricultural land, – introduction of the limits of the possibility of farm fragmentation, as well as the excessive concentration of agricultural land, – linking the category of family farms to the income aspect, – introduction of the limits in possessing agricultural land abroad can be recommended for the Polish land management system.

Regulations for the polish agricultural land market compared with…

193

REFERENCES Appendix XII to the Act concerning conditions of accession of the Czech Republic, the Republic of Estonia, the Republic of Cyprus, the Republic of Latvia, the Republic of Lithuania, the Republic of Hungary, the Republic of Malta, the Republic of Poland, the Republic of Slovenia and the Slovak Republic and the adjustments to the Treaties on which the UE is founded, 2003. L 236 of 23 September 2003, p. 787, section 4, subsection. 2. Association Europenne des Institutions d’Amenagement Rural (AEIAR) (2009), http://www.aeiar.be (accessed 8.02.2009). Borowski K. (2007), Podstawowe rozwiązania prawne w wybranych państwach członkowskich Unii Europejskiej w zakresie obrotu nieruchomościami rolnymi, Bureau of Research of the Chancellery of the Sejm, BAS-WAEM-1684/07, Warsaw, pp. 3–4. Bujoczek K., Bromberek J. (2008), Więcej ziemi dla rolników, „Topagrar Polska”, 11, p. 32. Czternasty W., Majchrzak A. (2009), Projected changes in agricultural areas management in Poland in view of the chosen UE countries’ experience, “Management”, 2, pp. 328–329. Czyżewski B. (2009), Rynkowa wartość renty gruntowej a proces jej realizacji w gospodarstwach rolnych w Polsce, Roczniki Naukowe Seria. XI/2, Poznan–Olsztyn, pp. 37–42. Czyżewski B., Majchrzak A. (2010), Efektywność rynku ziemi rolniczej oraz waloryzacja rent gruntowych w kontekście regulacji instytucjonalno-prawnych w wybranych państwach członkowskich Unii Europejskiej [in:] Nowe trendy w metodologii nauk ekonomicznych i możliwości ich wykorzystania w procesie kształcenia akademickiego, Grzelak A., Sapa A. (ed.), vol. 1: Problemy ogólne metodologii nauk ekonomicznych, Poznan University of Economics, pp. 80–100. Lichorowicz A. (2000), Status prawny gospodarstw rodzinnych w ustawodawstwie krajów Europy Zachodniej, Publishing House Temida 2, Bialystok, pp 40–44, 57, 189. Mueller D. (2003), Public Choice III, Cambridge University Press, Cambridge. Myerson Roger B. (1997), Game theory, Analysis of Conflict, Harvard University Press. Naszkowska K. (2003), Głosowanie nad ustawą o obrocie ziemią zapewne już w piątek, „Gazeta Wyborcza”, http://wyborcza.pl/1,75248,1421042.html (accessed 10.04. 2003). Sadowski A. (2009), Własność a użytkowanie gruntów rolnych. Zarys tendencji rozwojowych, University in Bialystok Publishing House, Bialystok, pp. 227–230, 233. Sobota M. (2004), System planowania przestrzennego oraz formy władania ziemią rolniczą we Francji, „Administratio Locorum„,3(2), pp. 4–5. Sprzedaż nieruchomości Zasobu Własności Rolnej Skarbu Państwa (2010), The APA, http://www.anr.gov.pl/attachements/AdminArticle/141/113/sprzedaz.pdf (accessed 14.12.2010). Stankiewicz D. (2002), Ograniczenia w obrocie gruntami rolnymi w wybranych krajach Unii Europejskiej w aspekcie prac nad stosownymi zmianami w ustawodawstwie polskim, Bureau of Research of the Chancellery of the Sejm, Department of Social and Economic Research, pp. 1–11.

194

Bazyli Czyżewski, Adam Majchrzak

Stankiewicz D. (2006), Ustawa z dnia 11 kwietnia 2003 r. o kształtowaniu ustroju rolnego, BSiE, Warszawa, p. 4. Stelmachowski A. (2008), Prawo rolne, Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis, Warsaw, pp. 15–28. The Act of 16 September 2011 amending the Act on the Management of Treasury Agricultural Property and other acts, Dz. U. 2011 no. 233, item 1382. The Act on the Agricultural System of 11 April 2003, Dz. U. 2003 no. 64, item 592. Zadura A. (2008), Kształtowanie struktury gospodarstw w wybranych krajach UE, „Biuletyn Informacyjny”, 1–2 (118), Ministry of Agriculture and Rural Develop ment, the Agency for Resctructuring and Modernisation of Agriculture, Warsaw, p. 17. Zadura A. (2009), Transformacja ustrojowa rolnictwa w krajach Europy ŚrodkowoWschodniej, „Roczniki Nauk Rolniczych”, Series G, Vol. 96/4, p. 252. Zadura A. (2010), Nowe zasady sprzedaży i dzierżawy, „Rolnik Dzierżawca”, 5, pp. 40–41.

ABSTRACT Despite the fact that the family farm is the basic unit of management in the European agriculture, the European Union (EU) legislation does not directly guarantee the stability of such entities. For this reason, the EU member states regulate the principles for turnover of agricultural land that favor ownership of agricultural property by family farms active in agricultural production. The goal of such principles is to enable the effective allocation of land resources assuming that European model of agriculture also provides desirable public goods. However, such allocation requires the maintenance of an optimal agrarian structure from the perspective of farm incomes. A supply of public goods is never optimal in market conditions and should be institutionally supervised. The aim of this paper is to compare land market regulations in selected EU member states and to assess the impact of farmland trade limitations on the respective market efficiency in chosen EU member states. For this purpose, a qualitative comparative analysis was conducted. The institutional solutions of Poland were compared with selected countries that represent the dominant concentration, i.e., Germany, France and Denmark. The paper shows that land market institutions in the countries of the old EU-15 have common features that ensure the stability of agrarian structures. Furthermore, land market regulations in the new member states, including Poland, differ so significantly from those of the old EU-15 that they do not guarantee the optimization of the agrarian structure. Consequently, the legislation of the old EU-15, in particular that of Germany, France and Denmark, can be regarded as a model for the land market legislation reforms in Poland. Moreover, limitations concerning the turnover of agricultural land do not exert negative influences on the allocative and informational efficiencies of the land market supposing that agricultural area in the UE is expected to provide public goods.

Regulations for the polish agricultural land market compared with…

195

Keywords: agricultural land market; land market institutions; regulations; land turnover; agrarian structures. JEL Classification: E02, H41, K11, Q15, R52

REGULACJE RYNKU ZIEMI ROLNICZEJ W POLSCE NA TLE WYBRANYCH PAŃSTW UNII EUROPEJSKIEJ: WNIOSKI DLA EFEKTYWNOŚci RYNKOWEJ STRESZCZENIE Podstawową jednostką gospodarowania w rolnictwie europejskim są gospodarstwa rodzinne, jednak ustawodawstwo unijne nie gwarantuje w sposób bezpośredni trwałości tych podmiotów. W związku z tym państwa członkowskie Unii Europejskiej regulują zasady obrotu ziemią rolniczą, preferujące posiadanie nieruchomości rolnych przez aktywne w produkcji rolnej gospodarstwa o charakterze rodzinnym. Celem tych zasad jest zapewnienie efektywnej alokacji zasobów ziemi rolniczej przy założeniu, że europejski model rolnictwa przewiduje między innymi dostarczenie przez obszary wiejskie pożądanych społecznie dóbr publicznych mających źródło w czynniku ziemi. Taka alokacja wymaga jednak utrzymania optymalnej z punktu widzenia dochodów rolniczych struktury agrarnej. Dostarczanie dóbr publicznych nie jest optymalnym działaniem w warunkach rynkowych, w związku z czym powinno być instytucjonalnie nadzorowane. Celem opracowania jest porównanie instytucji rynku ziemi w wybranych krajach UE oraz ocena oddziaływania ograniczeń obrotu ziemią na efektywność rynku ziemi rolniczej w tych państwach. Realizacji tego celu posłużyło przeprowadzenie analizy jakościowej, w której otoczenie instytucjonalne rynku ziemi rolniczej w Polsce zostało porównane z regulacjami obowiązującymi w Niemczech, Francji i Danii. W pracy wykazano, że instytucje rynku ziemi rolniczej w krajach starej UE-15 mają wspólne cechy, które gwarantują stabilność struktur agrarnych. Ponadto regulacje rynku ziemi w nowych państwach członkowskich, w tym w Polsce, różnią się w znacznym stopniu od obowiązujących w UE-15, nie gwarantując optymalizacji tych struktur. W związku z powyższym przepisy obowiązujące w UE-15, w szczególności w Niemczech, Francji i Danii, mogą być uznane za wzór dla reformy przepisów dotyczących rynku ziemi w Polsce. Co więcej, ograniczenia dotyczące obrotu gruntami rolnymi nie wywierają negatywnego wpływu na alokacyjną i informacyjną efektywność rynku ziemi rolniczej przy założeniu, że funkcją gruntów rolnych w UE jest także dostarczanie dóbr publicznych. Słowa kluczowe: rynek ziemi rolniczej, instytucje rynku ziemi, regulacje prawne, obrót gruntami, struktury agrarne.

Studia ekonomiczne 1 Economic studies nr 2 (LXXXI) 2014

Małgorzata Mikita*

ROLA PAŃSTWA NA RYNKU FINANSOWYM – POŻĄDANY KIERUNEK ZMIAN WPROWADZENIE Państwo jest jednym z najważniejszych uczestników rynku finansowego. Jego rola wybiega poza role pełnione przez innych uczestników rynku. Obok roli podmiotu zgłaszającego popyt na pieniądz (podobnie jak np. gospodarstwa domowe czy przedsiębiorstwa) państwo pełni także rolę regulatora rynku i nadzorcy. Ponadto oddziałuje na koniunkturę gospodarczą kraju poprzez prowadzoną politykę pieniężną. Obserwacja różnych krajów pozwala stwierdzić, że działania podejmowane przez państwo na rynku finansowym są zróżnicowane tak w zakresie charakteru tych działań, jak też ich intensywności. Są kraje o dużym udziale państwa w aktywach sektora finansowego (na poziomie około 50%), jak i państwa o stosunkowo niewielkim ich udziale (na poziomie około 20%). Są kraje, w których państwo stale zgłasza wysoki popyt na kapitał (w celu np. pokrycia deficytu budżetowego), jak też kraje, w których sytuacja budżetowa jest stabilna, co sprawia, że rola państwa jako pożyczkobiorcy na rynku finansowym jest znacznie mniejsza. Wyraźne różnice między krajami dostrzega się także w zakresie regulacyjnej roli państwa. Zróżnicowanie występuje w zakresie rodzajów regulacji finansowych, ich zakresu, jak też szczegółowości i restrykcyjności. Globalny kryzys finansowy XXI wieku zachwiał stabilnością rynków finansowych. Okazało się, że rynki finansowe w poszczególnych krajach są narażone na silne wstrząsy, które szybko rozprzestrzeniają się w skali całego świata. Obserwacja przyczyn i skutków kryzysu skłania do postawienia pytania – jakie zmiany należy wprowadzić na rynku finansowym, aby uniknąć podobnej sytuacji w przyszłości? * Uczelnia

Łazarskiego w Warszawie (malgorzata.mikita@lazarski.pl).

Rola państwa na rynku finansowym – pożądany kierunek zmian

197

Ekonomiści podjęli wiele badań, których celem jest określenie czynników wpływających na stabilność i efektywność działania rynku finansowego. Jednym z obszarów prac badawczych jest rola państwa na tym rynku. Pojawiają się przede wszystkim pytania dotyczące regulacyjnej roli państwa na rynku finansowym. Dotychczasowe regulacje i nadzór nie były w stanie uchronić rynku finansowego przed utratą stabilności. Wydaje się zatem, że jest istotne, aby spojrzeć na rolę państwa na rynku finansowym ponownie i zastanowić się, m.in. jak powinny wyglądać regulacje tego rynku i nadzór nad nim w przyszłości. O ile kwestia konieczności regulowania rynku finansowego przez państwo nie wzbudza dyskusji, to zakres tych regulacji pozostaje ciągle kwestią otwartą. Wiele pytań powstaje również w odniesieniu do bezpośrednich działań państwa podejmowanych w czasie kryzysu na rynku finansowym. Rządy poszczególnych państw, a także banki centralne rozpoczęły interwencje na rynku finansowym, aby nie dopuścić do upadku wielu instytucji finansowych o strategicznym znaczeniu dla krajów, a także przywrócić zaufanie do tego rynku. Rezultaty podjętych działań nie są oceniane jednoznacznie. Można dostrzec zarówno plusy jak i minusy podjętych działań. Celem artykułu jest nakreślenie pożądanego kierunku zmian w zakresie roli państwa na rynku finansowym. Autorka zwraca uwagę na cztery obszary zmian, tj. obszar regulacji i nadzoru, obszar bezpośrednich interwencji państwa na rynku finansowym, konkurencję na rynku finansowym oraz infrastrukturę finansową. Zdaniem autorki, podjęcie właściwych działań we wskazanych obszarach przyczyni się do wzrostu stabilności rynku finansowego i jego efektywności. Co więcej można także oczekiwać pozytywnego wpływu na wzrost gospodarczy krajów. Artykuł składa się z dwóch głównych części. W pierwszej z nich przedstawiono rolę, jaką odgrywa państwo na rynku finansowym. Przybliżono rolę pożyczkobiorcy i regulatora. Ponadto podkreślono zróżnicowanie w zakresie udziału państwa w sektorze finansowym w różnych regionach i krajach świata. W części drugiej zwrócono uwagę na wyzwania, przed jakimi stoi rynek finansowy. Niewątpliwie nakreślenie pożądanego kierunku zmian w zakresie roli państwa na rynku finansowym jest zadaniem trudnym, zwłaszcza z uwagi na szeroki obszar badawczy (który wymaga prowadzenia analiz w zakresie wpływu działań podejmowanych przez państwo na rynku finansowym nie tylko na ten rynek, ale także na całą gospodarkę), a także brak szybkiej weryfikowalności podjętych działań (rezultaty widoczne są z reguły po wielu latach; często podlegają weryfikacji dopiero w czasie kolejnego kryzysu).

2. PAŃSTWO JAKO JEDEN Z UCZESTNIKÓW RYNKU FINANSOWEGO Państwo to niewątpliwie jeden z najważniejszych uczestników rynku finansowego (obok przedsiębiorstw, gospodarstw domowych, instytucji obrotu instrumentami

198

Małgorzata Mikita

finansowymi czy instytucji finansowych). Jego działanie na rynku finansowym obejmuje transakcje w zakresie dostarczania i pozyskiwania kapitału (rola pożyczkobiorcy dominuje wyraźnie nad rolą pożyczkodawcy) oraz działania w zakresie regulacji i kontroli procesów zachodzących na rynku finansowym. Ponadto przez politykę pieniężną państwo oddziałuje na koniunkturę gospodarczą kraju. Rząd centralny oraz samorządy lokalne często potrzebują dodatkowego kapitału, aby zrealizować planowane przedsięwzięcia gospodarcze i społeczne. Kapitał ten mogą pozyskać na rynku finansowym (np. przez zaciąganie kredytów, emisję obligacji czy bonów). Państwo jest z reguły największym biorcą kapitału na rynku. Ma zatem duży wpływ na warunki panujące na rynku, w szczególności na poziom stóp procentowych oraz dostępność kapitału dla innych uczestników rynku finansowego. Istotną rolą państwa jest również rola regulatora rynku. W ramach tej roli państwo, przez stanowienie różnych regulacji, dąży do zapewnienia przejrzystości działania rynku i jego stabilności. Najważniejsze segmenty rynku, czyli rynek bankowy, ubezpieczeniowy czy publiczny rynek papierów wartościowych, są przedmiotem szczegółowej regulacji. Dodatkowo są objęte nadzorem wyspecjalizowanych państwowych instytucji nadzorczych. Regulacyjne działania państwa na rynku finansowym zwiększają jego stabilność. Kwestię tę podkreślał m.in. jeden z wybitnych ekonomistów XX wieku – Hyman Minsky, autor hipotezy niestabilności finansowej. H. Minsky (1986) zwrócił uwagę, iż stabilność ekonomiczna (z oczywistych względów postrzegana jako zjawisko pozytywne) sprzyja rosnącej kreacji kredytów w gospodarce, co z kolei prowadzi do pojawienia się „bańki spekulacyjnej”, zjawiska niestabilności systemu finansowego, a następnie do ograniczeń kredytowych i w rezultacie do zahamowania wzrostu gospodarczego. Minsky podkreślał, że jednym z czynników ograniczających pojawianie się kryzysów jest stabilizująca rola regulatorów państwowych. Rynek finansowy wymaga regulacji przez państwo z kilku powodów: 11

po pierwsze, z uwagi na konieczność zagwarantowania uczestnikom rynku finansowego dostępu do pełnych i prawdziwych informacji dotyczących instrumentów finansowych i ich emitentów. Brak wiarygodnych informacji sprawia, że uczestnicy rynku finansowego podejmują niewłaściwe decyzje inwestycyjne. Państwo zapobiega dezinformacji poprzez nakładanie na uczestników tego rynku wymogów w zakresie np. sprawozdawczości finansowej;

po drugie, z uwagi na konieczność zapobiegania zjawiskom paniki na rynku finansowym. Powodem paniki może być np. upadek dużego banku. Uczestnicy rynku finansowego mogą wówczas nabrać przeświadczenia, że inne banki nieuchronnie spotka ten sam los. Ich działanie będzie zdeterminowane strachem o własne pieniądze – np. zaczną jednocześnie wycofywać depozyty z banków, co nieuchronnie doprowadzi system bankowy danego kraju do utraty płynności;

Rola państwa na rynku finansowym – pożądany kierunek zmian

199

po trzecie, państwo dąży do ograniczania ryzyka podejmowanego przez instytucje finansowe. Chociaż większe ryzyko stwarza instytucjom finansowym szanse na osiągnięcie wyższych zysków, to wiąże się ona również z możliwością poniesienia większych strat. Instytucje finansowe, dążąc do maksymalizacji zysków, mają tendencje do akceptacji coraz większego ryzyka. W sytuacji udanej inwestycji osiągają wysokie zyski. W sytuacji niepowodzenia inwestycji ponoszą straty. Ich wielkość może być tak duża, że zostanie zachwiana stabilność działania danej instytucji, co w konsekwencji może przyczynić się do poniesienia strat przez jej klientów.

Rola państwa jako regulatora i nadzorcy rynku wzbudza wiele kontrowersji wśród ekonomistów. Dyskusje toczą się wokół określenia zakresu pożądanych regulacji. Państwo ma wpływ na koniunkturę gospodarczą kraju przez prowadzoną politykę pieniężną. Głównym realizatorem polityki pieniężnej jest bank centralny. Realizując politykę pieniężną posługuje się takimi narzędziami, jak: operacje otwartego rynku, rezerwy obowiązkowe, operacje depozytowo-kredytowe czy stopy procentowe. Narzędzia te umożliwiają wpływanie na wielkość podaży pieniądza na rynku, a to z kolei bezpośrednio oddziałuje na cenę kapitału i jego dostępność dla potencjalnych kredytobiorców. Obok wskazania zadań państwa na rynku finansowym należy podkreślić, że państwo jest właścicielem wielu aktywów finansowych. Analiza danych statystycznych w zakresie udziału państwa w sektorze finansowym w różnych regionach świata pozwala zaobserwować istotne różnice w tym względzie, jak też duże zmiany, jakie zaszły w okresie kilkudziesięciu ostatnich lat. Największym udziałem państwa w aktywach sektora finansowego odznacza się region południowej Azji (udział ten przekracza 40%). Równie wysoki udział (około 40%) obserwuje się w krajach regionu środkowej i północnej Afryki. Najniższym wskaźnikiem udziału państwa w aktywach sektora finansowego odznacza się region Afryki Subsaharyjskiej (poniżej 10%) oraz Azji Wschodniej i Pacyfiku (nieco powyżej 10%). W krajach europejskich wskaźnik ten wynosi średnio około 20%, podobnie jak w krajach Azji Środkowej (Rethinking…, 2013, s. 104). Przykładem krajów o dużym (powyżej 50%) udziale państwa w aktywach sektora finansowego są: Chiny, Indie, Algieria, Białoruś, Egipt, Syria. W takich krajach jak: Argentyna, Brazylia, Indonezja, Korea, Polska, Rosja, Turcja udział państwa w aktywach sektora finansowego mieści się w granicach 20–50% (Rethinking…, 2013, s. 104). Na szczególną uwagę zasługuje fakt, iż wszystkie regiony świata istotnie ograniczyły udział państwa w aktywach sektora finansowego w okresie ostatnich kilkudziesięciu lat. Szczególnie dotyczy to regionu krajów rozwijających się. W latach 70. państwo posiadało około 67% aktywów finansowych w krajach tego regionu, natomiast w roku 2009 udział państwa spadł do 22% (Rethinking…, 2013, s. 104). Szczególnie duży spadek udziału państwa w aktywach finansowych ogółem zaob-

200

Małgorzata Mikita

serwowano w krajach Europy Wschodniej (Bułgaria, Chorwacja, Czechy, Węgry, Rumunia, Polska) i Azji Centralnej. Na początku lat 90. kraje tych regionów przeprowadziły proces prywatyzacji banków państwowych, co pozwoliło na istotne ograniczenie udziału państwa w sektorze bankowym. W roku 1985 udział aktywów państwowych w aktywach finansowych ogółem w krajach tych regionów szacowano na 88%, natomiast w roku 2009 na 20%. Podobnie istotne zmiany zaobserwowano w Afryce. Jeszcze 50 lat temu system bankowy w krajach Afryki miał charakter niemal całkowicie państwowy. Obecnie udział państwa w aktywach sektora finansowego zredukowano do około 40% (Rethinking…, 2013, s. 103).

3. PAŃSTWO NA RYNKU FINANSOWYM – WYZWANIA Globalny kryzys finansowy XXI w. zwrócił uwagę ekonomistów na szereg mankamentów obecnie działającego na świecie rynku finansowego. Jednym z obszarów wymagających wprowadzenia zmian jest obszar regulacji i nadzoru. Kryzys wyraźnie unaocznił, iż dotychczasowa architektura rynku finansowego nie zapewnia jego stabilności. Wiele kontrowersji powstało wokół bezpośrednich interwencji państwa na rynku finansowym (interwencje takie szeroko obserwowano w latach 2007–2010). Ekonomiści zastanawiają się, czy przyniosły pożądane efekty i jakie są negatywne skutki tych działań. Właściwa polityka państwa w zakresie rozwoju rynku finansowego to polityka zakładająca z jednej strony zapewnienie jego stabilności, z drugiej natomiast wzrost efektywności jego działania i przyczynianie się do wzrostu gospodarczego kraju. Niezbędne w tym względzie jest podejmowanie działań zmierzających do zwiększenia konkurencji na rynku finansowym i odpowiednie kształtowanie infrastruktury finansowej.

3.1. Regulacyjna rola państwa Konieczność wprowadzania przez państwo pewnych regulacji na rynku finansowym wydaje się być kwestią bezdyskusyjną. Wiele dyskusji wzbudza natomiast charakter tych regulacji. Powstaje pytanie, jakie regulacje zapewniają najlepsze działanie rynku finansowego. Ekonomiści, szukając prawidłowych rozwiązań, przyglądają się m.in. regulacjom występującym w różnych krajach przed globalnym kryzysem finansowym. Próbują odpowiedzieć na pytanie, czy charakter regulacji obowiązujących na rynku finansowym danego kraju miał wpływ na zakres, w jakim dany kraj został dotknięty negatywnymi skutkami kryzysu. Nie wszystkie kraje odczuły skutki kryzysu w ten sam sposób. Można wskazać kraje, które odczuły skutki kryzysu w sposób istotny, jak też takie, które zdołały oprzeć się jego negatywnemu wpływowi. Laeven i Valencia (2012) przeprowadzili badania 143 różnych krajów świata, chcąc wyróżnić te, które okazały się podatne na kryzys i te, które „nie ucierpiały” w istotny sposób z powodu kryzysu. Autorzy

Rola państwa na rynku finansowym – pożądany kierunek zmian

201

wyróżnili 16 krajów, które zostały dotknięte poważnym kryzysem bankowym w latach 2007–2011. Są to: Austria, Belgia, Dania, Niemcy, Grecja, Islandia, Irlandia, Kazachstan, Litwa, Luksemburg, Holandia, Nigeria, Hiszpania, Ukraina, Wielka Brytania i Stany Zjednoczone. Ponadto badania przeprowadzone przez Laeven i Valencia pozwoliły na zidentyfikowanie krajów, które wyraźnie ucierpiały (w latach 2007–2011) z powodu urzeczywistnienia się ryzyka systemowego. Są to: Francja, Węgry, Włochy, Portugalia, Rosja, Słowenia, Szwajcaria. Pozostałe państwa, ze 143 badanych, można uznać za kraje, które nie zostały poważnie dotknięte kryzysem. Obserwacja krajów dotkniętych kryzysem i tych, którym udało się uniknąć istotnego wpływu kryzysu, pozwala wskazać pewne cechy różnicujące te grupy krajów w zakresie regulacji i nadzoru. W wielu krajach dotkniętych kryzysem brak było regulacji w zakresie zasad udzielania kredytów i pożyczek oraz systemu klasyfikacji kredytów, który nakładałby na banki obowiązek informowania o jakości swoich kredytów na podstawie wystandaryzowanych wytycznych. Ponadto w krajach tych obserwowano znacznie mniej restrykcyjne wymagania w zakresie audytu, mniej restrykcyjną definicję kapitału własnego banku, niższy poziom kapitału Tier 1, mniejsze wymogi w zakresie sprawozdawczości finansowej, jak też niższe wymagania informacyjne skierowane do instytucji finansowych. Ponadto kraje te bardziej polegały na ocenie ryzyka dokonywanej przez same banki. Można zatem założyć, że państwa dotknięte kryzysem to przede wszystkim te, które miały słabsze regulacje i nadzór. Oczywiście nie można stwierdzić, że różnice regulacyjne to jedyna przyczyna tego, iż kraje zostały narażone na skutki kryzysu. Niemniej jednak można uznać tę przyczynę za bardzo istotną. Globalny kryzys finansowy ujawnił także główne wady systemu finansowego w zakresie regulacji i nadzoru na szczeblu globalnym. Poważnym mankamentem systemów finansowych (przed kryzysem) w zakresie regulacji i nadzoru było to, że skupiały się wyłącznie na ryzyku w odniesieniu do pojedynczych instytucji. Celem tych regulacji było ograniczenie ryzyka, na jakie narażone są instytucje finansowe. Nie brały pod uwagę ryzyka systemowego, czyli ryzyka, na jakie narażony jest system finansowy jako całość. Okazało się, że regulacje, których celem jest minimalizacja ryzyka finansowego, na jakie narażone są instytucje finansowe, nie ograniczają ryzyka systemowego. Należy także zauważyć, że regulacje były tworzone głównie na poziomie pojedynczych krajów, natomiast działanie instytucji finansowych nie ograniczało się do pojedynczych państw. Miało zasięg globalny. Co więcej, najczęściej regulacje były tworzone oddzielnie dla banków, firm ubezpieczeniowych, instytucji obrotu papierami wartościowymi. Regulacje te zwykle nie uwzględniały powiązań między tymi instytucjami. Instytucje finansowe często wykorzystywały różnice w regulacjach różnych instytucji i próbowały działać na ich pograniczu. Przykładem takiego działania jest intensywny rozwój segmentu określanego mianem shadow banking system. Rozwój globalnego rynku finansowego spowodował, że regulacje nie nadążały za nim. Coraz trudniej było oszacować ryzyko, na jakie była narażona pojedyncza

202

Małgorzata Mikita

instytucja finansowa zarówno z powodu tego, iż zajmowała się różnymi rodzajami działalności, jak i z uwagi na to, że działała na różnych rynkach. Mimo że wydawało się, że pojedyncze instytucje są dobrze chronione (poprzez regulacje) przed ryzykiem, to rozwój sytuacji na rynku (powstawanie nowych podmiotów i produktów) sprawił, że tak nie było. Zaobserwowane błędy w zakresie regulacji wymagają niewątpliwie zmian. Wielu badaczy zastanawia się, czy wprowadzanie nowych regulacji rynku finansowego nie zahamuje rozwoju innowacji i nie uniemożliwi temu rynkowi działania na rzecz rozwoju gospodarczego? Należy jednak podkreślić, że nie chodzi o wprowadzenie szeregu dokładnie określonych regulacji, które miałyby obowiązywać uczestników rynku finansowego (są one bowiem trudne do wprowadzenia i nadzorowania). Chodzi raczej o stworzenie takich regulacji, które zachęcałyby uczestników do podejmowania działań sprzyjających rozwojowi rynku finansowego i zapewniających jego stabilność zarówno w skali jednego kraju, jak i w skali globalnej. Działania w skali krajowej powinny obejmować przede wszystkim: tworzenie zachęt do monitorowania ryzyka przez instytucje finansowe, wyeliminowanie problemu asymetrii informacyjnej, określenie przejrzystych wymogów w zakresie sprawozdawczości finansowej, określenie jasnych wytycznych w zakresie zarządzania kryzysem, ochronę depozytów, współpracę nadzorców krajowych. Wśród działań w skali globalnej najistotniejsze jest opracowanie międzynarodowych wytycznych w zakresie działania instytucji finansowych na rynku globalnym, jak też nadzoru ostrożnościowego nad tymi instytucjami. Wydaje się, że pierwszy istotny krok w tym zakresie został podjęty przez Unię Europejską. W kwietniu 2013 r. Parlament Europejski przyjął nową dyrektywę (CRD IV) (Dyrektywa…, 2013) oraz nowe rozporządzenie (CRR) (Roz porządzenie…, 2013) dotyczące warunków dopuszczenia instytucji kredytowych i firm inwestycyjnych do rynku UE oraz ich nadzorowania. Nowe przepisy zostały ujęte w ramach tzw. Pakietu CRD IV/CRR (Capital Requirements Package IV Directive/Capital Requirements Regulation). Wprowadzone zmiany dotyczą m.in.: wysokości funduszy własnych banków, dźwigni finansowej, płynności banków, ładu korporacyjnego, oceny ryzyka kredytowego oraz buforów kapitałowych. W ramach pakietu CRD IV/CRR podwyższono wymogi w zakresie wysokości funduszy własnych instytucji finansowych. Wprowadzono nowe, bardziej restrykcyjne wytyczne w zakresie płynności banków, które obligują banki do zwiększania udziału płynnych aktywów w ich portfelach. Określono konkretne wytyczne w zakresie dźwigni finansowej stosowanej przez banki, co ma zapobiegać ich nadmiernemu zadłużaniu się. Nowe wytyczne dotyczące ładu korporacyjnego skierowane są do organów zarządzających instytucjami finansowymi, sposobów zarządzania ryzykiem oraz ujawniania informacji o sposobie działania. Ich celem jest zmniejszenie ryzyka, na jakie narażają się instytucje finansowe. Podobny cel przyświeca nowym wytycznym w zakresie oceny ryzyka kredytowego (pakiet CRD IV/CRR precyzuje zasady dotyczące obliczania kwot ekspozycji ważonych ryzy-

Rola państwa na rynku finansowym – pożądany kierunek zmian

203

kiem i określa nowe, w wielu przypadkach wyższe wagi ryzyka poszczególnych ekspozycji) oraz buforów kapitałowych (pakiet CRD IV/CRR wprowadza dodatkowe bufory kapitałowe, które, obok standardowych wymogów kapitałowych, obciążają aktywa banków). Działania podjęte przez UE uwzględniają wytyczne Bazylejskiego Komitetu Nadzoru Bankowego (Basel Committee on Banking Supervision), który od szeregu lat prowadzi badania nad zwiększeniem bezpieczeństwa globalnego rynku finansowego. Bazylejski Komitet Nadzoru Bankowego powstał w 1974 r. przy Banku Rozrachunków Międzynarodowych (BIS) w Bazylei. Został powołany przez gubernatorów banków centralnych głównych państw europejskich, USA i Japonii1. Chociaż wydawane przez Komitet rekomendacje nie stanowią obowiązujących norm prawnych, to jednak w istotny sposób przyczyniają się do zmian w zakresie działania globalnego rynku finansowego.

3.2 Bezpośrednie interwencje państwa na rynku finansowym Globalny kryzys finansowy zintensyfikował działania państwa na rynku finansowym. Poszczególne państwa podejmowały różne działania w celu eliminacji negatywnych skutków kryzysu. Wśród nich można było obserwować: – zwiększanie kredytowania gospodarki przez banki państwowe i podniesienie pułapów kredytowych ustalonych dla banków państwowych, – oferowanie państwowych gwarancji kredytowych, – różne działania podejmowane przez banki centralne w poszczególnych krajach, – oferowanie otwartych linii kredytowych dla instytucji finansowych. Wiele krajów dotkniętych kryzysem podjęło decyzję o wspomaganiu gospodarki kredytami pochodzącymi z banków państwowych w czasie, gdy banki prywatne ograniczyły wyraźnie akcję kredytową (np. Brazylia, Chiny, Niemcy) (Rethinking…, 2013, s. 102). Niektóre kraje podniosły pułapy kredytowe ustalone dla banków państwowych (m.in. w Finlandii i Korei) (Rethinking…, 2013, s. 105). Z uwagi na to, że banki państwowe są często postrzegane przez klientów jako bezpieczniejsze niż banki prywatne, miały one większe szanse na rozwijanie akcji kredytowej opartej na bardziej stabilnej bazie depozytowej. Co więcej, zostały one zasilone przez państwo dodatkowymi kapitałami, które także sprzyjały rozwijaniu akcji kredytowej (działania takie podjęto m.in. w Kanadzie, Chile, Korei czy Tunezji) (Rethinking…, 2013, s. 102). 1 Obecnie członkami Komitetu Bazylejskiego są przedstawiciele banków centralnych i organów nadzoru finansowego z 27 krajów. Są wśród nich: Belgia, Francja, Holandia, Hiszpania, Luksemburg, Niemcy, Szwecja, Szwajcaria, Włochy, Wielka Brytania, Arabia Saudyjska, Argentyna, Australia, Brazylia, Chiny, Hongkong, Indie, Indonezja, Japonia, Kanada, Korea, Meksyk, Rosja, Singapur, Republika Południowej Afryki, Turcja oraz USA.

204

Małgorzata Mikita

Popularnym narzędziem interwencji państwa na rynku finansowym w czasie kryzysu były państwowe gwarancje kredytowe. Wiele krajów rozwinęło programy gwarancyjne, np.: Kanada, Chile, Finlandia, Niemcy, Korea, Malezja i Holandia (Rethinking…, 2013, s. 102). Gwarancje kredytowe są tańszym niż kredyt sposobem wspierania rozwoju gospodarki przez państwo. Ich plusem jest również to, że decyzje kredytowe pozostają w rękach prywatnych banków, dzięki czemu unika się problemu udzielania kredytów z pobudek politycznych. Dzięki państwowym gwarancjom kredytowym rozwija się akcja kredytowa banków prywatnych, co stwarza szansę na pozyskanie kapitału przez różne podmioty gospodarcze. Pomiar całkowitych efektów wprowadzenia państwowych gwarancji kredytowych dla gospodarki jest utrudniony z uwagi długi okres kredytowania. Badacze skupiają się najczęściej na analizowaniu wpływu wprowadzenia gwarancji na dostęp do kredytów dla różnych podmiotów. Są zgodni co do tego, że wprowadzenie gwarancji państwowych owocuje zwiększeniem dostępu do kapitału (Riding, Judith, George, 2007, s. 47–61). Niemniej jednak istnieje ryzyko, że kapitał ten trafi do nieodpowiednich podmiotów, tzn. tych, które były w stanie go pozyskać bez dodatkowego zabezpieczenia ze strony państwa, lub też takich, które nie potrzebują dodatkowego kapitału. Co więcej rodzą się obawy odnośnie do stopnia zróżnicowania beneficjentów programów gwarancyjnych. Z badań prowadzonych przez Benavente’a, Galetovica i Sanhueza (2006) wynika, że beneficjentem mogą być pojedyncze firmy korzystające z gwarancji państwowych wiele razy. Przykład programu państwowych gwarancji kredytowych, wprowadzonego w Japonii w latach 1998–2001, zwraca dodatkowo uwagę, że banki prywatne mogą rozpocząć proceder zastępowania kredytów bez gwarancji państwa kredytami z gwarancjami w celu ograniczania ryzyka kredytowego. Takie działanie pozostaje oczywiście w sprzeczności z celami programów gwarancyjnych, a mianowicie ze zwiększeniem dostępu do kredytów (Uesugi, Koji, Guy, 2010, s. 457–480), Sukces programu gwarancji państwowych zależy w dużej mierze od ich konstrukcji. Istotne jest, aby decyzje kredytowe były podejmowane przez podmioty prywatne na podstawie przeprowadzonej analizy ryzyka kredytowego. Państwo nie powinno przejmować ryzyka kredytowego w 100%, tylko wtedy bowiem banki prywatne będą zmuszone do przeprowadzenia dokładnej jego analizy. Przejęcie ryzyka w 100% rodzi obawy, iż banki nie będą przywiązywać należytej wagi do oceny potencjalnych kredytobiorców, jak też do ich monitorowania po udzieleniu kredytu. Wiele krajów dotkniętych kryzysem podjęło próbę przezwyciężenia jego negatywnych skutków przez odpowiednie działania banku centralnego. Wykorzystywano różne narzędzia oddziaływania banku centralnego na gospodarkę, przede wszystkim stopy procentowe i operacje otwartego rynku. Działania podejmowane przez banki centralne w czasie globalnego kryzysu finansowego obejmowały z jednej strony operacje pobudzające gospodarkę, z drugiej natomiast operacje zabezpieczające płynność instytucjom kredytowym.

Rola państwa na rynku finansowym – pożądany kierunek zmian

205

Fed2 w okresie trwania kryzysu wprowadził kilka programów dotyczących tzw. rozluźnienia ilościowego. Pierwszy z nich o nazwie Commercial Paper Funding Facility – CPFF został wprowadzony w październiku 2008 roku. W ramach tego programu Fed nabywał 3-miesięczne papiery komercyjne o wysokim ratingu inwestycyjnym bezpośrednio od klientów. W październiku 2008 r. został wprowadzony w Stanach Zjednoczonych także inny program o nazwie Money Market Inwestor Funding Facility – MMIFF, którego celem było zapewnienie finansowego wsparcia pięciu prywatnym spółkom celowym, których zadaniem był zakup dłużnych papierów bankowych, certyfikatów depozytowych oraz komercyjnych papierów wartościowych. Wysokość wsparcia w ramach programu MMIFF wynosiła 540 mld dolarów. W listopadzie 2008 r. Fed wprowadził program, którego celem było wsparcie inwestorów posiadających ABS-y3 o terminie zapadalności do pięciu lat i wysokim ratingu inwestycyjnym. Program nosił nazwę Term AssetBacked Securities Loan Facility – TALF (Pyka, 2011, s. 134). Europejski Bank Centralny (EBC) w początkowej fazie kryzysu, tj. w okresie 2007–2008 rozszerzył zakres akceptowalnych zabezpieczeń. Dodatkowo zmniejszył zakres dopuszczalnych wahań stóp procentowych w operacjach depozytowo-kredytowych4 do 1% oraz zwiększył skalę operacji refinansujących (ze 150 mld euro w czerwcu 2007 r. do 600 mld euro pod koniec 2008 r.) (Stachurska-Waga, 2012, s. 3). W październiku 2008 r. EBC wraz z Fed, bankiem centralnym Kanady, Anglii oraz Szwajcarii podjął decyzję o obniżeniu stóp procentowych o 50 punktów bazowych (w późniejszym okresie kryzysu stopy procentowe były ponownie obniżane). W maju 2009 r. EBC w ramach programu Covered Bonds Purchase Program – CBPP zobowiązał się do bezwarunkowego wykupu listów zastawnych do wysokości 60 mld euro. Wykupywano listy emitowane na rynku pierwotnym (Pyka, 2011, s. 134). W lipcu 2009 r. EBC rozpoczął wykup obligacji wyemitowanych w strefie euro i denominowanych w euro. Przykładem kolejnych działań podejmowanych przez państwo było oferowanie pożyczek lub otwartych linii kredytowych dla instytucji finansowych. Pożyczki te nie miały charakteru nacjonalizacyjnego, niemniej jednak wprowadzały silny nadzór państwowy nad instytucjami finansowymi, które z nich skorzystały. Poziom pożyczek był zróżnicowany i wahał się od 2,05 mld euro (Szwecja) do 50 mld funtów (Wielka Brytania) i 80 mld euro (Niemcy) (Monkiewicz, 2008, s. 125). Bezpośrednie działania państwa na rynku finansowym, chociaż miały poprawić sytuację na tym rynku, często przynosiły także pewne efekty niepożądane. 2 FED

(ang. Federal Reserve) – System Rezerwy Federalnej, bank centralny Stanów Zjed noczonych. 3 ABS-y (Asset Backed Securities) – papiery wartościowe powstałe w oparciu o sekurytyzowane aktywa (kredyty hipoteczne) amerykańskich banków hipotecznych. 4 Operacje depozytowo-kredytowe to operacje w zakresie depozytów i kredytów prowadzone przez bank centralny z bankami komercyjnymi. Inicjatorem tych operacji są banki komercyjne, które mają możliwość złożenia nocnego depozytu w banku centralnym (w celu zagospodarowania nadwyżek pieniężnych) lub uzyskania nocnej pożyczki z banku centralnego po przedstawieniu odpowiednich aktywów zabezpieczających. Banki komercyjne są zainteresowane tego typu kredytami w przypadku krótkookresowych niedoborów płynności.

206

Małgorzata Mikita

Ekonomiści podejmują próby określenia efektów tych interwencji. Jasne określenie skutków działań podejmowanych przez państwo w czasie kryzysu pozwoliłoby na efektywne kształtowanie polityki państwa w tym zakresie. Niestety w wielu przypadkach ekonomiści dochodzą do zróżnicowanych wniosków. Istotne zróżnicowanie obserwuje się w zakresie oceny zwiększania kredytowania gospodarki przez banki państwowe w czasie kryzysu. Zwolennicy zwiększenia akcji kredytowej przez banki państwowe podkreślają, że działanie takie pobudza wzrost gospodarczy i zapobiega rozprzestrzenianiu się tzw. efektu „zarażania”. Traktują zatem banki państwowe jako jedno ze skutecznych narzędzi walki z kryzysem. M. Biggs i A. Pick (2010) przeprowadzili badania pokazujące związek między tempem wzrostu PKB kraju a rozwijaniem akcji kredytowej w tym kraju (na podstawie danych statystycznych obejmujących zarówno kraje rozwinięte jak i rozwijające się). Z przeprowadzonych przez nich badań wynika, że ograniczenie finansowania gospodarki przez kredyty bankowe zmniejsza znacznie szanse na przyspieszenie wzrostu gospodarczego kraju. Podkreślają zatem, że warunkiem wstępnym pobudzenia wzrostu jest zasilanie gospodarki kredytami bankowymi. Jeżeli banki prywatne nie są w stanie tego zrobić, to rolę tę powinny przejąć banki państwowe. Przeciwnicy kredytowania gospodarki przez banki państwowe podkreślają natomiast, że banki państwowe w swoim działaniu kierują się głównie względami politycznymi, a nie ekonomicznymi. Dodatkowo niepokoi fakt, że kredyty oferowane przez banki państwowe trafiały w większości do dużych firm (mimo iż zakładano, że będą to małe i średnie firmy) oraz że były dostępne także w okresie, gdy gospodarka danego kraju weszła na drogę ożywienia gospodarczego (Abiad, Giovanni, Bin, 2011, s. 15–20). Brak jednoznaczności w zakresie efektów interwencji państwa na rynku finansowym, to nie jedyny aspekt różnicujący ekonomistów podejmujących badania na temat roli państwa w gospodarce. Ekonomiści w różny sposób postrzegają rolę państwa w gospodarce. Szczególnie dotyczy to pożądanej wielkości aktywów finansowych, których właścicielem jest państwo. Część ekonomistów opowiada się przykładowo za koniecznością tworzenia banków państwowych, postrzegając je jako skuteczne narzędzie w walce z kryzysem. Inni z kolei dostrzegają wiele minusów związanych z działaniem banków państwowych. Zwolennicy tworzenia banków państwowych podkreślają, iż wspierają one rozwój gospodarki, zwłaszcza w krajach o niskim poziomie rozwoju rynku finansowego. Postrzegają banki państwowe jako źródło kapitału niezbędnego dla rozwoju przedsiębiorstw, które nie mogą liczyć na finansowanie przez banki prywatne. Ponadto podkreślają, że banki państwowe wspierają realizację projektów strategicznych dla rozwoju państwa (Armendáriz de Aghion, 1999, s. 83–100). Przeciwnicy twierdzą, że państwo nie posiada wystarczających informacji, aby decydować o tym, które sektory gospodarki należy wspierać. W swoich decyzjach kieruje się względami politycznymi, co ostatecznie prowadzi do nieefektywności ekonomicznej (Shleifer, Vishny, 1998). Jako przykład instytucji finansowych kontrolowanych przez państwo, których decyzje kredytowe były uwarunkowane poli-

Rola państwa na rynku finansowym – pożądany kierunek zmian

207

tycznie, podają amerykańskie instytucje Fannie Mae i Freddie Mac. Przedsiębiorstwa te należały do grupy GSE (Government Sponsored Enterprises), tj. przedsiębiorstw wspieranych przez państwo. Formalnie ich działanie opierało się na zasadach rynkowych, ale wspierane było przez gwarantowane limity kredytowe z budżetu państwa. Podmioty te korzystały ponadto z wielu ulg i zwolnień podatkowych. Instytucje te powstały w latach 70. XX wieku. Celem ich powołania było zwiększenie dostępności kredytów hipotecznych przez zabezpieczenie kredytodawców przed ryzykiem niewypłacalności. Jak pokazały lata 2007–2008 (początek globalnego kryzysu finansowego), instytucje te przyczyniły się do powstania na rynku amerykańskim ogromnej wartości kredytów o obniżonym standingu (subprime mortgages). Przeciwnicy podkreślają ponadto, że zwiększanie udziału państwa w aktywach sektora bankowego przez tworzenie banków państwowych wywiera negatywny wpływ na długookresowy rozwój gospodarczy kraju (w tym także negatywny wpływ na rozwój rynku finansowego). Na dowód swoich przekonań przywołują liczne badania potwierdzające negatywny wpływ państwowej własności aktywów finansowych na gospodarkę. Autorami takich badań są m.in. R. La Porta, Lopez-de-Silanes i A. Shleifer. Badacze podkreślają negatywną zależność między wzrostem własności państwowej w aktywach sektora finansowego a tempem wzrostu gospodarczego kraju (La Porta, Florencio, Andrei, 2002, s. 265–301). Podobny negatywny wpływ pokazują J. Barth, G. Caprio i R. Levine. Podkreślają, że duży udział własności państwowej w aktywach sektora finansowego hamuje rozwój rynku finansowego (Barth, Caprio, Levine, 2004, s. 205–248). Micco, Panizza i Yañez pokazują, że decyzje kredytowe podejmowane przez banki państwowe mają, w wielu przypadkach, charakter po- lityczny (Alejandro, Panizza, Yañez, 2007, s. 219–241). S. Farazi, E. Feyen i R. Rocha (2011) wskazują na mniejszą efektywność banków państwowych w porównaniu z bankami prywatnymi. Podkreślają, iż banki państwowe w krajach rozwijających się wykazują wyższe koszty per capita oraz większy odsetek „złych kredytów” niż banki prywatne. Co więcej, niektórzy badacze dochodzą do wniosku, iż istnieje związek między wzrostem udziału państwa w rynku finansowym a niestabilnością tego rynku (Gerard, Soledad, Pería, 2002, s. 193–230). Powyższe badania, chociaż wyraźnie wskazują na negatywne konsekwencje zwiększania udziału własności państwowej w aktywach sektora finansowego, nie mogą być traktowane jako podstawa do sformułowania wniosku, iż banki państwowe należy wyeliminować z życia gospodarczego krajów. Badania nie pokazują pełnego obrazu rzeczywistości z uwagi na wiele ograniczeń. Po pierwsze, badacze są zmuszeni do analizowania pewnych zależności, opierając się na ograniczonej grupie krajów (co rodzi obawy, iż dana próba nie jest reprezentatywna dla ogółu). Po drugie, istnieje ryzyko, że nie uwzględnili pewnych istotnych uwarunkowań, w których działają banki państwowe. Przykładowo inne zależności można obserwować w krajach wysoko rozwiniętych, a inne w krajach rozwijających się. Po trzecie, nie uwzględniają faktu, iż banki państwowe w różnych krajach mają różny charakter, tzn. powoływane są do realizacji różnych celów. W wielu przypadkach głównym celem jest sprzyjanie długookresowemu rozwo-

208

Małgorzata Mikita

jowi gospodarki poprzez m.in. zapewnienie dostępu małym i średnim przedsiębiorstwom do kapitału o długookresowym charakterze. Niemniej jednak są też banki, które zostały powołane w celu finansowania projektów o strategicznym znaczeniu dla rozwoju gospodarki, jak też takie, których cel działania jest tożsamy z celem działania banków komercyjnych, tj. maksymalizacja zysku (Scott, 2007). Wydaje się zatem, że ocena działania banków państwowych w gospodarce powinna uwzględniać cel ich powołania (przykładowo banki państwowe mogą odznaczać się mniejszą efektywnością działania niż banki prywatne z uwagi na to, że wykorzystywane są przez państwo do realizacji głównie celów społecznych, a nie maksymalizacji zysku). Potwierdzeniem braku jednomyślności w zakresie postrzegania skutków działania banków państwowych w gospodarce są badania prowadzone m.in. przez S. Andrianovą, P. Demetriadesa i A. Shortland (2010) czy T. Körnera i I. Schnabel (2010). Badacze ci doszli do wniosku, że banki państwowe nie wywierają negatywnego wpływu na gospodarkę (jakkolwiek w badaniach tych nie podkreślono wpływu pozytywnego). Brak jednomyślności w zakresie skutków bezpośrednich interwencji podejmowanych przez państwo na rynku finansowym sprawia, iż działanie takie powinna poprzedzać dokładna analiza ich efektów. Może się bowiem okazać, że negatywne skutki konkretnych działań znacznie przewyższają skutki pozytywne.

3.3. Zwiększenie konkurencji na rynku finansowym Rynki finansowe różnych krajów świata odznaczają się różnym stopniem konkurencji. Wpływ stopnia konkurencyjności (koncentracji) na rynku finansowym na działanie instytucji finansowych i na stabilność systemu finansowego jest tematem wielu prac badawczych. Szczególnie dużo prac dotyczy jednego z głównych segmentów rynku finansowego, tj. rynku bankowego. Badacze próbują znaleźć związek między zwiększaniem konkurencyjności sektora bankowego a efektywnością działania banków, wzrostem gospodarczym czy podatnością systemu bankowego na kryzysy. Autorami jednej z prac badawczych jest K. Schaeck i M. Čihák. Prowadzili oni badania na grupie 14 000 banków europejskich i amerykańskich. Z badań ich wynika, że wzrost konkurencji na rynku bankowym prowadzi do wzrostu efektywności działania banków. Do podobnych wniosków odnośnie do pozytywnego wpływu konkurencji na efektywność działania banków doszli B. Casu i C. Girardone (2009, s. 134–137). Przebadali 2701 banków (z Francji, Niemiec, Włoch, Hiszpanii i Wielkiej Brytanii) w okresie 2000–2005. Badaniami w zakresie wpływu stopnia koncentracji sektora bankowego na wzrost gospodarczy kraju zajmowali się m.in. S. Claessens i L. Laeven (2005, s. 179–207). Badaniami objęli 16 krajów w latach 1980–1990. Stwierdzili oni istnienie pozytywnego związku między konkurencyjnością sektora bankowego a wzrostem gospodarczym. Zdaniem autorów wzrost konkurencji w sektorze bankowym owocuje wzrostem gospodarczym. Inni autorzy – S. Carbó-Valverde, F. Rodríguez-

Rola państwa na rynku finansowym – pożądany kierunek zmian

209

Fernandez i G. Udell ( 2009, s. 309–340) – potwierdzili pozytywny wpływ zwiększania konkurencyjności w sektorze bankowym na gospodarkę, pokazując związek między stopniem konkurencyjności sektora bankowego a dostępem małych i średnich przedsiębiorstw (MŚP) do kapitału na rozwój. Z badań ich wynika, że wzrost konkurencji na rynku bankowym owocuje zwiększeniem dostępu MŚP do kapitału. Badaniami w zakresie wpływu stopnia koncentracji rynku bankowego na stabilność systemu finansowego zajmowali się m.in. Schaeck, Čihák i Wolfe ( 2009, s. 711–734). Badacze ci stwierdzili, że większym stopniem stabilności odznacza się system bankowy o większym stopniu konkurencyjności. Pozytywną zależność między zwiększaniem konkurencji a stabilnością potwierdzają też ostatnie badania prowadzone przez D. Anginer, A. Demirguc-Kunt i M. Zhu (2012). Wśród ekonomistów są też tacy, którzy opowiadają się za innym podejściem. Upatrują oni przyczyn globalnego kryzysu finansowego właśnie w zwiększaniu konkurencji na rynku bankowym w Stanach Zjednoczonych. Zwolennicy tego podejścia argumentują, że konkurencja zmniejsza zyski pojedynczych banków, zwiększa podatność banków na angażowanie się w coraz bardziej ryzykowne operacje5. Rośnie ryzyko kredytowe z uwagi na to, że banki mniejszą uwagę zaczynają przywiązywać do oceny kredytobiorców. Podkreślają, że duże banki (tam gdzie jest mniejsza konkurencja) mają bardziej zdywersyfikowany portfel inwestycyjny, co zmniejsza ryzyko ich działania. Co więcej, twierdzą, że mniejsza liczba banków (jak to jest w systemie o mniejszej konkurencji) pozwala na ich skuteczniejszy nadzór. Przeciwnicy takiego podejścia zarzucają oponentom, że nie biorą pod uwagę wpływu kredytobiorców na sytuację na rynku. Podkreślają, że banki działające w systemie o mniejszej konkurencji mają tendencję do podnoszenia opłat, w tym oprocentowania kredytów, co z kolei sprawia, że obserwuje się wzrost kredytów niespłaconych. Co więcej, wyższe oprocentowanie może przyciągnąć bardziej ryzykownych kredytobiorców (z uwagi na efekt negatywnej selekcji6). W efekcie banki będą angażować się w coraz bardziej ryzykowne inwestycje. Przeciwnicy pierwszego podejścia nie zgadzają się ze stwierdzeniem, że łatwiej jest nadzoro5 W niektórych

badaniach zwraca się uwagę, że wzrost konkurencji owocuje podejmowaniem przez pojedyncze banki bardziej ryzykownych działań (Dell’Ariccia, Deniz, Laeven, 2012, s. 367–84). 6 Negatywna selekcja (adverse selection) to sytuacja, w której asymetria informacji powoduje wypieranie z rynku produktu lepszego przez produkt gorszy. W przypadku kredytobiorców chodzi o wypieranie z rynku kredytobiorców wiarygodnych, tj. tych, którzy są w stanie zapewnić z dużym prawdopodobieństwem terminową spłatę kredytu, przez tych, w przypadku których spłata kredytu jest obarczona dużym ryzykiem. Kredytobiorcy mało wiarygodni chcą pozyskać kredyt na finansowanie bardzo ryzykownych inwestycji, które dają szanse na duże zyski (przewyższające znacznie koszty kredytu), niemniej jednak ryzyko niepowodzenia inwestycji jest także duże. Kredytobiorcy wiarygodni chcieliby pozyskać kredyt na finansowanie inwestycji obarczonej niewielkim ryzykiem, o niezbyt dużej stopie zwrotu. Podwyższenie kosztów kredytu sprawia, że kredytobiorcy wiarygodni rezygnują z ubiegania się o kredyt z uwagi na jego koszty zbliżone lub niewiele niższe od potencjalnych zysków, jakie mogą osiągnąć, realizując zaplanowane inwestycje. Wyższe oprocentowanie kredytów może zatem doprowadzić do sytuacji, gdy na rynku zostają tylko kredytobiorcy mało wiarygodni, tj. ci obarczeni dużym ryzykiem kredytowym.

210

Małgorzata Mikita

wać system, w którym działa mniej banków. Podkreślają, że duże banki, z uwagi na złożoność operacji, które prowadzą, są trudne do nadzorowania. Badania prowadzone przez takich ekonomistów, jak A. Berger, L. Klapser i R. Turk-Ariss (2009, s. 99–118), pokazują, że chociaż banki w systemie o dużej konkurencji podejmują większe ryzyko kredytowe, to jednocześnie kompensują to wyższym wskaźnikiem kapitału do aktywów, co w rezultacie obniża poziom ryzyka, na jakie naraża się bank. Państwo może wpływać na zwiększenie konkurencji na rynku bankowym w różny sposób. Jednym z nich jest wprowadzenie odpowiednich regulacji w zakresie tworzenia nowych banków oraz likwidacji banków nierentownych. Mniej restrykcyjne regulacje dotyczące wejścia na rynek zwiększają konkurencję w sektorze bankowym. Innym sposobem jest odpowiednie kształtowanie otoczenia informacyjnego i instytucjonalnego banków. Chodzi tu o regulacje, które zapewnią bankom swobodny dostęp do informacji o potencjalnych kredytobiorcach (dostęp do takich informacji zwiększa konkurencję w sektorze bankowym), zapewnią ochronę konsumentów, sprzyjają ograniczeniu korupcji, zapewniają dostęp do rynku bankowego inwestorom zagranicznym. Kolejnym sposobem jest sprzyjanie rozwojowi rynku finansowego, tak aby pojawiały się na tym rynku podmioty konkurujące z bankami. Tworzenie alternatywnych sposobów pozyskania kapitału przez przedsiębiorstwa (np. poprzez giełdę) zwiększa konkurencyjność w sektorze bankowym, ponieważ banki muszą konkurować o klienta. Państwo może także wpływać na konkurencję w sektorze bankowym przez tworzenie banków państwowych. Zazwyczaj nie działają one tylko po to, aby maksymalizować zysk. Oferują konkurencyjne ceny i dlatego są konkurencją dla banków komercyjnych (należy jednak uważać, aby banki państwowe nie zdominowały sektora bankowego). Z badań wielu ekonomistów wynika, że interwencja państwa na rynku bankowym w czasie kryzysu promuje „niezdrową konkurencję”, co w rezultacie zmniejsza konkurencję na rynku. Państwo wspomaga banki, które bez tej pomocy musiałyby upaść. Rodzi się problem, który w literaturze anglojęzycznej został nazwany jako too big to fail, czyli „zbyt duży aby upaść”. Problem ten sprawia, że duże, ważne systemowo banki angażują się w coraz bardziej ryzykowne działania w przekonaniu, że w przypadku kłopotów mogą zawsze liczyć na pomoc państwa. Następuje podział banków na te, które mają zabezpieczenie ciągłości swojego działania (niezależnie czy ich działalność jest rentowna, czy też nie) i te, które na takie zabezpieczenie nie mogą liczyć (tj. banki mniejsze, nie uznawane za banki „ważne systemowo”). Banki z gwarancją ciągłości działania są wyraźnie uprzywilejowane. Zaczynają działać bardziej ryzykownie, na co pozostałe banki nie mogą sobie pozwolić. Następuje wyraźne „zniekształcenie” konkurencji na rynku bankowym, w rezultacie czego dochodzi w dalszej perspektywie do zmniejszenia stopnia konkurencji na tym rynku. Potwierdzeniem takiego wniosku mogą być badania prowadzone przez C. Calderón i K. Schaeck (2012). Badacze ci przeana-

Rola państwa na rynku finansowym – pożądany kierunek zmian

211

lizowali sytuacje na rynku bankowym 138 krajów, które doświadczyły różnych interwencji państwa w czasie 46 różnych kryzysów bankowych. Stopień konkurencji sektorów bankowych w tych krajach wyraźnie spadł po działaniach interwencyjnych państwa. Z uwagi na to, że liczne badania pokazują, że konkurencja bankowa owocuje poprawą efektywności działania banków, pozytywnym wpływem na wzrost gospodarczy, jak też zwiększeniem stabilności działania rynku finansowego, państwo powinno tworzyć regulacje zachęcające do zwiększania konkurencji na rynku finansowym. Podobną opinię wyraził Komitent OECD ds. konkurencji (OECD Competition Committee). Komitet ten podkreśla, że w celu zwiększania stabilności systemu bankowego należy opracowywać i wprowadzać lepsze regulacje i nadzór. Jednocześnie zachęca, aby zwiększać konkurencję w sektorze bankowym (OECD, 2010).

3.4. Odpowiednie kształtowanie infrastruktury finansowej Pojęciem infrastruktura finansowa określa się wszelkie składowe systemu finansowego, które umożliwiają w danym kraju prowadzenie transakcji finansowych. Podstawowymi elementami infrastruktury finansowej są: biura informacji kredytowej oraz systemy płatności i rozliczeń. Rolą państwa w zakresie kształtowania infrastruktury finansowej jest podejmowanie działań, które będą sprzyjać rozwojowi systemu informacji kredytowej i tworzeniu rozwiązań, które usprawnią system płatności i rozrachunków. Dzięki informacji kredytowej, banki i inne instytucje kredytowe mogą pozyskać informacje o wiarygodności kredytowej potencjalnych klientów. Z punktu widzenia państwa, wiarygodna i pełna informacja kredytowa pozwala monitorować sytuację kredytobiorców, co z kolei sprzyja monitorowaniu ryzyka systemowego7. Jest to niezwykle ważne z uwagi na ogromne, negatywne skutki urzeczywistnienia się tego ryzyka. Skutki te obserwowane są nie tylko w ramach sektora finansowego, ale obejmują całą gospodarkę jednego lub większej grupy krajów. Skutki urzeczywistnienia się ryzyka systemowego można było obserwować wyraźnie w latach 2008–2010, tj. po wybuchu globalnego kryzysu finansowego, którego pierwsze symptomy pojawiły się na rynku kredytów hipotecznych w Stanach Zjednoczonych. Kryzys objął swym zasięgiem wiele różnych segmentów rynku finansowego a także rynku realnego. Nie ograniczył się tylko do rynku amerykańskiego, ale dotknął także inne kraje świata. Zarządzanie ryzykiem systemowym 7 Mianem ryzyka systemowego określa się ryzyko załamania systemu finansowego jednego kraju lub grupy krajów wskutek jakiegoś wstrząsu zewnętrznego. Ryzyko systemowe może mieć swoje źródło w samym systemie finansowym lub poza nim. Trudno jest jednoznacznie wskazać źródło tego ryzyka z uwagi na liczne powiązania między gospodarką a systemem finansowym. Cechą charakterystyczną ryzyka systemowego jest wystąpienie efektu „zarażania się”. Upadłość jednego podmiotu, np. banku, pociąga za sobą upadłość kolejnych podmiotów zarówno finansowych, jak też niefinansowych.

212

Małgorzata Mikita

jest niezwykle trudne z uwagi na ogromne rozmiary zjawiska. Dużo lepsze efekty dają działania prewencyjne. Jednym z nich jest niewątpliwie monitorowanie przez państwo sytuacji kredytobiorców w celu przewidzenia ewentualnych problemów finansowych instytucji kredytowych. Zaletą działania informacji kredytowej dla kredytobiorców jest zwiększenie liczby dostępnych źródeł, z których mogą pozyskać kapitał. Różni kredytodawcy mają bowiem dostęp do informacji o wiarygodności kredytowej potencjalnych klientów, co sprawia, że chętniej udzielają kredytów. Co więcej, warunki, na jakich udzielane są kredyty, stają się bardziej atrakcyjne z punktu widzenia klientów (dotyczy to przede wszystkim oprocentowania kredytów) z uwagi na to, że wiele instytucji kredytowych konkuruje między sobą chcąc pozyskać wiarygodnych klientów. Informacja kredytowa pozwala na redukcję problemu negatywnej selekcji (adverse selection) i tzw. ryzyka nadużyć (moral hazard)8. Poprawia się efektywność alokacji kredytów. Zmniejsza się liczba upadających instytucji finansowych. Przejrzysta informacja kredytowa sprzyja efektywnemu zarządzaniu ryzykiem i stabilności finansowej. Obserwacja różnych krajów świata pozwala wyróżnić dwa typy informacji kredytowej. Pierwszy z nich to rejestry informacji kredytowej prowadzone przez władze publiczne za pośrednictwem banku centralnego lub organu nadzorującego rynek finansowy. Drugi typ obejmuje rejestry informacji kredytowej prowadzone przez podmioty prywatne, które pozyskują informacje od instytucji bankowych i niebankowych. Podmioty te świadczą usługi w zakresie oceny kredytowej potencjalnych kredytobiorców. Pierwotnie rozróżnienie na państwowe i prywatne rejestry informacji kredytowej wiązało się z celami tworzenia takich rejestrów. Rejestry państwowe były tworzone w celu ułatwienia kontroli instytucji finansowych przez państwo. Wymagano, aby kredyty przekraczające pewną wartość rejestrowano w państwowych rejestrach kredytowych. Pozwalało to państwu na monitorowanie kredytów udzielanych przez instytucje finansowe. Państwowe rejestry kredytowe nie oferowały żadnych dodatkowych usług w oparciu o zebrane informacje. Pierwszy taki rejestr utworzono w latach 30. XIX w. w Stanach Zjednoczonych (z uwagi na liczne upadki instytucji finansowych). W krajach europejskich rejestry państwowe pojawiły się znacznie później. Obecnie około 70% krajów świata posiada tego typu rejestry (Rethinking…, 2013, s. 134). Prywatne rejestry kredytowe były tworzone jako przedsiębiorstwa zajmujące się zbieraniem danych istotnych z punktu widzenia kredytodawców. Dane te 8 Ryzyko (pokusa) nadużyć (moral hazard) to problem, jaki może pojawić się na rynku finansowym wskutek asymetrii informacji. Na rynku kredytowym oznacza sytuację, w której kredytobiorca angażuje się w inwestycję, która z punktu widzenie kredytodawcy jest niepożądana z uwagi na bardzo wysokie ryzyko z nią związane. Duże ryzyko inwestycji sprawia, że zwrot kapitału przez kredytobiorcę staje się mało prawdopodobny (także obarczony dużym ryzykiem). Kredytobiorca jest skłonny podjąć bardzo duże ryzyko wychodząc z założenia, że angażuje pieniądze pożyczone, a nie swoje. Jego decyzja wynika z przekonania, że nie w pełni ponosi ryzyko niepowodzenia inwestycji. Ryzyko to przerzuca na kredytodawcę (który z uwagi na asymetrię informacyjną jest nieświadomy tego, jak duże ryzyko podejmuje kredytobiorca). Ryzyko nadużyć można zatem sprowadzić do tezy, iż podmiot chroniony przed ryzykiem może zachowywać się inaczej, niż gdyby był w pełni eksponowany na to ryzyko.

Rola państwa na rynku finansowym – pożądany kierunek zmian

213

dotyczyły potencjalnych indywidualnych kredytobiorców. Źródłem danych były zarówno instytucje finansowe, jak i niefinansowe. Pierwsze tego typy rejestry zaczęły powstawać w Niemczech, Szwecji i Stanach Zjednoczonych na początku XX w. Pod koniec XX w. pojawiły się także we Francji, Włoszech i Hiszpanii (Olegario, 2003, s. 10). Obecnie ponad 80% krajów świata posiada tego typu rejestry (Rethinking…, 2013, s. 134). Analiza obecnej sytuacji w zakresie rejestrów informacji kredytowej pozwala stwierdzić, iż nadal występują między nimi pewne różnice. W wielu krajach państwowe rejestry kredytowe bazują na informacjach zebranych od pewnej grupy uczestników rynku finansowego. Brakuje informacji od takich instytucji, jak: fundusze hedgingowe, fundusze rynku pieniężnego, czy instytucji należących do shadow banking system. Niewątpliwie należy to zmienić. Rejestry kredytowe powinny obejmować informacje pochodzące ze wszystkich działających w danej gospodarce instytucji finansowych. Dostęp do pełnej informacji kredytowej jest istotny z punktu widzenia państwa. Z jednej strony pozwala bowiem na dokładniejsze monitorowanie ryzyka kredytowego, na jakie narażone są instytucje finansowe, z drugiej natomiast pozwala na analizę zmian w zakresie ryzyka kredytowego w gospodarce w rozbiciu na rodzaje klientów i typy kredytów. Pozwala to z kolei na wczesne zidentyfikowanie zwiększonego ryzyka, które pojawia się w określonym sektorze gospodarki, w określonym regionie kraju, czy też jest związane z konkretnym typem kredytów udzielanych przez instytucje finansowe. Monitorowanie ryzyka kredytowego to jedna z wytycznych Komitetu Bazylejskiego przedstawiona w ramach rekomendacji zwanych Bazylea III. Komitet podkreśla, że istotne jest nie tylko monitorowanie ryzyka związanego z działaniem pojedynczych instytucji finansowych, ale także ryzyka systemowego, które związane jest z działaniem grup instytucji ważnych systemowo, tzn. takich, których upadek wywiera istotny, negatywny wpływ na całą gospodarkę. Rejestry kredytowe pozwalają na analizę ryzyka związanego z działaniem tych instytucji, jak też ryzyk występujących w ich otoczeniu. Działania państwa w zakresie rozwoju pełnej i przejrzystej informacji kredytowej powinny skupiać się na: 11

wprowadzeniu regulacji, które sprawią, że instytucje finansowe będę przekazywać informacje dotyczące historii kredytowej swoich klientów,

zapewnieniu szerokiego dostępu do tych informacji wszystkim zainteresowanym,

zachęcaniu do tworzenia prywatnych rejestrów kredytowych, które będą uzupełnieniem rejestrów państwowych. Istotnym elementem infrastruktury finansowej, obok systemu informacji kredytowej, jest system płatności i rozrachunków. Jest to system, który umożliwia transfer kapitałów pomiędzy stronami różnych transakcji. Składowymi systemu płatności i rozrachunków są: systemy płatności wysokokwotowych, systemy płatności detalicznych, systemy międzynarodowych rozliczeń walutowych, systemy 11

214

Małgorzata Mikita

rozliczeń w ramach transakcji papierami wartościowymi, jak również otoczenie prawne tych systemów. System płatności i rozrachunków wykorzystywany jest przede wszystkim przez banki i inne instytucje finansowe do transferu między sobą kapitałów o wysokiej wartości. Jego sprawne działanie jest uwarunkowane przez efektywne działanie międzybankowego rynku pieniężnego, jak również przez prowadzenie polityki pieniężnej przez bank centralny. Obroty w ramach systemu płatności wysokokwotowych przewyższają wielokrotnie PKB poszczególnych krajów. Przykładowo w krajach o największych obrotach na tym rynku roczne płatności w ramach systemu płatności wysokokwotych przekraczają 40-krotną wartość PKB. Sytuację taką obserwuje się w krajach Azji Wschodniej i Pacyfiku. W krajach europejskich wielkość ta kształtuje się średnio na poziomie 20-krotności PKB poszczególnych krajów, natomiast w krajach Ameryki Północnej – na poziomie 10-krotności9. Istotną rolę w systemie płatności wysokokwotowych odgrywa bank centralny. W przeszłości jego rola sprowadzała się przede wszystkim do roli pośrednika w płatnościach, co oznaczało, że bank centralny był organizatorem systemu rozliczeń (dostarczał infrastrukturę technologiczną do tego typu rozliczeń) oraz zapewniał stabilność działania tego systemu. Ponadto bank centralny występował jako kredytodawca ostatniej instancji. Obecnie rola banku centralnego jest znacznie szersza. Czynnikiem, który wpłynął w decydujący sposób na jej rozszerzenie, był m.in. intensywny wzrost płatności w ramach systemu płatności wysokokwotowych oraz zmiany, które wprowadzono w tym systemie w wielu krajach. Istotną zmianą jest zastąpienie systemu rozliczeń netto w okresie odroczonym systemem rozliczeń brutto w czasie rzeczywistym. Główną zaletą tego drugiego systemu jest dokonywanie płatności natychmiast po zawarciu transakcji (czyli w czasie rzeczywistym), co eliminuje ryzyko kredytowe między kontrahentami. Realizacja rozliczeń w okresie późniejszym niż zawarcie transakcji (nawet w okresie 1 dnia) powoduje wzrost ryzyka kredytowego z uwagi na to, iż kontrahent, który zobowiązał się do zapłaty, może stracić płynność w okresie, jaki mija między zawarciem transakcji a jej rozliczeniem. System rozliczeń brutto w czasie rzeczywistym zaczęto wprowadzać w krajach europejskich pod koniec lat 90. XX wieku. Obecnie działa już w 116 krajach10. W większości krajów (w 112 krajach) operatorem tego systemu jest bank centralny. Głównymi uczestnikami są banki komercyjne. Wprowadzenie systemu rozliczeń brutto w czasie rzeczywistym wpłynęło na zwiększenie odpowiedzialności banków centralnych za zapewnienie płynności w ramach tego systemu, zwłaszcza w okresach kryzysów finansowych. O ile w czasach równowagi na rynkach finansowych głównymi podmiotami zapewniającymi płynność w ramach rozliczeń wysokokwotowych są banki komercyjne, które prowadzą rachunki kontrahentów i utrzymują na nich środki pieniężne, to w czasach 9 Dane

dotyczą 2009 roku. Źródło: Rethinking the Role…(2013), s. 149. podstawie badań przeprowadzonych przez Bank Światowy na próbie 139 krajów (World Bank, 2011). 10 Na

Rola państwa na rynku finansowym – pożądany kierunek zmian

215

zawirowań na tych rynkach banki komercyjne często nie dysponują odpowiednio dużymi kapitałami, aby dokonywać płatności. To z kolei powoduje, iż wielu kontrahentów nie otrzymuje należnych płatności, co często doprowadza ich do bankructwa. W celu zahamowania rozprzestrzeniania się kryzysu finansowego w gospodarce, bank centralny podejmuje próby zapewnienia płynności systemu rozliczeń wysokokwotowych (m.in. przez operacje otwartego rynku czy udzielane kredyty, wśród których są kredyty lombardowe, redyskontowe i refinansowe). Działania takie można było obserwować w czasie globalnego kryzysu finansowego. Niewątpliwie uchroniło to wiele instytucji finansowych przed upadkiem. Bank Światowy od wielu lat podkreśla ważność systemu płatności i rozrachunków dla sprawnego funkcjonowania rynku finansowego. W 2001 r. opublikował wytyczne dla systemów płatności „Core Principles for Systematically Important Payment Systems” oraz wytyczne dla systemów rozliczeń papierów wartościowych „Recommendations for Securities Settlement Systems”. W 2004 r. opublikował dodatkowo wytyczne w zakresie kształtowania infrastruktury finansowej dla władz centralnych w poszczególnych krajach „Recommendations for Central Counterparties”. W kwietniu 2012 r. Bank Światowy wydał kolejny dokument, którym zastąpił wymienione dokumenty . Nowy dokument nosi nazwę „Principles for Financial Market Infrastructures”. Przedstawiono w nim wytyczne w zakresie kształtowania infrastruktury finansowej w poszczególnych krajach. Wśród najistotniejszych dyrektyw znalazły się: odpowiednie kształtowanie uregulowań prawnych w zakresie systemów płatności i rozrachunku papierów wartościowych, tak aby zapewniały stabilność ich działania, jak też posiadanie zapasowych serwerów, które zmniejszą ryzyko utraty danych dotyczących transakcji zawieranych w gospodarce. Obecne systemy płatności i rozrachunków działające w różnych krajach odznaczają się wieloma niedoskonałościami (szczególnie dotyczy to rozrachunków w ramach nieregulowanych rynków instrumentów pochodnych). Wyraźnie widać, że rozwój systemów płatności nie nadąża za rozwojem rynku finansowego. Sprawia to, że rynki stają się mało przejrzyste, a co za tym idzie, zwiększa się ryzyko, iż staną się w przyszłości źródłem kolejnych kryzysów finansowych. Z istotnym problemem boryka się jeden z największych systemów płatniczych na świecie – TARGET 211. Jest to europejski systemem płatności, służący do dokonywania w czasie rzeczywistym płatności brutto w euro pomiędzy bankami. Działa od maja 2008 roku. Zastąpił on działający od 1999 r. system TARGET (w okresie od listopada 2007 r. do maja 2008 r. funkcjonowały 2 systemy: TARGET i TARGET 2). System TARGET powstał z połączenia zdecentralizowanych narodowych systemów rozliczeń brutto w czasie rzeczywistym (RTGS) w euro i mechanizmu płatności Europejskiego Banku Centralnego. System TARGET 2 jest udoskonaloną wersją systemu TARGET. 11 TARGET 2 – Trans-European Automated Real Time Gross Settlement Express Transfer System – Transeuropejski Zautomatyzowany Błyskawiczny System Rozrachunku Brutto w Czasie Rzeczywistym.

216

Małgorzata Mikita

TARGET 2 należy do największych systemów płatniczych na świecie, obok amerykańskiego FEDWIRE oraz systemu CLS12. W 2012 r. średnia liczba dziennych transakcji obsługiwanych przez ten system wynosiła 355 tysięcy, ich średnia dzienna wartość – 2,5 trylionów EUR (European Central Bank, 2013). TARGET 2 jest określany jako „system systemów”, gdyż może być wykorzystany przez inne systemy rozrachunkowe, np. dotyczące rozliczania obrotu papierami wartościowymi czy też płatności masowych. Wprowadzenie TARGET 2 pozwoliło na obniżenie kosztów transakcji realizowanych w ramach UE, ograniczyło ryzyko transakcyjne oraz stworzyło możliwość scentralizowanego zarządzania płatnościami przez banki. Twórcy systemu podkreślali, że system TARGET 2 pozwoli na wzmocnienie systemu finansowego UE dzięki jego neutralności. Neutralność systemu wyraża się w tym, iż systemy bankowe krajów należących do TARGET 2 są traktowane jednakowo (żaden kraj nie jest traktowany preferencyjnie). System jest neutralny politycznie, geograficznie i ekonomicznie. Banki centralne i banki komercyjne mają takie same prawa do usług świadczonych przez TARGET 2. Wszystkich uczestników obowiązują jednakowe stawki opłat. Początkowo system TARGET 2 był postrzegany jako rozwiązanie techniczne umożliwiające szybką realizację płatności w UE. Globalny kryzys finansowy i nierównowagi, jakie pojawiły się w ramach tego systemu, sprawiły, iż stał się on obiektem ożywionych dyskusji zarówno wśród przedstawicieli świata finansów, jak i naukowców (Yardeni, Quintana, 2014). Zaobserwowano zjawisko gwałtownego wzrostu zobowiązań krajów PIIGS (Portugalii, Irlandii, Włoch, Grecji i Hiszpanii) w ramach TARGET 2 wobec eurosystemu. Towarzyszył temu wzrost należności głównie Niemiec (por. Febrero, Uxó, 2013). Nierównowagi w systemie TARGET 2 są oceniane różnie przez różnych ekonomistów. Część z nich postrzega je jako źródła kolejnych potencjalnych kryzysów, część natomiast podkreśla ich neutralność dla gospodarki światowej (podkreślają, że nierównowagi mają znaczenie czysto statystyczne i wyrównują się na poziomie całej strefy euro (Konopczak, Nowak, Sowiński, 2012). Rodzą się jednak pytania budzące pewne obawy. Wśród takich pytań pojawiają się m.in.: kto ponosi ryzyko związane z narastającymi zobowiązaniami krajów PIIGS wobec eurosystemu?; co stanie się z zadłużeniem w przypadku wyjścia kraju-dłużnika ze strefy euro? Aby zwiększyć bezpieczeństwo globalnego rynku finansowego nieodzowne jest wprowadzenie w ramach systemu TARGET 2 mechanizmu kompensowania nierównowag. Ekonomiści wciąż poszukują skutecznych rozwiązań w tym zakresie. Istotnym elementem infrastruktury finansowej są izby rozliczeniowe. Ich głównym zadaniem jest prowadzenie rozliczeń transakcji. Izby ustalają wysokość zobowiązań stron i sprawdzają dostępność środków na pokrycie tych zobowiązań. Dokonują kompensacji należności i zobowiązań pieniężnych różnych podmiotów działających na rynku finansowym, co skutkuje zmniejszeniem liczby i wolumenu 12 CLS

(Continuous Linked Settlement) to globalny system rozliczeniowy służący do rozliczeń walutowych w skali światowej.

Rola państwa na rynku finansowym – pożądany kierunek zmian

217

realizowanych transakcji, jak też często zmniejszeniem kwoty, jaką muszą dysponować uczestnicy rynku finansowego w stosunku do kwoty wynikającej z pojedynczej transakcji. Pozwala to na zmniejszenie prawdopodobieństwa niewywiązania się stron transakcji ze swoich zobowiązań z uwagi na brak wystarczających środków. Zmniejszenie liczby realizowanych przelewów wpływa dodatkowo na obniżenie jednostkowych kosztów rozliczenia transakcji. Kolejnym istotnym atutem działania izb rozliczeniowych jest zabezpieczanie realizacji transakcji. Zabezpieczanie odbywa się poprzez pobieranie depozytów zabezpieczających, jak również wpłaty do specjalnie tworzonego funduszu gwarancyjnego. Depozyty zabezpieczające pobierane są od stron transakcji. Ich celem jest pokrycie ewentualnego wzrostu wartości zobowiązań stron w przypadku zmiany ceny przedmiotu transakcji w czasie między zawarciem transakcji a jej rozliczeniem (izba pobiera od uczestników transakcji dodatkowe środki na zabezpieczenie transakcji lub zwraca ich nadwyżkę). Fundusz gwarancyjny to fundusz tworzony na wypadek braku możliwości wywiązania się podmiotów transakcji z podjętych przez nich zobowiązań. Niektóre izby przejmują na siebie ryzyko rozrachunku transakcji, biorąc na siebie wzajemne prawa i obowiązki stron. Dla sprzedających stają się kupującym, a dla kupujących – sprzedającym. Strony transakcji stają się wówczas dla siebie anonimowe – mają należności i zobowiązania wyłącznie wobec izby. Zmniejsza to skutecznie ryzyko niewypłacalności stron transakcji. Ryzyko to zostaje przerzucone na izbę, która jest partnerem bezpiecznym zarówno z uwagi na duże doświadczenie w zarządzaniu ryzykiem, jak i z powodu dysponowania wieloma sposobami jego ograniczania (Systemy rozrachunku…, 2009, s. 35–36). Powstanie izb rozliczeniowych jest związane z rozwojem bankowości. Pierwszą bankową izbę rozliczeniową utworzono w 1773 roku. Pierwsze giełdowe izby rozliczeniowe powstały w drugiej połowie XIX w. (dla giełdy londyńskiej – London Stock Exchange oraz pierwszej giełdy produktów rolnych – Liverpool Otton Association) (Nevin, Davis, 1970). Obecnie działające na świecie izby rozliczeniowe są najczęściej częścią centralnego depozytu papierów wartościowych lub giełdy papierów wartościowych. Czasami są tworzone jako samodzielne instytucje. Podobną rolę do izb rozliczeniowych odgrywają także tzw. centralni kontrpartnerzy. Podmioty te charakteryzują się jednak znacznie szerszym zakresem działania w porównaniu do izb rozliczeniowych. Rozliczają transakcje realizowane w oparciu o bardzo szeroki zakres instrumentów finansowych. Ponadto obejmują transakcje zawierane na różnych rodzajach platform obrotu. W Europie największymi centralnymi kontrpartnerami są: LCH.Clearnet SA, LCH.Clearnet Ltd, Eurex Clearing i CC&G. Działanie izb rozliczeniowych i centralnych kontrpartnerów zasługuje na ocenę pozytywną. Zwiększają one efektywność działania rynków finansowych i ich stabilność. Niewątpliwie rolą państwa jest sprawowanie nadzoru nad ich działalnością. Ponadto pożądane jest zwiększenie stopnia integracji ich działalności (m.in. przez ich konsolidację i tworzenie połączeń operacyjnych między nimi) oraz poszerzenie zakresu świadczonych przez nie usług.

218

Małgorzata Mikita

Chociaż proces konsolidacji w ramach izb rozliczeniowych i centralnych kontrpartnerów jest obserwowany od wielu lat, to jednak wymaga on dalszej intensyfikacji. Duże znaczenie dla tworzenia połączeń między centralnymi kontrpartnerami miał dokument o nazwie Europejski Kodeks Dobrych Praktyk w zakresie Rozliczeń i Rozrachunku (European Code of Conduct for Clearing and Settlement) podpisany w listopadzie 2006 r. przez operatorów giełd, depozyty papierów wartościowych i centralnych kontrpartnerów. Dokument ten sprzyja harmonizacji zasad działania infrastruktury rynku finansowego w ramach UE. Wielu uczestników rynku finansowego w Europie opowiada się za utworzeniem jednego centralnego kontrpartnera dla całej Europy. Niewątpliwie pozwoliłoby to w optymalny sposób wykorzystać efekt skali, zintegrować zarządzanie ryzykiem oraz obniżyć koszty i opłaty ponoszone przez uczestników rynku finansowego. Takie rozwiązanie jest jednak trudne do realizacji z uwagi na istnienie wielu różnic między rynkami finansowymi poszczególnych krajów europejskich (w zakresie ilości, zróżnicowania i jakości produktów finansowych oraz stopnia rozwoju tego rynku). Ponadto utworzenie jednego centralnego kontrpartnera rodzi ryzyko pojawienia się negatywnych efektów monopolizacji rynku (m.in. brak modernizacji systemu, niska jakość usług, podwyższanie kosztów itp.). Duże znaczenie ma również to, że problemy paneuropejskiego kontrpartnera wpływałyby na wszystkie obsługiwane rynki. Lepszym rozwiązaniem wydaje się umożliwienie działania wielu centralnym kontrpartnerom, którzy są w stanie skutecznie konkurować między sobą. Takie rozwiązanie wymaga jednak harmonizacji wymogów prawnych obowiązujących centralnych kontrpartnerów. W tym kierunku powinny iść prace władz poszczególnych krajów i władz unijnych. Państwo powinno odpowiednio kształtować zasady, na jakich opiera się system płatności i rozrachunków. Celem interwencji państwa powinno być dążenie do zapewnienie przejrzystości i stabilności działania tego systemu. Dobrze działający system płatności i rozrachunków powinien zapewniać stabilność prowadzenia rozliczeń w danej gospodarce. Ponadto powinien umożliwiać redukcję kosztów transakcyjnych, jak też wystąpienie „korzyści skali” (Iftekhar, Schmiedel, Song, 2009, s. 20–27). Interwencja państw w system płatności i rozrachunków jest również niezbędna z uwagi na to, iż system ten w czasach turbulencji na rynkach finansowych staje się głównym kanałem transmisji negatywnych zachowań rynku między systemem finansowym a realnym sektorem gospodarki.

ZAKOŃCZENIE Rynek finansowy (zarówno w ujęciu globalnym, jak i na poziomie pojedynczych państw) wymaga wprowadzenia zmian. Konieczność ta wynika z wielu jego niedoskonałości, jakie można było zaobserwować w warunkach globalnego kryzysu finansowego. Jednym z obszarów zmian jest ponowne zdefiniowanie roli państwa

Rola państwa na rynku finansowym – pożądany kierunek zmian

219

na rynku finansowym i nakreślenie pożądanego kierunku zmian w zakresie działań państwa na tym rynku. Niewątpliwie istotne jest zwrócenie uwagi na regulacyjną rolę państwa. Zmiany w tym zakresie powinny polegać na odchodzeniu od uregulowania możliwie największego obszaru rynku finansowego do tworzenia regulacji, które zachęcałyby uczestników rynku finansowego do podejmowania działań sprzyjających rozwojowi rynku finansowego oraz zapewnienia jego stabilności. Ważne jest tworzenie zachęt do monitorowania ryzyka przez instytucje finansowe i ograniczania problemu asymetrii informacyjnej. W skali międzynarodowej należy skupić się na opracowaniu wspólnych wytycznych w zakresie działania instytucji finansowych na rynku globalnym i nadzoru ostrożnościowego nad tymi instytucjami. Istotne jest również tworzenie płaszczyzny współpracy nadzorców krajowych w celu skutecznego monitorowania ryzyka systemowego. Należy pamiętać, że nie ma uniwersalnych (dobrych dla wszystkich krajów) regulacji finansowych. Kraje o wysoko rozwiniętych systemach finansowych potrzebują przede wszystkim regulacji, które skutecznie ograniczałyby ryzyko podejmowane przez działające tam instytucje finansowe, natomiast kraje o słabiej rozwiniętych systemach finansowych potrzebują regulacji, które umożliwią rozwój tego systemu, tak aby zapewnić efektywność jego działania w warunkach bezpieczeństwa. Pewne zmiany są niezbędne w zakresie podejmowanych przez państwo bezpośrednich interwencji na rynku finansowym. Interwencje takie w krótkim okresie często przynoszą zamierzone efekty, jednak w dłuższym czasie ujawniają się ich negatywne efekty. Chociaż ekonomiści nie są zgodni co do negatywnych skutków bezpośrednich interwencji państwa na rynku finansowym, to takie skutki mogą wystąpić. Władze państwowe decydujące się na podjęcie działań w zakresie bezpośrednich interwencji powinny zestawić pozytywne efekty i potencjalne efekty negatywne i dopiero wtedy podejmować decyzje o ich wprowadzeniu. Wielu badaczy rynku finansowego podkreśla niezwykłe znaczenie wzrostu konkurencji na rynku finansowym dla jego prawidłowego rozwoju, a także wzrostu jego stabilności. Działania państwa powinny zatem sprzyjać wzrostowi konkurencji na rynku. Niewątpliwie do takich działań należy zaliczyć: wprowadzenie odpowiednich (mniej restrykcyjnych) regulacji w zakresie tworzenia nowych banków, tworzenie regulacji, które pozwalają na pojawianie się na rynku podmiotów konkurujących z bankami, tworzenie ram prawnych, które zachęcają do oferowania przedsiębiorstwom alternatywnych sposobów pozyskania kapitału (alternatywnych do kredytów bankowych). Ważnym obszarem zmian jest także infrastruktura finansowa. Państwo powinno dążyć do zapewnienia sprawności jej działania i przejrzystości. Pomocne w tym względzie jest tworzenie rejestrów informacji kredytowej oraz doskonalenie systemów płatności i rozrachunków. Działania państwa w zakresie informacji kredytowej powinny skupiać się przede wszystkim na wprowadzeniu regulacji, które sprawią, że instytucje finansowe będą przekazywać informacje dotyczące historii kredytowej swoich klientów oraz regulacji, które zapewnią szeroki dostęp do tych informacji wszystkim zainteresowanym. Zmiany dotyczące systemów płat-

220

Małgorzata Mikita

ności i rozrachunków powinny mieć na celu zwiększenie efektywności ich działania i bezpieczeństwa. Władze państwowe powinny dążyć do konsolidacji izb rozliczeniowych i centralnych kontrpartnerów oraz poszerzenia zakresu świadczonych przez nich usług. Istotna jest również harmonizacja w skali globalnej wymogów prawnych obowiązujących te podmioty (w celu zapewnienia efektywnej konkurencji między nimi). W ramach sytemu TARGET 2 należałoby wprowadzić mechanizm kompensowania nierównowag. Infrastruktura finansowa powinna być stale doskonalona z uwagi na szybki rozwój rynku finansowego (którego wyrazem jest m.in. pojawianie się nowych instrumentów finansowych i nowych podmiotów działających na rynku finansowym). Brak zmian w zakresie infrastruktury finansowej powoduje, że nie nadąża ona za rozwojem rynku finansowego, co z kolei zwiększa ryzyko pojawienia się kolejnych kryzysów finansowych w przyszłości. Rola państwa na rynku finansowym jest niezwykle ważna. O ile obszar działań państwa na rynku finansowym nie jest trudny do zdefiniowania, to wskazanie konkretnych posunięć na tym rynku wzbudza wiele kontrowersji. Należy jednak zwrócić uwagę na to, iż określenie kanonu niezbędnych i pożądanych działań państwa na rynku finansowym nie jest zbiorem niepodważalnych prawd. Rola państwa na rynku finansowym powinna się zmieniać wraz z rozwojem tego rynku.

BIBLIOGRAFIA Abiad A., Giovanni D., Bin L. (2011), Creditless recoveries, “Working Paper”, No. 11/58, International Monetary Fund, Washington, DC. Alejandro M.., Panizza U., Yañez M. (2007), Bank ownership and performance. Does politics matter?, “Journal of Banking and Finance”, No. 31. Allen B., Klapper L., Turk-Ariss R.. (2009), Bank competition and financial stability, “Journal of Financial Services Research”, No. 35 (2). Andrianova S., Demetriades P., Shortland A. (2010), Government ownership of banks, institutions, and economic growth, “Working Paper”, No. 11/01, University of Leicester Department of Economics, UK, Leicester. Anginer D., Demirgüç-Kunt A., Zhu M. (2012), How does bank competition affect systemic stability?, “Policy Research Working Paper”, No. 5981, World Bank, Washington, DC. Armendáriz de Aghion B. (1999), Development banking, “Journal of Development Economics”, No. 58. Barth J., Caprio G., Levine R. (2004), Bank regulation and supervision: What works best?, “Journal of Financial Intermediation”, No. 13 (2). Benavente M., Alexander G., Ricardo S. (2006), FOGAPE: An economic analysis, “Working Paper”, No. 222, University of Chile, Department of Economics, Santiago. Berger A., Klapper L., Turk-Ariss R. (2009), Bank competition and financial stability, “Journal of Financial Services Research”, Vol. 35(2). Biggs M., Andreas P. (2010), Credit and Economic Recovery: Demystifying Phoenix Miracles, Manuscript, Erasmus University Rotterdam, Rotterdam.

Rola państwa na rynku finansowym – pożądany kierunek zmian

221

Calderón C., Schaeck K. (2012), Bank Bailouts, Competitive Distortions, and Consumer Welfare, “Policy Research Working Paper”, World Bank, Washington, DC. Carbó-Valverde S., Rodríguez-Fernández F., Udell G. (2009), Bank market power and SME financing constraints, “Review of Finance”, No. 13. Casu B., Girardone C. (2009), Testing the Relationship between Competition and Efficiency in Banking: A Panel Data Analysis, “Economic Letters”, No. 105. Claessens S., Laeven L. (2005), Financial Dependence, Banking Sector Competition, and Economic Growth, “Journal of the European Economic Association”, No. 3(1). Dell’Ariccia G., Deniz I., Laeven L. (2012), Credit booms and lending standards: Evidence from the subprime mortgage market, “Journal of Money, Credit and Banking”, No. 4. Deniz A., Demirgüç-Kunt A., Zhu M. (2012), How does bank competition affect systemic stability?, “Policy Research Working Paper”, No. 5981, World Bank, Washington, DC. Dyrektywa (2013) Parlamentu Europejskiego i Rady 2013/36/UE z dnia 26 czerwca 2013 r. w sprawie warunków dopuszczenia instytucji kredytowych do działalności oraz nadzoru ostrożnościowego nad instytucjami kredytowymi i firmami inwestycyjnymi, zmieniająca dyrektywę 2002/87/WE i uchylająca dyrektywy 2006/48/WE oraz 2006/49/WE, „Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej”, L 176, Tom 56, 27 czerwca 2013 r. European Central Bank (2013), www.ecb.europa.eu. Farazi S., Feyen E., Rocha R. (2011) Bank Ownership and Performance in the Middle East and North Africa Region, Policy Research Working Paper 5620, World Bank, Washington, DC. Febrero E., Uxó J. (2013), Understanding TARGET2 Imbalances from an Endogenous Money View, Working Paper, Department of Economics and Finance, University of Castilla-La Mancha, Spain. Gerard C., Soledad M.., Pería M. (2002), Avoiding disaster: Policies to reduce the risk of banking crisis, w: Monetary Policy and Exchange Rate Regimes: Options for the MiddleEast, Cardoso E. and Galal A. (red.), Egyptian Center for Economic Studies, Cairo. Iftekhar H., Schmiedel H., Song L. (2009), Return to Retail Banking and Payments, “Working Paper”, No. 1135, European Central Bank, Germany, Frankfurt. Konopczak M., Nowak R., Sowiński A. (2012), Strefa euro nie rozpadnie się, bo nie wiadomo, jak się rozliczyć (www.obserwatorfinansowy.pl). Körner T., Schnabel I. (2010), Public Ownership of Banks and Economic Growth: The Role of Heterogeneity, CEPR Discussion Paper 8138, Center for Economic and Policy Research, London. La Porta R., Florencio L., Andrei S. (2002), Government ownership of banks, “Journal of Finance”, No. 57. Laeven L., Valencia F. (2012), Systemic Banking Crisis Database: An Update, “Working Paper” 08/224, International Monetary Fund, Washington, DC. Minsky H. (1986), Stabilizing an Unstable Economy, Yale University Press. Monkiewicz M. (2008), Globalny kryzys finansowy – przyczyny, działania naprawcze, ochrona konsumentów, „Rozprawy Ubezpieczeniowe”, nr 5.

222

Małgorzata Mikita

Nevin E., Davis E.W. (1970), The London Clearing Banks, Elek, London. Olegario R. (2003), Credit Reporting Agencies: A Historical Perspective, w: Credit Reporting and the International Economy, edited by Miller M., MIT Press, Cambridge MA. OECD (2010), Roundtable on Competition, Concentration and Stability in the Banking Sector, Policy Roundtables Organisation for Economic Co-operation and Deve lopment, Paris, http://www.oecd.org/dataoecd/52/46 /46040053.pdf (data dostępu: 25.06.2013). Pyka I. (2011), Niezależność banku centralnego z perspektywy globalnego kryzysu finansowego, „Zeszyty Naukowe PTE”, nr 11, Kraków. Rethinking the Role of the State in Finance, Global Financial Development Report 2013 (2013), The Word Bank, Washington. Rozporządzenie (2013) Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 575/2013 z dnia 26 czerwca 2013 r. w sprawie wymogów ostrożnościowych dla instytucji kredytowych i firm inwestycyjnych, zmieniające rozporządzenie (UE) nr 648/2012, „Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej”, L 176, Tom 56, 27 czerwca 2013 r. Riding A., Judith M., George H. (2007), Incrementality of SME loan guarantees. “Small Business Economics”, No. 29. Schaeck K., Čihák M. (2008), How Does Competition Affect Efficiency and Soundness in Banking? New Empirical Evidence, ECB Working Paper 932, European Central Bank, Germany, Frankfurt. Schaeck K., Čihák M., Wolfe S. (2009), Are Competitive Banking Systems More Stable? “Journal of Money, Credit, and Banking”, No. 41 (4). Scott D. (2007), Strengthening the Governance and Performance of State-Owned Financial Institutions, Policy Research Working Paper 4321, World Bank, Washington, DC. Shleifer A., Vishy R. (1998), The Grabbing Hand: Government Pathologies and Their Cures, Harvard University Press, Cambridge. Subika F., Feyen E., Rocha R. (2011), Bank Ownership and Performance in the Middle East and North Africa Region, “Policy Research Working Paper”, No. 5620, World Bank, Washington, DC. Systemy rozrachunku papierów wartościowych w Polsce i Unii Europejskiej (2009), NBP, KDPW, GPW SA, Warszawa. Tobias K., Schnabel I. (2010), Public Ownership of Banks and Economic Growth: The Role of Heterogeneity, “CEPR Discussion Paper”, No. 8138, Center for Economic and Policy Research, London. Uesugi I., Koji S., Guy Y. (2010), The Effectiveness of Public Credit Guarantees in the Japanese Loan Market, “Journal of the Japanese and International Economies”, No. 24. Stachurska-Waga M. (2012), Działania Europejskiego Banku Centralnego wobec kryzysu, „Analizy BAS”, Nr 9. World Bank (2011), Payment Systems Worldwide: a Snapshot. Outcomes of the Global Payment Systems Survey 2010: World Bank, Washington DC, http://siteresources. worldbank, org/FINANCIALSECTOR/Resources /282044–1323805522895/121534 _text_corrections_3–15.pdf (data dostępu: 20.06.2013). Yardeni E., Quintana M. (2014), Money & Credit: Euro Area TARGET 2, Yardeni Research.

Rola państwa na rynku finansowym – pożądany kierunek zmian

223

STRESZCZENIE Państwo to jeden z najważniejszych uczestników rynku finansowego. Jego działanie na rynku finansowym obejmuje transakcje w zakresie dostarczania i pozyskiwania kapitału oraz posunięcia w zakresie regulacji i kontroli procesów zachodzących na tym rynku. Ponadto przez politykę pieniężną państwo wpływa na koniunkturę gospodarczą kraju. Globalny kryzys finansowy XXI w. zachwiał stabilnością rynków finansowych. Obserwacja przyczyn i skutków kryzysu skłania do postawienia pytania, jakie zmiany należy wprowadzić na rynku finansowym, aby uniknąć podobnej sytuacji w przyszłości? Jednym z obszarów wymagających zmian jest rola państwa na tym rynku. Celem artykułu jest nakreślenie pożądanego kierunku zmian w zakresie roli państwa na rynku finansowym. Autorka zwraca uwagę na cztery obszary zmian, tj. regulacji i nadzoru, bezpośrednich interwencji państwa na rynku finansowym, konkurencji na rynku finansowym oraz infrastruktury finansowej. W ramach wniosków końcowych podkreślono, iż państwo powinno tworzyć zachęty dla uczestników rynku do podejmowania działań sprzyjających jego rozwojowi i jednocześnie odejść od dążenia do objęcia regulacjami możliwie największego obszaru tego rynku. Istotne jest również sprzyjanie zwiększaniu konkurencji na rynku finansowym. Autorka zwraca ponadto uwagę, że bezpośrednie interwencje państwa mogą przynieść negatywne efekty w długim okresie (mimo pozytywnych wyników w krótkim czasie) oraz że brak odpowiedniej infrastruktury finansowej sprzyja pojawianiu się kryzysów finansowych. Słowa kluczowe: rynek finansowy, rola państwa, regulacje i nadzór, bezpośrednie interwencje państwa, konkurencja, infrastruktura finansowa.

The role of the state in the financial market: desirable change direction ABSTRACT The state is one of the most important financial market participants. Its effect on the financial market includes supplying and raising capital, as well as regulating and controlling the processes taking place in the financial market. In addition, through its monetary policy, the state affects the economic situation of the country. The recent global financial crisis has shaken the stability of the financial markets. The observation of the causes and effects of the crisis raises the question, what changes in the financial market are necessary in order to avoid similar situations in the future? One of the areas requiringchanges is the role of the state in the financial market.

224

MaĹ&#x201A;gorzata Mikita

The aim of the article is to outline the desired direction of such changes. The author draws attention to four areas of change: regulation and supervision, direct state intervention in the financial market, competition in the financial market and financial infrastructure. The article concludes that the state should provide incentives for market participants to take action to promote its development and should not try to regulate all areas of the financial market. It emphasizes a key role of competition in the financial market. The author notes that direct government intervention can have negative effects in the long run (despite the positive results in the short term), and that aninadequate financial infrastructure fosterthe emergence of financial crises. Keywords: financial market, the role of the state, financial regulation, financial supervision, direct state intervention, competition, financial infrastructure. JEL Classification: G18, G28, G38

Studia ekonomiczne 1 Economic studies nr 2 (LXXXI) 2014

Grzegorz Waszkiewicz*

Czynniki kształtujące bond spread polskich obligacji skarbowych Wstęp Globalny kryzys finansowy, powodując skokowy przyrost długu publicznego, sprawił, że spread kredytowy obligacji skarbowych (bond spread1) wzrósł i uległ głębokiemu rozwarstwieniu, nawet między emitentami, którzy wcześniej zaciągali pożyczki publiczne na zbliżonych warunkach. Te wydarzenia skierowały uwagę środowisk akademickich i opinii publicznej na przyczyny tego zjawiska. Mimo że kwestia stymulatorów bond spread występuje w literaturze światowej od lat 70. XX w., to jednak nie udało się dotąd wykształcić jednorodnego podejścia do tego zagadnienia ani nawet wypracować jednolitych wskaźników dla poszczególnych analizowanych czynników. W efekcie badania w tej materii nie są do końca spójne, zaś dostępna literatura empiryczna rzadko uwzględnia przypadek Polski. Powyższe względy skłoniły autora do analizy czynników odpowiadających za skalę i zmienność premii za ryzyko zawartej w polskich papierach skarbowych.

1. PRZEGLĄD LITERATURY Zainteresowanie przyczynami zróżnicowania premii za ryzyko, wkomponowanej w obligacje rządowe, pojawiło się w literaturze światowej w latach 70. XX w. * Dr

nauk ekonomicznych. premia za ryzyko, czyli odchylenie rentowności długoterminowych obligacji skarbowych wybranego kraju w odniesieniu do obligacji kraju-emitenta, którego walory dłużne są postrzegane jako wysoce bezpieczne (niemal wolne od ryzyka), np. obligacje rządów USA, Niemiec. Międzynarodowe rynki finansowe wyceniają skalę bond spread na podstawie przeszłej, bieżącej i przyszłej sytuacji finansowo-gospodarczej danego kraju, w tym jego zdolności do terminowego regulowania zobowiązań wewnętrznych i zewnętrznych na wypadek różnych scenariuszy makrogospodarczych. 1 Inaczej

226

Grzegorz Waszkiewicz

w USA, początkowo w badaniach prognozujących przyszłe stopy zwrotu. Między innymi R.C. Merton (1974), wykorzystując model Blacka-Scholesa do wyceny opcji, rozwinął teorię wyceny pasywów na podstawie stóp zwrotu najmniej ryzykownych obligacji (skarbowych lub korporacyjnych) i doszedł do wniosku, że obligacje mogą być wyceniane przy wykorzystaniu ogólnie dostępnych danych wejściowych. Rozkwit badań w obszarze składowych bond spread należy wiązać z: problemami zadłużeniowymi gospodarek rozwijających się w latach 80. XX w., utworzeniem unii walutowo-monetarnej, a także z globalnym kryzysem finansowym ostatnich lat. M. Tomz i M.L.J. Wright (2012) stwierdzili natomiast, że postęp w obszarze weryfikacji teorii długu publicznego, w tym rozwój badań dotyczących składowych spreadu kredytowego w ostatnich latach, jest wynikiem wzrostu dostępności danych z rynków skarbowych papierów wartościowych, postępującej ich kwantyfikacji, a także coraz szerszej wiedzy na temat ekonomicznych i politycznych przyczyn niewypłacalności. Badania opisujące zmiany wielkości premii za ryzyko koncentrują się na czynnikach wewnętrznych (specyficznych dla kraju) oraz zewnętrznych (globalnych). W większości opisują wpływ zmiennych makroekonomicznych i finansowych na dochodowość obligacji skarbowych. S. Edwards (1986) na podstawie zmian bond spread w latach 1976–1980, stwierdził, że kluczowymi stymulatorami premii za ryzyko są czynniki typowe dla danego kraju, tj. dług zewnętrzny, koszty obsługi długu i skala inwestycji. Znaczenie czynników specyficznych podkreślał również W.R. Cline (1995), jednakże za główne wskaźniki przyjął wzrost eksportu i dynamikę wzrostu PKB. Z kolei B. Eichengreen i A. Mody (1998), analizując podaż obligacji w Azji Wschodniej i Ameryce Południowej w latach 1991–1996, stwierdzili, że na oprocentowanie papierów skarbowych w krótkim okresie oddziałuje sentyment do fundamentów gospodarczych kraju emitenta. C.B. Erb, C.R. Harvey i T.E. Viskanta (1999) wyodrębnili trzy kluczowe obszary wpływające na skalę bond spread, tj. ryzyko wiarygodności kraju, ryzyko stopy procentowej oraz ryzyko walutowe. Ryzyko kredytowe jako podstawowy składniki bond spread szacowano za pomocą różnych zmiennych fiskalnych, rzadko posługując się ocenami kredytowymi przyznawanymi przez agencje ratingowe z uwagi na ich niedostateczną wrażliwość na zmiany sytuacji finansowo-gospodarczej państw. Wiarygodność kredytową kraju przez pryzmat zmian długu publicznego w stosunku do PKB rozpatrują M. Goldstein i G. Woglom (1992), T. Bayoumi, M. Goldstein i G. Woglom (1995), J. Poterba i K. Reuben (1999), B. Akitoby i T. Stratmann (2006) i N. Kinoshita (2006). A. Mody (2009) konkluduje nawet, że oddziaływanie długu publicznego na wielkość bond spread wzrosło w krajach, gdzie miał miejsce spadek konkurencyjności gospodarek. Z kolei wyniki badań L. Codongo, C. Favero i A. Missale’a (2003), M. Halleberga, G.B. Wolffa (2006), M.S. Kumara i D. Hunera (2006), K. Bernotha i G.B. Wolffa (2008) oraz Bernotha, J. von Hagena, L. Schuknechta (2012) potwierdzają rolę deficytu budżetowego w wyjaśnianiu premii za ryzyko obligacji skarbowych. R. Faini (2006) dowiódł, że wzrosty deficytu budżetowego w jednym kraju podnoszą spready w całej Unii

Czynniki kształtujące bond spread polskich obligacji skarbowych

227

Europejskiej, a szczególnie w strefie euro. Ch. Aßmann i J. Boysen-Hogrefe (2009) zauważyli natomiast, że do czasu globalnego kryzysu finansowego najważniejszą zmienną fiskalną determinującą bond spread był wskaźnik dług publiczny w relacji do PKB, zaś bilans budżetowy był mniej istotny. Zmiana nastąpiła wraz z kryzysem, kiedy oba wskaźniki fiskalne zyskały na znaczeniu. W rezultacie po kryzysie akcentuje się istotność obu omawianych zmiennych fiskalnych dla poziomu bond spread, czego dowody znaleźć można w pracach: L. Schuknechta, J. von Hagena, G. Wolswijk (2009), D. Haugha, P. Ollivaud, D. Turnera (2009), S. Manganelliego i G. Wolswijka (2009), S. Ardagny (2009), K. Bernotha i B. Erdogana (2010), a także J.J. Kilponena, H. Laakkonena i J. Vilmunena (2012) oraz L. Jaramillo i A. Webera (2012). Kolejny obszar ryzyka stanowi zmienność warunków rynkowych. W literaturze przede wszystkim podkreślano rolę stóp procentowych. S.B. Kamin i K. von Kleist (1999) uznali, że spready rosną wraz ze wzrostem międzynarodowych stóp procentowych, zwłaszcza gdy wzrastające oprocentowanie ogranicza dalsze zadłużanie się państw i grozi ich niewypłacalnością. Co więcej, wysokie stopy procentowe ograniczają apetyt inwestorów na ryzyko, a przez to wywołują niechęć do inwestycji w obligacje skarbowe o niższej jakości. Wpływ wahań stóp procentowych uzasadniali także A. Fontana i M. Scheicher (2010) oraz L. Oliveira, J.D. Curto i J.P. Nunes (2012). W aspekcie ryzyka rynkowego warto dodać, że niektórzy za źródło ryzyka przyjmowali zmiany kursowe, tj. S. Barrios, P. Iversen, M. Lewandowska i R. Setzer (2009) oraz Fontana i Scheicher (2010). Po utworzeniu EMU2 wagi nabrało ryzyko płynności rynku jako źródło różnicowania rentowności obligacji skarbowych, choć w literaturze doszukać się można odmiennych stanowisk co do jego istotności. Po stworzeniu strefy euro zarówno M. Pagano (2004), R. Jankowitsch, H. Mosenbacher i S. Pichler (2006), M. Gomez-Puig (2006), jak i A. Beber, M.W. Brandt i K.A. Kavajecz (2009) podkreślali rosnące znaczenie tego czynnika. Z drugiej strony inni badacze, np. Bernoth i in. (2006) lub A. Geyer, S. Kossmeier i S. Pichler (2004), negowali znaczenie płynności. Po wybuchu kryzysu finansowego nastąpiło ugruntowanie znaczenia płynności rynku obligacji skarbowych jako czynnika bond spread, czego dowiedli A. Beber, M.W. Brandt i K.A. Kavajecz (2009), Manganelli i Wolswijk (2009), Haugh, Ollivaud i Turner (2009), S. Sgherri i E. Zoli (2009), a także Schwartz (2009). Pomiar płynności rynku nie jest zagadnieniem prostym, co potwierdza różnorodność stosowanych miar, m.in. bid-ask-spread (np. Fontana, Scheicher, 2010), rozmiary rynku obligacji rządowych (np. Barrios, Lewandowska, Setzer 2009) oraz sposoby oparte na spreadach dochodowości wobec obligacji niemieckich (np. Schwartz, 2009). Wagę międzynarodowego czynnika ryzyka podkreślali już E. FernandezArias i P.J. Montiel (1996), badając wpływ długoterminowych stóp procentowych w USA na koszt kapitału w krajach rozwijających się. Stwierdzili oni, że czynniki pozakrajowe w znacznym stopniu wpływają na redukcję bond spread 2 Economic

and Monetary Union (Unia gospodarczo-monetarna).

228

Grzegorz Waszkiewicz

krajowych obligacji skarbowych. Także S. Herra i G. Perry (2002), L. Codongo, C. Favero i A. Missale (2003), Bernoth, von Hagen i Schuknecht (2004), Geyer, Kossmeier i Pichler (2004), Barrios i in. (2009), Sgherri i Zoli (2009) oraz Bernoth i Erdogan (2010) dowodzili, że bond spread obligacji państwowych jest powiązany przede wszystkim z apetytem na ryzyko ze strony inwestorów, aczkolwiek niechęć do ryzyka pojawia się najczęściej wobec emitentów narodowych z wysokim poziomem zadłużenia publicznego (Codogno, Favero, Missale, 2003). Rozlewający się kryzys pozwolił wyodrębnić także inny czynnik o charakterze ponadnarodowym – efekt zarażania, na co wskazywały badania, które przeprowadzili: M.G. Arghyrou i J.D. Tsoukalas (2010), C. Caceres, V. Guzzo i M. Segoviano (2010) oraz F. Özatay, E. Özmen, G. Sahinbeyoglu (2007). Pozzi i Wolswijk (2008) z kolei, zauważają, że powszechny czynnik ryzyka, w przeciwieństwie do czynników specyficznych, był zawsze skorelowany z premią za ryzyko, podczas gdy te ostatnie zostały wyeliminowane przed 2007 r. w większości państw EMU. W badaniach prowadzonych w ostatnich latach (pokryzysowych) dalej rosła rola globalnej awersji do ryzyka. M.G. Attinasi, C. Checherita i C. Nickel (2009) twierdzą nawet, że zmiany bond spread należy w 56% tłumaczyć tym czynnikiem, następnie oczekiwaną sytuacją fiskalną (w 21%), płynnością rynku (w 14%), a także stosowaniem pakietów stabilizacyjnych dla banków (w 9%). Rolę niechęci do ryzyka jako kluczowej determinanty premii za ryzyko akcentują także Barrios i in. (2009), Manganelli i Wolswijk (2009), Haugh, Ollivaud i Turner (2009), A. Mody (2009), C. Favero, M. Pagano i E.von Thadden (2010), S. Gerlach, A. Schulz, G.B Wolff (2010) oraz Kilponen, Laakkonen i Vilmunen (2012). Najrzadziej podkreślany czynnik premii za ryzyko to efekt ogłoszeń danych makroekonomicznych. Codogno (2003) zauważa, że zainicjowanie procedury nadmiernego deficytu miało odbicie jedynie w przypadku rentowności obligacji portugalskich, choć A. Alfonso i R. Strauch (2004) wykazali niskie znaczenie tej składowej. Należy także dostrzec, że ewolucja kryzysu finansowego w kryzys finansów publicznych sprzyjała poszukiwaniu nowych uwarunkowań dywergencji spreadów kredytowych w strefie euro. Można tu wskazać nowe obszary analizy, tj. deficyt obrotów bieżących lub oczekiwany przyszły deficyt budżetowy (Barrios i in., Setzer, 2009; Haugh, Ollivaud, Turner, 2009; Manganelli, Wolswijk, 2009; Laubach, 2009; L. Schuknecht, J. von Hagen, G. Wolswijk, 2010; Arghyrou, Tsoukalas, 2010), a także niestabilność krajowego rynku aktywów (Barrios i in., 2009; Fontana, Scheicher, 2010; Oliveira, Curto, Nunes, 2012). Niemniej jednak trzeba zauważyć, iż wyżej wymienione czynniki nie stały się fundamentalnymi. Interesujących wyników dostarcza także badanie I. Matei i A. Chetea (2012), którzy rozważali wpływ fundamentów makrogospodarczych, ryzyka rynkowego, płynności oraz czynników zewnętrznych na kształt bond spread w krajach Unii Europejskiej w latach 2003–2010, dzieląc gospodarki europejskie na członków

Czynniki kształtujące bond spread polskich obligacji skarbowych

229

eurolandu i kraje spoza obszaru wspólnej waluty. W efekcie potwierdzili oni wagę zmiennych makrogospodarczych z wyjątkiem inflacji. Co więcej, tylko w przypadku krajów spoza EMU premia za ryzyko jest powiązana z deficytem lub nadwyżką na rachunku budżetowym. Odnosząc się do składowych premii za ryzyko w ujęciu ekonomistów polskich, można zauważyć, że badania empiryczne dotyczące stricte stymulatorów bond spread obligacji skarbowych nie były wcześniej podejmowane z wyjątkiem S. Kluzy i A. Sławińskiego (2004) oraz M. Brzozowskiego i J. SiwińskiejGorzelak (2013). Kluza i Sławiński (2004) koncentrowali się jednak tylko na cenach polskich obligacji. Ich wnioski sprowadzają się do potwierdzenia wyników badań zagranicznych co do wpływu krótkoterminowych stóp procentowych, wielkości deficytu budżetowego, kursu walutowego i nastrojów inwestorów na ceny papierów dłużnych. Z kolei Brzozowski i Siwińska-Gorzelak (2013) badali jedynie wpływ deficytu budżetu państwa na poziom rentowności obligacji skarbowych w krajach rozwiniętych. W swojej pracy potwierdzili wcześniejsze wyniki prezentowane w literaturze, jednocześnie dowiedli, że w czasach wysokiej awersji do ryzyka rynki finansowe nie wszystkich państw rozwiniętych są postrzegane jako tzw. save heaven, o czym decyduje wysoki wskaźnik zadłużenia publicznego. Zdecydowana większość literatury krajowej pokazuje problem bond spread z perspektywy teoretycznej (np. Pyka, 2010; Sopoćko, 2003; Marchewka ‑Bartkowiak, 2008; Czechowska, 2010), zaś podejmowane determinanty spreadu kredytowego są tożsame z badanymi w literaturze światowej i obejmują wiarygodność, zmienność warunków rynkowych (w tym inflacji) oraz płynność rynku. Na podstawie zaprezentowanego przeglądu badań empirycznych i teoretycznych łatwo dostrzec, że premia za ryzyko zawarta w obligacjach skarbowych jest wypadkową czynników krajowych i międzynarodowych. Poddawanie analizie coraz to nowych czynników w okresie kryzysu finansowego stanowiło odpowiedź na zjawisko dywergencji cen kapitału na rynkach zadłużeniowych wewnątrz strefy euro. Zaliczono tutaj globalną awersję do ryzyka inwestorów, którą wcześniej rozpatrywano raczej jako przyczynę zróżnicowania dochodowości między Niemcami a innymi krajami wspólnej waluty w związku z wysoką ekspozycją sektorów bankowych na ryzyko (Mody, 2009; Gerlach, Schulz, Wolff, 2010). Kategorię budzącą kontrowersje do 2008 r. stanowiła płynność rynkowa, jednakże jej istotność znacznie wzrosła w kryzysie. Co więcej, rosnąca rola zarówno płynności, jak i awersji do ryzyka po kryzysie sprawiły, że rynek począł wyceniać oba te czynniki w powiązaniu ze sobą, co podkreślają m.in. Schuknecht i in., 2010. W wielu pracach można również dostrzec, że powyższe determinanty w połączeniu z efektem zarażania stanowiły o sile czynników globalnych. Mimo pojawiających się coraz to nowych obszarów ryzyka w czasie kryzysu, fundamentalnym czynnikiem bond spread o specyfice krajowej jest wiarygodność kredytowa, jednocześnie zmienność wewnętrznej sytuacji rynkowej (stopy procentowej, kursu walutowego i inflacji) pozostaje kwestią dyskusyjną.

230

Grzegorz Waszkiewicz

2. Charakterystyka głównych determinant bond spread Niejednolitość podejmowanych w literaturze przedmiotu obszarów składających się na skalę premii za ryzyko (grup ryzyka) może prowadzić do komplikacji w procesie poznawczym, zwłaszcza gdy niektóre zagrożenia są rozpatrywane w ramach innej podgrupy3. W celu oddalenia pokusy dwukrotnej analizy tych samych informacji, na co zwracali uwagę już B. Eichengreen i R. Portes (1989) oraz R. Cantor i F. Packer (1996), przyjęto, że wielkość bond spread obligacji skarbowych jest pochodną czynników zaprezentowanych na rysunku 1. Rysunek 1. Determinanty bond spread obligacji skarbowych Bond spread

STABILNOŚĆ RYNKOWA

WIARYGODNOŚĆ KREDYTOWA

PŁYNNOŚĆ RYNKU

GLOBALNA AWERSJA DO RYZYKA

– Stopa procentowa – Inﬂacja – Kurs walutowy Źródło: opracowanie własne na podstawie analizowanej literatury.

Najistotniejsza dla wyceny obligacji skarbowych jest wiarygodność kredytowa, ponieważ w dużym stopniu determinuje poziom oferowanych rentowności. Jest ona wypadkową następujących zagrożeń: niewypłacalności państwa, możliwości obniżenia ratingu długu państwowego oraz niebezpieczeństwa spadku rynkowej wartości obligacji danego kraju w stosunku do wartości obligacji krajów o podobnym ryzyku kredytowym (Barrios i in., 2009, s. 6). Ocena kredytowa zdaniem A. Afonso, P. Gomesa i P. Rothera (2007) obejmuje: ryzyko polityczne, dochody i struktury gospodarcze, wzrost gospodarczy per capita i jego perspektywy, elastyczność fiskalną, elastyczność monetarną, płynność zewnętrzną, zadłużenie zagraniczne sektora publicznego i prywatnego, zadłużenie potencjalne i historię kredytową. Zatem ten rodzaj ryzyka wydaje się kategorią najszerszą, szacowaną na podstawie różnorodnych danych makroekonomicznych i finansowych4, stąd samo terminowe wywiązywanie się z płatności nie stanowi o niezmienności oceny ratingowej przyznawanej zadłużeniu danego kraju (Czechowska, 2010, s. 55). Niemniej jednak w okresie turbulencji finansowych ostatnich lat okazało się, że 3 Proponowane zagrożenia makroekonomiczne (deficyt obrotów bieżących, deficyt budże towy) są analizowane w ramach ryzyka kredytowego (wypłacalności). 4 Powstaje jednak pytanie, czy tak szeroki zakres analizy kondycji makrogospodarczej państwa (zewnętrznej i wewnętrznej, bieżącej i przyszłej) można ująć w jednym wskaźniku – ocenie wypłacalności kredytowej.

Czynniki kształtujące bond spread polskich obligacji skarbowych

231

bardziej wrażliwą miarą aniżeli oceny kredytowe są wskaźniki: deficyt lub dług publiczny wobec PKB. Ryzyko rynkowe z kolei wynika z możliwości zmiany warunków finansowych transakcji – zmian cen rynkowych (Pyka, 2010, s. 47), co wpływa na zyskowność inwestycji dla inwestora i koszty obsługi pożyczonego kapitału dla emitenta. W ramach zagrożeń rynkowych rozpatruje się niestabilność stopy procentowej, inflacji oraz kursu walutowego. Ryzyko stopy procentowej (intrest rate risk, market risk) jest ponoszone przez inwestorów i emitentów na rynku instrumentów dłużnych. W sytuacji, gdy stopy procentowe rosną (cena spada), inwestor jest zmuszony pozbyć się obligacji przed terminem wykupu, aby ograniczyć stratę kapitałową. Najistotniejsze jednak, że rosnące stopy procentowe zmuszają Skarb Państwa do podnoszenia rentowności w kolejnych emisjach i obniżania ceny obligacji (Czechowska, 2010, s. 54–55), zatem rosną koszty obsługi, a spada bieżący dochód państwa. Ryzyko inflacji (inflation risk, purchasing power risk) powstaje wskutek spadku siły nabywczej pieniądza, gdy zmienia się realna wartość przepływów gotówkowych z danego instrumentu, a zatem dochody uzyskane z instrumentu skarbowego mają mniejszą, niż oczekiwano, moc nabywczą. Ryzyko inflacji jest ponoszone wyłącznie przez inwestora w przypadku niespodziewanej inflacji. Gdy natomiast inflacja ma charakter oczekiwany, inwestor może się przed nią zabezpieczyć przez żądanie podwyższonej rentowności lub też nabywając instrumenty realne. Ogólnie uważa się jednak, iż inflacja zubaża wierzyciela, albowiem od wielu lat zdecydowana większość emitowanych dłużnych papierów skarbowych ma nominalną formułę oprocentowania (Central…, 2005, s. 37–342), gdyż przewidywalność trendów inflacyjnych jest wysoka. Niebezpieczeństwo związane z kursem walutowym (exchange rate risk, currency risk) dotyczy niepewności co do wielkości przyszłych przepływów gotówkowych z instrumentów denominowanych w walutach obcych, które są uzależnione od kursu wymiany walut w momencie dokonywania płatności. Jeżeli waluta zagraniczna, w której instrument był denominowany, umocni się, to inwestor może osiągnąć zyski niższe od spodziewanych. Z uwagi na interes państwa deprecjacja waluty krajowej w relacji do waluty, w której zaciągnięto zobowiązania, podnosi koszty obsługi długu. Ta grupa ryzyka jest jednakże trudno przewidywalna z wyprzedzeniem, kształtują ją bowiem różnorodne czynniki (makrogospodarcze i spekulacyjne), składające się na przyszłą siłę nabywczą poszczególnych walut narodowych. Warto jednak zauważyć, że rozwinięte struktury rynku zadłużenia państwa mogą minimalizować skalę strat inwestorskich w przypadku aprecjacji ryzyka rynkowego, o ile rynek jest wystarczająco płynny i głęboki. Zatem płynność rynku wpływa również na wielkość premii wkomponowanej w dochodowość papierów skarbowych. Płynne rynki zadłużeniowe są uznawane za bardziej bezpieczne, a zatem charakteryzują się niższym ryzykiem, gdyż zapewniają łatwość szybkiego kupna lub zbycia aktywów w zależności od zmian sytuacji gospodarczej (np. wzrostu ryzyka rynkowego), bez ponoszenia dodatkowych strat przez pożyczkodawców (Sławiński,

232

Grzegorz Waszkiewicz

2006, s. 22–23). Premia za płynność w okresach zawirowań gospodarczych szybciej wzrasta w przypadku emitentów, którzy posiadają walory niższej jakości, obarczone wyższym ryzykiem inwestycyjnym (Beber i in. 2009). Co interesujące, wysoka płynność rynku, choć obniża skalę ryzyka rządowych papierów dłużnych, to w dobie turbulencji makroekonomicznych może generować dodatkowe koszty budżetowe na skutek sprawnej „ucieczki” inwestorów z krajowego rynku długu5. Najnowsze badania (m. in. Manganelli, Wolswijk, 2009; Kilponen, Laakkonen, Vilmunen, 2012) wskazują jednoznacznie, że płynność rynku w kryzysowych warunkach jest uzależniona od globalnej awersji inwestorów do ryzyka, gdyż zamykają oni swoje pozycje inwestycyjne na rynkach mniej wiarygodnych i przenoszą kapitał na rynki bezpieczniejsze (safe heaven) kosztem niższych zysków. Brak neutralności inwestycji w obligacje skarbowe wobec ryzyka stanowi jedną z przesłanek niechęci do ryzyka ze strony inwestorów, która skłania ich do lokowania własnych środków finansowych w instrumenty o niższej dochodowości, ale zapewniających zwrot. Niechęć do podejmowania ryzyka stymuluje globalne przepływy kapitału i podnosi jego cenę (bond spread). Najczęściej wykorzystywany sposób pomiaru tego zjawiska, proponowany m.in. przez Codongo, Favero, Missale’a (2003) i Schunknechta i in. (2010), oparty jest na łatwo dostępnych i obserwowanych danych z gospodarki amerykańskiej, tj. spread pomiędzy obligacjami rządowymi a korporacyjnymi. Zaprezentowana charakterystyka na pewno nie wyczerpuje zbioru wszystkich podejmowanych w literaturze determinant bond spread. Niemniej jednak stanowi punkt wyjścia pozwalający zweryfikować, które z czynników, najczęściej poruszanych w dotychczasowych analizach empirycznych, oddziaływały w głównym stopniu, a które miały marginalny wpływ na bond spread polskich 10-letnich obligacji skarbowych w latach 2003–2012.

3. PROCEDURA BADANIA I WYNIKI Procedura badawcza przebiegała w następujących etapach: opis składowych poddanych badaniu (a); dobór zmiennych do modelu (b); estymacja parametrów modelu (c); weryfikacja modelu (d); sprawdzenie istotności parametrów (e); analiza reszt modelu (f).

A. Opis składowych poddanych badaniu Wobec złożoności rozważanych czynników wpływających na skalę premii za ryzyko oraz różnorodności miar używanych do prezentacji poszczególnych składowych, autor wykorzystał determinanty najczęściej podejmowane w literaturze światowej, gwarantujące zarazem dostęp do danych miesięcznych. Zebrane dane 5 Tak działo się na koniec 2008 r., kiedy to inwestorzy zagraniczni zamykali swoje inwestycje i opuszczali rynki zadłużeniowe Europy Środkowo-Wschodniej kosztem najbardziej płynnego rynku długu w regionie, czyli polskiego (Waszkiewicz, 2012, s. 242).

Czynniki kształtujące bond spread polskich obligacji skarbowych

233

statystyczne stanowią szereg czasowy obejmujący obserwacje z lat 2003–2012. Przyjęte obszary ryzyka i ich wskaźniki oraz źródło pochodzenia zaprezentowano w tabeli 1. Tabela 1. Składowe bond spread (BS 6) poddane analizie – dane miesięczne Lp.

Wskaźnik (miano)

Obszar

Skrót

Wiarygodność kredytowa

Deficyt Skarbu Państwa (%) PKB

120

MF – „Wykonanie budżetu”

Inflacja

HICP (%)

120

Eurostat Database

Stopa procentowa

Wibor 3M (%)

120

Eurostat Database

Kurs walut

EUR PLN

120

NBP – „Raport Roczny”

Płynność rynku

Ilość transakcji na rynku wtórnym obligacji skarbowych (mln PLN)

120

MF – „ Aneks do Raportu rocznego – dług publiczny”

Awersja do ryzyka

Różnica w oprocentowaniu 10-letnich obligacji rządowych i korporacyjnych w USA (%)

120

Federal Reserve Bank of St. Louis

Ilość prób

Źródło danych

Źródło: opracowanie własne.

B. Dobór zmiennych do modelu Zmienne objaśniające (egzogeniczne) w liniowym modelu ekonometrycznym powinny wyróżniać się wysoką zmiennością, być silnie skorelowane ze zmienną objaśnianą (endogeniczną) i słabo skorelowane pomiędzy sobą. W pierwszym etapie należy wyeliminować zmienne objaśniane, które nie spełniają warunku zmienności (V>10%), tzn. takie, które są quasi-stałe. Podstawowe statystyki opisowe, zawarte w tabeli 2, pozwalają odszukać niewiadome, których poziom zmienności jest nieprzydatny z punktu widzenia stopnia dokładności opisu kształtowania się zmiennej objaśnianej. W efekcie z dalszej analizy wykluczamy dwie składowe, tj. inflację (I) oraz kurs walutowy (W). 6 Bond

spread wyrażony przez różnicę oprocentowania polskich i niemieckich 10‑letnich obligacji państwowych (Źródło: Eurostat Database).

234

Grzegorz Waszkiewicz

Tabela 2. Wybrane statystyki opisowe Składowa

Średnia

100,2

5,1

18,7

1,5

0,015

4,1

Odchylenie standardowe

0,3511

0,9209

7,0508

0,5019

0,0109

0,3319

Współczynnik zmienności

0,35%

18,23% 37,77% 33,13% 72,37%

8,14%

Wartość

Źródło: opracowanie własne.

Kolejne dwa warunki sprawdzono przy wykorzystaniu metody formalnej (Hellwiga). Obliczono macierz współczynników korelacji pomiędzy zmiennymi objaśniającymi (R) oraz wektor współczynników korelacji zmiennych objaśniających ze zmienną objaśnianą (R0). R S1 S S r21 R=S Sh SS r k1 T SP

–0,3601

0,1458

0,1921

0,0651

–0,1390

r12

h rk2

ARR

S1 0,1458 S S r21 R =S 0,1921 Sh 1 SS r k1 T –0,0026 1

R V S r1 W S W S r2 W R0 = S W ShW SS r WW k T X

V r1k W W r2k W h WW 1 WW X K

V r1k W 0,0651 SP W 1 g r2k W –0,1390 P W h h W –0,0026 AR W 1W rk2 g 1 K X - 0, 3601

r12

R V S r1 W S W R0 = SS r2 WW R0=S h W SS r WW k T X

0, 1458

–0,0928 0,4458 0,6336 0,1995

0, 0651

1 0, 1921pojemności - 0, 3601indywidualne - 0, 1390 Korzystając z wektorów R i RR0 = wyliczono wskaźniki informacyjnej (hlj), aby określić, czy zmienne skorelowane ze zmienną 0, 1458 są silnie 0, 1921 1 - 0, 0026 objaśnianą, a jednocześnie słabo skorelowane z sobą nawzajem. 0, 0651 - 0, 1390 - 0, 0026 1 r j2

hlj = 1+

i=1 i!j

, rij

H * = max " Hl , gdzie: l l = 1, ..., L, y T y - y T Xa S 2 ^ uh = j = 1, ..., ml, n-k ml – liczba zmiennych w kombinacji. / ^ yi - y *i h2 2 S ^ uh = i , n-k

/ ^ yi - y *i h2

SP P AR K

Czynniki kształtujące bond spread polskich obligacji skarbowych

235

Indywidualne wskaźniki pojemności informacyjnej (SP = 0,00862; P = 0,1988; AR = 0,4015; K = 0,0398 ) pokazują, że najbardziej skorelowanymi zmiennymi z BS, a jednocześnie najmniej z sobą nawzajem są odpowiednio: AR, K, P i SP. Dążąc do wyliczenia integralnych wskaźników pojemności (Hl), sformułowano wszystkie możliwe kombinacje zmiennych objaśniających (zmienna 1 – SP; zmienna 2 – P, zmienna 3 – AR, zmienna 4 – K), których jest:

L = 2n – 1. Po obliczeniu wartości 15 integralnych wskaźników pojemności, wybrano kombinację zmiennych, gdzie H jest największe:

H* = max{Hl}. l

Największa pojemność informacyjna charakteryzuje kombinację zmiennych 2, 3 i 4 (H14 = 0,52023), czyli następujące składowe: awersję do ryzyka, ryzyko kredytowe oraz płynność rynku. Wyeliminowano zatem stopę procentową.

C. Estymacja parametrów modelu ekonometrycznego W przyjętym modelu założono, że zachowanie zmiennej BS można wyjaśnić za pomocą innych zmiennych (AR, K, P), gdyż występują pomiędzy nimi zależności ilościowe. Zastosowano model liniowy, którego parametry, przyjmujące następującą postać: Y = aX + b, oszacowano na podstawie danych statystycznych opisujących zachowanie modelowanego zjawiska w przeszłości. Estymacje parametrów strukturalnych modelu wykonano przy wykorzystaniu klasycznej metody najmniejszych kwadratów (KMNK), której sedno sprowadza się do minimalizacji: (Y – aX)T(Y – aX) → min. Poszukiwanym rozwiązaniem jest macierz parametrów: a = (XTX)–1XTY. Oszacowano model ekonometryczny dla badanego zjawiska:

BS = –0,1256 + 0,0441 P + 0,9346 AR + 19,3825 K. Powyższy zapis opisuje siłę oraz kierunek wpływu zmiennych objaśniających (P, AR i K) na zmienną objaśnianą (BS). Z równania wynika, że przy założeniu stałej wartości AR oraz K, zwiększenie ilości transakcji na rynku wtórnym o 1 mln spowoduje wzrost bond spread o 0,0441 punktu bazowego. Natomiast przy założeniu stałej wartości AR oraz P, zwiększenie deficytu sektora rządowego o 1% spowoduje wzrost bond spread o 19,382 punktu bazowego. Z kolei przy założeniu stałej wartości K oraz P, zwiększenie dysproporcji w rentowności pomiędzy skarbowymi a korporacyjnymi obligacjami w USA o 1% spowoduje wzrost bond spread o 0,9346 punktu bazowego. D. Weryfikacja modelu Po oszacowaniu parametrów sprawdzono, czy model jest dobry, tzn. zgodny z rzeczywistością, precyzyjny, a zmienne objaśniające (X) istotnie wpływają na zmienną objaśnianą (Y).

R = - 0, 3601 1 R0 = , 0 1921 0, 1390 K P 0651 -00,,1921 1390 1- 0, 0026 1AR 0, 0026 R = 00,,1458 R 0,r1458 0, 1921 1 - 0, 0026 K AR 2 0, 0651 , , 0 1390 0 0026 1 j , 0, 1390 hGrzegorz lj = 236 ,rm K 0Waszkiewicz 0651 - 0, 0026 1 2l j r 1 / + hlj = r 2 ij , im =l 1j , hlj = + rzeczywistych ! jml rij i/ Do oceny dopasowania modelu1do danych wykorzystano: i 1 = rij 1+ / H * = max H " , l 11 wariancję resztową: l i !ij= 1 i ! j H * = maxy T" yHl , y T Xa l S 2H^ u*h= =max " Hl , lT n - T y y - y k Xa S 2 ^ uh = T 2 - y*T Xa lub w zapisie macierzowym: S 2 ^ uh =/y^nyyi -ky i h S 2 ^ uh = /i ^ y n--y *kh2 , ni- k i * 2 y h S 2 ^ uh = i / ^ y*i 2 i, in y i hk ^ yi , S 2 ^ u/ h= n* 2 k empiryczną y a teoretyczną y *. gdzie „reszta” oznacza różnicęz2między = /i ^ ywartością i i / ^ yii--yyiihh2* 2 z2 = ii/ ^ yi - y i h 2 11 współczynnik zbieżności: z2 =/ ^i yi - y ih i / ^ y - y h2 i i 11

współczynnik determinacji:

= 1 – f2.

Wyliczono następujące wartości: S2(u) = 0,3068 S(u) = 0,5539

{2 = 0,426802 (42,68 %) R2 = 0,573198 (57,32 %)

Współczynnik determinacji przyjmuje wartości z przedziału [0, 1] i informuje, jaka część zmian zmiennej objaśnianej Y została wyjaśniona przez model. W tym przypadku dopasowanie danych teoretycznych do empirycznych jest wystarczająco dobre7, a badane zjawisko zostało wyjaśnione w 57%.

E. Sprawdzenie istotności parametrów Znane oceny parametrów strukturalnych modelu są tylko wielkościami przybliżonymi, obarczonymi błędami. Kwestią istotną pozostaje więc wielkość błędów ocen tych parametrów. Ponieważ nie znamy składnika losowego (znamy tylko reszty), zastępujemy jego wariancję estymatorem. Pierwiastki kwadratowe z elementów głównej przekątnej stanowią błędy średnie estymatorów. Wektor parametrów modelu: a = (XTX)–1XTY ma macierz wariancji i kowariancji równą: D2(a) = S2(u)(XTX)–1 – tabela 3. Na głównej przekątnej znajdują się wariancje parametrów modelu: D2(ai), dla których błąd szacunku parametru ai jest równy: D(ai) Istotność statystyczną parametrów zmierzono za pomocą sprawdzianu „t” , który ma rozkład Studenta o n–k stopniach swobody i poziomie istotności a = 0,05. Jeżeli zachodzi nierówność: |t| > ta to zmienna xi (przy której stoi parametr ai) istotnie wpływa na zmienną objaśnianą (y). W przeciwnym wypadku zmienna ta jest zbędna i należy ją usunąć z modelu. 7 Potwierdza

to statystyka F – o statystycznej istotności modelu.

Czynniki kształtujące bond spread polskich obligacji skarbowych

237

Tabela 3. Macierz wariancji i kowariancji D2(a) 0,0446

–0,0009

–0,0131

–0,4047

–0,0009

0,0001

–0,0001

0,0049

–0,0131

–0,0001

0,0105

–0,0119

–0,4047

0,0049

–0,0119

22,0588

Źródło: opracowanie własne.

Błędy szacunku parametrów

Istotność

D(a0) = 0,2113

t(a0) = –0,5948

D(a1) = 0,0074

t(a1) = 5,9724

D(a2) = 0,1027

t(a2) = 9,1004

D(a3) = 4,6967

t(a3) = 4,1269

Z tablic Studenta dla a = 0,05 i 120 – 4 = 116 stopni swobody ttab = 1,980626

W efekcie t(a1), t(a2), t(a3) > ttab, a zatem tylko dla wyrazu wolnego nie zachodzi nierówność, tzn. parametr ten jest nieistotny, pozostałe parametry modelu są istotne.

F. Analiza reszt modelu ekonometrycznego Poprawnie skonstruowany model ekonometryczny powinien charakteryzować się pewnymi pożądanymi właściwościami reszt. Należą do nich: losowość reszt, symetria rozkładu reszt oraz brak autokorelacji. Wyniki testów zawarto w tabeli 4. Tabela 4. Właściwości reszt modelu Test serii k = 21 n1 = 10 n2 = 11 k=7 a = 0,05

Symetria reszt

k >K

Reszty mają charakter losowy Źródło: opracowanie własne.

t = 1,0964 Ztab = 2,6449 a = 0,05

t < Ztab

Reszty są symetryczne

Autokorelacja DW = 0,2428 dD = 1,65 dG = 1,75 a = 0,05

DW < dD

Występuje autokorelacja

238

Grzegorz Waszkiewicz

Dwie spośród trzech statystyk potwierdzają poprawność modelu. Występowanie autokorelacji pierwszego rzędu, którą jest obarczony model, należy tłumaczyć specyfiką danych wejściowych. Są to dane o krótkim interwale czasowym pomiędzy kolejnymi obserwacjami – jeden miesiąc.

4. Wnioski końcowe Wyniki dotychczasowych badań empirycznych i teoretycznych w obszarze składowych bond spread walorów skarbowych nie są zbieżne, co wynika z różnorodności podejmowanych czynników jak również wskaźników je opisujących. Niemniej jednak należy stwierdzić, że ostatni kryzys finansowy doprowadził do pewnego usystematyzowania w zakresie głównych obszarów premii za ryzyko skarbowych papierów dłużnych, np. w odniesieniu do płynności rynków. W konsekwencji przeprowadzonego sprawdzenia empirycznego dowiedziono, że czynniki kreujące bond spread polskich 10-letnich obligacji skarbowych są tożsame z kluczowymi czynnikami ryzyka, ujmowanymi w literaturze światowej. Najważniejszą rolę spośród badanych determinant przypisano czynnikowi specyficznemu, tzn. wiarygodności kredytowej kraju oraz czynnikom globalnym, do których zaliczono awersję do ryzyka inwestorów i płynność rynku obligacji rządowych. Jednocześnie wykluczono wpływ niestabilności krajowych warunków rynkowych na wielkość bond spread obligacji rządowych w przypadku Polski. Warto ponadto zauważyć, że przyjęte do badania czynniki nie wyczerpują w pełni palety czynników poruszanych w literaturze przedmiotu, stąd w kolejnych testach można dążyć do pełniejszego wyjaśnienia badanego zjawiska.

BIBLIOGRAFIA Afonso A., Gomes P., Rother P. (2007), What hides behind sovereign debt ratings?, “EBC Working Paper Series”, No. 711. Afonso A., Strauch R., (2004), Fiscal policy events and interest rate swap spreads: evidence from the EU, “ECB Working Paper”, No. 303, February. Akitoby B., Stratmann T. (2006), Fiscal policy and financial markets, “IMF Working Paper”, No. 16, Washington. Aneks do Raportu rocznego – Dług publiczny (2003–2012), Ministerstwo Finansów, Warszawa. Ardagna S. (2004), Financial markets’ behavior around episodes of large changes in the fiscal stance, EBC Working Paper Series, No. 390, September. Arghyrou M.G., Tsoukalas J.D. (2010), The option of last resort: A two-currency emu, “Cardiff Economics Working Papers”, No. 14. Aßmann Ch., Boysen-Hogrefe J. (2009), Determinants of government bond spreads in the euro area: in good times as in bad, “Kiel Working Papers” 1548, Kiel Institute for the World Economy. Aßmann Ch., Boysen-Hogrefe J. (2011), Determinants of government bond spreads in the euro area: in good times as in bad, “Empirica”, Springer, Vol. 39, No. 3, August.

Czynniki kształtujące bond spread polskich obligacji skarbowych

239

Attinasi M.G., Checherita C., Nickel C. (2009), What explains the surge in euro area sovereign spreads during the financial crisis of 2007–2009, “EBC Working Paper Series”, No. 1131. Barrios S., Iversen P., Lewandowska M., Setzer R. (2009), Determinants of intra-euro area government bond spreads during the financial crisis, “European Commission Economic Papers”, No. 388. Bayoumi T., Goldstein M., Woglom G. (1995), Do credit markets discipline sovereign borrowers? “CEPR Working Paper”, No. 1081. Beber A., Brandt M.W., Kavajecz K.A. (June 2009), Flight-to-quality or flight-to- liquidity? Evidence from the euro-area bond market, “The Review of Financial Studies”, Vol. 22, No. 3. Bernoth K., von Hagen J., Schuknecht L. (2004), Sovereign risk premia in the European government bond market, “EBC Working Paper Series”, No. 369. Bernoth K., von Hagen J., Schuknecht L., (2012), Sovereign risk premiums in the European government bond market, “Journal of International Money and Finance”, Vol. 31, No. 5. Bernoth K., Erdogan B. (2010), Sovereign bond yield spreads: A time-varying coefficient approach, “Working Paper”, DIW, Berlin, November. Bernoth K., Wolff G. B. (2008), Fool the markets? Creative accounting, fiscal transparency and sovereign risk premia, “Scottish Journal of Political Economy”, Vol. 55, No. 4. Brzozowski M., Sławińska-Gorzelak J. (2013), Fiscal imbalances, fiscal rules and sovereign bond yields, “Ekonomista”, nr 5. Caceres C., Guzzo V., Segoviano M. (2010), Sovereign spreads: global risk aversion, contagion or fundamentals?, “IMF Working Paper”, No. 120. Cantor R., Packer F. (1996), Determinants and impact of sovereign credit ratings, “Federal Reserve Bank of New York Economic Policy Review”, October. Central government debt (2005), Statistical yearbook 1993 – 2004, OECD. Cline W.R. (1995), International Debt Reexamined, Washington, D.C., Institute for International Economics. Codongo L., Favero C., Missale A. (2003), Yield spreads on EMU government bonds, “Economic Policy”, Vol. 18, No. 37. Czechowska I.D. (2010), Instrumenty dłużne w gospodarce, CeDeWu, Warszawa. Edwards S. (1986), The pricing of bonds and bank loans in international markets: An empirical analysis of developing countries’ foreign borrowing, “European Economic Review”, Elsevier, Vol. 30, No. 3, June. Eichengreen B., Mody A. (1998), Interest rates in the north and capital flows to the south: Is there a missing link? “International Finance”, No. 1. Eichengreen B., Portes R., (1989), After the deluge: default, negotiation, and readjustment during the interwar years, w: The International Debt Crisis in Historical Perspective, B. Eichengreen and P. Lindert (red.), Cambridge, Mass., MIT Press. Erb C.B., Harvey C R., Viskanta T.E. (1999), New Perspective on Emerging Market Bonds, “Journal of Portfolio Management”, 1999, Winter. Eurostat Database. Faini R. (2006), Fiscal policy and interest rates in Europe, “Economic Policy”, Vol. 21, No. 47.

240

Grzegorz Waszkiewicz

Favero C., Pagano M., von Thadden E. (2010), How does liquidity affect government bond yields, “Journal of Financial and Quantitive Analysis”, Vol. 45, No. 1. Fernandez-Arias E., Montiel P.J. (1996), The surge in capital inflows to developing countries: An analytical overview,”World Bank Economic Review”, No. 1. Fontana A., Scheicher M. (2010), An analysis of euro area sovereign CDS and their relation with government bonds, “EBC Working Papers”, No. 1271. Gerlach S., Schulz A., Wolff G.B. (2010), Banking and sovereign risk in the euro area, „Deutsche Bank Discussion Paper”, No. 9. Geyer A., Kossmeier S., Pichler S. (2004), Measuring systemic risk in the EMU government yield spreads, “Review of Finance”, Vol. 8, No. 2. Goldstein M., Woglom G. (1992), Market based fiscal discipline in Monetary Unions: Evidence from the US municipal bond market, w: Establishing a Central Bank, M. Canzoneri, V. Grilli, P. Masson (red.), Cambridge University Press. Gomez-Puig M., (2006), Size matters for liquidity: Evidence from EMU sovereign yield spreads, “Journal Economics Letters”, Vol. 90, No. 2. Górski G. (2007), Rynkowy system finansowy, PWE, Warszawa. Hallerberg M., Wolff G.B. (2008), Fiscal institutions, fiscal policy and sovereign risk premia in EMU, “Public Choice”, Vol. 136, No. 3–4. Haugh D., Ollivaud P., Turner D. (2009), What drives sovereign risk premiums? An analysis of recent evidence from the euro area, “OECD Working Papers”, No. 718. Herrera S., Perry G. (2002), Determinants of Latin spreads in the new economy era: the role of US interest rates and other external variables, mimeo, The World Bank. Jankowitsch R., Mosenbacher H., Pichler S. (2006), Measuring the liquidity impact on EMU government bond prices, “European Journal of Finance”, No. 12. Jaramillo L., Weber A. (2012), Bonds yields in emerging economies: it matters what state you are in, “IMF Working Paper”, No. 198, August. Kamin S. B., von Kleist K. (1999), The Evolution of Emerging Market Bond Spreads in the 1990s, “BIS Quarterly Review”, November. Kilponen J., Laakkonen H., Vilmunen J. (2012), Sovereign risk, European crisis resolution policies and bond yields, “Bank of Finland Research Discussion Papers”, No. 22. Kinoshita N. (2006), Government debt and long – term interest rate, “IMF Working Paper”, No. 63, Washington. Kluza S., Sławiński A. (2002), Czynniki wpływające na ceny obligacji z perspektywy inwestorów, Konferencja Naukowa NBP „Reformy strukturalne a polityka pieniężna”, Falenty. Kumar M. S., Hauner D. (2006), Fiscal policy and interest rates – How Sustainable Is the New Economy?, ”IMF Working Papers”, No. 112. Laubach T. (2009), New evidence on the interest rate effects of budget deficits and debt, “Journal of the European Economic Association”, Vol. 7, No. 4. Manganelli S., Wolswijk G. (2009), What drives spreads in the euro area government bond market? “Economic Policy”, No. 24. Marchewka-Bartkowiak K. (2008), Zarządzanie długiem publicznym. Teoria i praktyka państw europejskich, PWE, Warszawa. Matei I., Cheptea A. (2012), Sovereign bond spread drivers in the EU market in the aftermath of global financial crisis, “Universita Paris Working Papers”.

Czynniki kształtujące bond spread polskich obligacji skarbowych

241

Merton R.C. (1974), On the pricing of corporate debt: The risk structure of interest rates, “Journal of Finance”, American Finance Association, Vol. 29, No. 2, May. Mody A. (2009), From bear stearns to Anglo Irish: How Eurozone sovereign spreads related to financial sector vulnerability, “IMF Working Paper”, No. 108. Oliveira L., Curto J. D, Nunes J.P. (2012), The determinants of sovereign credit spread changes in the Euro-zone, “Journal of Financial Markets, Institutions and Money”, Vol. 22, No. 2. Özatay F., Özmen E., Sahinbeyoglu G. (2007), Emerging market sovereign spreads, global financial conditions and U.S. macroeconomic news, “ERC Working Papers in Economics”, December. Pagano M. (2004), The European bond markets under EMU, “Oxford Review of Economic Policy”, Oxford University Press, Vol. 20, No. 4. Poterba J., Rueben K. (1999), State fiscal institutions and the U.S. municipal bond market, w: Fiscal Institutions and Fiscal Performance, J. Poterba, J. von Hagen (red.) University of Chicago Press. Pozzi L, Wolswijk G. (2008), Have Euro Area Government Bond Risk Premia Converged to Their Common State?, Tinbergen Institute Discussion Papers. Pyka I., (2010), Rynek finansowy, AE, Katowice. Raport Roczny (2003–2012), Narodowy Bank Polski, Warszawa. Schuknecht L., von Hagen J., Wolswijk G. (2009), Government risk premiums in the bond market: EMU and Canada, “European Journal of Political Economy”, No. 25. Schwarz K. (2009), Mind the Gap: Disentangling Credit and Liquidity in Risk Spreads, “Working paper”, The Wharton School, University of Pennsylvania. Schuknecht L., von Hagen J., Wolswijk G. (2010), Government bond risk premiums in the EU revisited: The Impact of the financial crisis, “ECB Working Paper Series”, No. 1152. Sgherri S, Zoli E. (2009), Euro area sovereign risk during the crisis, “IMF Working Papers”, No. 9. Sławiński A. (2006), Rynki finansowe, PWE, Warszawa. Sopoćko A., (2003), Rynkowe instrument finansowe, WSPiZ im. Leona Koźmińskiego, Warszawa. Tomz M., Wright M.L.J. (2012), Empirical research on sovereign debt and default, “Working Paper Series”, Federal Reserve Bank of Chicago. Waszkiewicz G. (2012), Znaczenie sektora bankowego w finansowaniu polskiego zadłużenia publicznego wobec zmian na europejskich rynkach finansowych, Kwartalnik Kolegium Ekonomiczno – Społecznego „Studia i Prace”, SGH, nr 4 (12), Warszawa. Wykonanie budżetu Państwa (2003–2012), Ministerstwo Finansów, Warszawa.

STRESZCZENIE Celem artykułu jest określenie, które z fundamentalnych determinant bond spread, ujmowanych w literaturze przedmiotu, mają kluczowy wpływ na wielkość premii za ryzyko wkomponowanej w rentowność polskich obligacji skarbowych.

242

Grzegorz Waszkiewicz

Dążąc do wyjaśnienia tak zdefiniowanego problemu badawczego, w prezentowanym szkicu posłużono się metodą analizy dostępnych wyników badań teoretycznych i empirycznych do wyodrębnienia i scharakteryzowania kluczowych czynników bond spread. Następnie czynniki te poddano weryfikacji ekonometrycznej przy użyciu Klasycznej Metody Najmniejszych Kwadratów, obejmując nią wartości premii za ryzyko polskich 10-letnich obligacji skarbowych w okresie 2003–2012. Konkluzje płynące z przeprowadzonego badania potwierdzają wyniki literatury światowej z ostatnich lat. Wartość bond spread polskich obligacji skarbowych jest determinowana w głównej mierze wiarygodnością kredytową kraju (i), globalną awersją do ryzyka ze strony inwestorów (ii) oraz płynnością krajowego rynku dłużnych papierów skarbowych (iii). Słowa kluczowe: bond spread, premia za ryzyko, czynnik, wiarygodność kredytowa, globalna awersja do ryzyka, płynność rynku, stopa procentowa.

Determinants of polish sovereign bond spread SUMMARY The aim of this article is to determine which of the fundamental bond spread’s drivers described in the international literature have the largest effect on risk premium of Polish sovereign bonds. Firstly, empirical and theoretical research was reviewed in order to identify and present key variables. Secondly, econometric analysis using least square regression was conducted. The findings support the propositionsof the worldwide literature in this field. Bond spread of Polish sovereign bonds is determined predominantly by (i) creditworthiness, (ii) global risk aversion, and (iii) liquidity of governmental bonds market. Keywords: bond spread, risk premium, factor, creditworthiness, global risk aversion, market liquidity, interest rate. JEL Classification: F34, E43, C26

Studia ekonomiczne 1 Economic studies nr 2 (LXXXI) 2014

Adam Zaremba*

Wykorzystanie surowców w dywersyfikacji portfela wobec zjawiska finansjalizacji WPROWADZENIE Inwestycje w surowce wydawały się swego czasu rodzajem „świętego Grala” rynków finansowych. Niemal dekadę temu wiele wpływowych badań udokumentowało, że surowce pozwalają podnieść stopę zwrotu z portfela, jednocześnie obniżając jego ryzyko. Wspomniane publikacji wywołały rozkwit różnego rodzaju surowcowych wehikułów inwestycyjnych i napływ znaczących kapitałów inwestycyjnych na rynki surowców. Proces ten został z czasem określony mianem „finansjalizacji1” (Domanski, Heath, 2007). Od tego czasu krajobraz giełd towarowych zmienił się nie do poznania. Z rynków rafinerii, kopalń i gospodarstw rolnych, którymi niegdyś były, przeistoczyły się w rynki funduszy hedgingowych, ETF-ów i portfeli managedfutures. W świecie nauki wciąż toczy się dyskusja, w jaki sposób zjawisko finansjalizacji wpłynęło na funkcjonowanie rynków surowcowych. Część badaczy jest zdania, że zaszła na nich głęboka i strukturalna zmiana. W literaturze przedmiotu wskazuje się na skłonność do powstawania baniek cenowych (Masters, 2008; Gilbert, 2009, 2010; Einloth 2009), wzrost korelacji między surowcami i innymi klasami aktywów (TDR, 2009; Tank, Xiong, 2010; Silvennoinen, Thorp, 2013) oraz zmiany w strukturze terminowej rynków (Schindler, 2007; Mayer, 2010; Tang, Xiong, 2010; Vdovenko, 2013; Brunetti, Reiffen, 2011). * Uniwersytet

Ekonomiczny w Poznaniu (adam.zaremba@ue.poznan.pl). omawianego znaczenia pojęcie finansjalizacji posiada także drugie znaczenie odnoszące się do wzrostu ważności rynków i instytucji finansowych w gospodarce (Palley, 2013). 1 Oprócz

244

Adam Zaremba

Z uwagi na to, że fenomen finansjalizacji jest wciąż stosunkowo nowy, nie znamy jeszcze jednoznacznej odpowiedzi na pytanie, czy i jak zmieniła ona rynki. Dodatkowo, co jest szczególnie istotne z punktu widzenia inwestorów, nie wiemy, jak zmieniły się warunki inwestowania na giełdach towarowych i charakterystyka instrumentów inwestycyjnych. Artykuł ma na celu przeanalizowanie pojedynczego aspektu finansjalizacji – wzrostu korelacji z rynkiem akcji – i oszacowanie jego znaczenia dla inwestorów. Analiza jest przeprowadzona z punktu widzenia tradycyjnego inwestora amerykańskiego, który lokuje swój portfel w akcje i obligacje. Innymi słowy artykuł ma dać odpowiedź na pytanie, czy w kontekście zjawiska finansjalizacji inwestycje na rynkach surowcowych wciąż mają sens. Artykuł składa się z kilku części. Część pierwsza zawiera charakterystykę inwestycji na rynkach surowców oraz wskazuje korzyści z wykorzystania ich w budowie portfela. Część druga definiuje pojęcie finansjalizacji oraz obrazuje jej potencjalny wpływ na rynki surowców. Część trzecia przedstawia źródła danych oraz wykorzystane metody badawcze. Następnie zaprezentowano wyniki analizy empirycznej. Przeprowadzono symulację typu mean-variance spanning przed i po uwzględnieniu potencjalnego wpływu finansjalizacji. Analiza jest oparta na notowaniach z lat 1991–2012. Opracowanie kończy podsumowanie i wskazanie kierunków dalszych badań2.

1. Surowce jako aktywa inwestycyjne Charakterytyczną cechą surowców jest to, że nie istnieje jeden sposób inwestowania na rynkach towarowych. Występują trzy podstawowe metody uzyskania ekspozycji na rynek surowców, z których każda skutkuje innym profilem zysku i ryzyka ((Idzorek, 2007): bezpośrednie nabycie fizycznych surowców, portfel spółek powiązanych z rynkami surowcowymi oraz surowcowe kontrakty futures. Inwestycje w surowce fizyczne nie są szerzej wykorzystywane ze względów praktycznych (Idzorek, 2007). Większość surowców się zużywa i niszczeje, co dotyczy w szczególności surowców rolnych czy żywca. Uznanie spółek surowcowych za część klasy aktywów, którą są surowce, jest dyskusyjne. Taka inwestycja daje ekspozycję nie tyle na same surowce, co na umiejętności i kompetencje zarządu firm oraz na ich linie biznesowe i właściwie stanowi podklasę szerszej klasy aktywów, którą są akcje. Co więcej, wiele firm może zabezpieczać swoje pozycje na rynkach surowców za pomocą strategii hedgingowych. W rezultacie spółki surowcowe są zwykle silniej skorelowane z rynkiem akcji, aniżeli z rynkiem surowców (Zaremba, 2011). Interesujące badanie w tej kwestii przeprowadzili G. Gorton i K.G. Rouwenhorst (2005), którzy zbudowali portfel spółek surowcowych według kodów SIC, a następnie zbadali jego zachowanie w ciągu 41 lat. Korelacja portfela z indeksem surowcowych kontraktów futures wyniosła 0,4, natomiast z rynkiem akcji 0,57. Innymi słowy zachowa2 Niektóre

kwestie poruszane w artykule zostały także omówione w pracach: Zaremba (2013a, 2013b, 2014).

Wykorzystanie surowców w dywersyfikacji portfela wobec zjawiska…

245

nie spółek surowcowych bardziej przypomina rynek akcji aniżeli rynek surowców. Co więcej, spółki surowcowe przynosiły historycznie niższe stopy niż kontrakty surowcowe, nie jest jednak jednoznacznie stwierdzone, że skutecznie zabezpieczają przed inflacją. W rezultacie nie można przyjąć, że portfel spółek surowcowych jest dobrą metodą uzyskania ekspozycji na rynek surowców Trzecia metoda uzyskania ekspozycji na rynek surowców, powszechnie uznawana za najbardziej właściwą, to pasywna inwestycja za pośrednictwem kontraktów terminowych. Inwestycja indeksowa opiera się na otwarciu pozycji w koszyku kontraktów terminowych wchodzących w skład indeksu lub subindeksu, a następnie systematycznym rolowaniu ich w momencie wygasania każdego kontraktu. Taki koszyk jest zabezpieczony w 100% za pomocą bezpiecznych instrumentów (najczęściej obligacji skarbowych), a wypracowywane przez niego stopy zwrotu wiążą się z kilkoma różnymi źródłami zysku, w tym między innymi ze zmianą cen na rynku spot, zyskiem z rolowania pozycji czy odsetkami z tytułu depozytu zabezpieczającego. W literaturze przedmiotu wskazuje się na wiele właściwości inwestycji w surowce za pomocą indeksów rynków towarowych, które są atrakcyjne z punktu widzenia inwestora. Należy wśród nich wymienić prawoskośność rozkładów stóp zwrotu (Deaton, Laroque, 1992; Armstead, Venkatraman, 2007), regresję stóp zwrotu do średniej (Sorensen, 2002), dodatnią korelację z poziomem inflacji (Bodie, 1983; Gorton, Rouwenhorst, 2006; Froot, 1995; Till, Eagleeye, 2003a, 2003b; Akey, 2007), dodatnią korelację z poziomem aktywności gospodarczej (Adams, Fuss, Kaiser, 2008; Armstead, Venkatraman 2007; Gorton, Rouwenhorst, 2006; Kat, Oomen, 2007a, 2007b; Strongin, Petch, 1995, 1996), czy też długoterminową dodatnią premię za ryzyko (Till, 2007a, 2007b, 2007c) oraz ograniczoną korelację z tradycyjnymi klasami aktywów przydatną w procesie optymalizacji portfela (Ankrim, Hensel, 1993; Becker, Finnerty, 1994; Kaplan, Lummer, 1998; Anson, 1999; Abanomey, Mathur, 2001; Georgiev, 2001; Gorton, Rouwenhorst, 2006). Dwie ostatnie ze wspomnianych cech – słaba korelacja i długoterminowa dodatnia premia za ryzyko – sprawiają, że rynki surowców są atrakcyjne dla inwestorów w kontekście strategicznej alokacji aktywów. Kwestia ta była przedmiotem zainteresowania badaczy od lat 70. ubiegłego wieku, więc literatura przedmiotu jest relatywnie bogata. Poniżej zostanie przedstawiony jej skrócony przegląd w kolejności chronologicznej. Pierwsze prace koncentrowały się przede wszystkim na rynku rolnym w Stanach Zjednoczonych i nie przynosiły obiecujących wyników. K. Dusak, która w 1973 r. przebadała notowania pojedynczych towarów w latach 1952–1967, nie była w stanie potwierdzić istnienia dodatniej premii za ryzyko. Przełom przyniosła dopiero praca R.J. Greera (1978), w której analizowano surowce jako klasę aktywów inwestycyjnych. Greer pokazał, że ryzyko inwestycji w kontrakty futures oparte na surowcach może zostać znacząco zredukowane dzięki pełnemu zabezpieczeniu depozytem. Wykorzystując sporządzony przez siebie indeks cen z lat 1960–1974, obliczył on, że inwestycja w surowce przynosiła wyższe stopy zwrotu

246

Adam Zaremba

niż akcje, a jednocześnie pozwalała na niższe maksymalne obsunięcia kapitału. W 1980 r. również Z. Bodie i V.I. Rosansky (1980) dowiedli funkcjonowania dodatniej premii za ryzyko na rynku surowców, a ich badania są jedną z najczęściej cytowanych prac dotyczących surowców. Autorzy przeanalizowali kursy 23 kontraktów terminowych na surowce z lat 1950–1976 i w 22 przypadkach udało się potwierdzić istnienie dodatnich premii za ryzyko, jednak statystyczna istotność wyników była niska. Powodem była znaczna zmienność pojedynczych kontraktów terminowych, dlatego Bodie i Rosansky zdecydowali się przeprowadzić kalkulacje również dla równoważonego indeksu surowców, który przyniósł statystycznie istotne stopy zwrotu. Wyniki te zostały potwierdzone cztery lata później przez Bodiego (1983), a także przez C.A. Cartera, G.C. Raussera i A. Schmitza (1983), którzy dodatkowo zauważyli, że wielkość premii za ryzyko podlega znaczącym wahaniom w czasie. Niedługo potem E.C. Chang (1985) potwierdził istnienie zmieniającej się w czasie premii za ryzyko w latach 1951–1980 na rynkach pszenicy, kukurydzy i soi. Również na rynkach rolnych skoncentrowali się E. Fama i K. French (1987). Istnienie dodatniej premii za ryzyko udało się potwierdzić jedynie w przypadku siedmiu. H. Bessembinder (1992) zauważył, że obecność i wysokość premii za ryzyko jest uzależniona od struktury terminowej, natomiast B. Bjornson i C.A. Carter (1997) zaobserwowali dodatkowo, że wysokość premii za ryzyko była również historycznie związana ze zmiennymi makroekonomicznymi: wzrostem gospodarczym, inflacją i stopami procentowymi. Do podobnych konkluzji doszli też J. Chong i J. Milfre w 2006 roku. P.D. Kaplan i S.L. Lummer (1998) skoncentrowali się z kolei nie tyle na pojedynczych rynkach, co na inwestycji w pełen indeks surowcowy i wykazali, że zabezpieczone obligacjami inwestycje w indeks GSCI przynosiły w latach 1970–1997 wyższe stopy zwrotu niż akcje, jednak przy wyższym ryzyku. W późniejszym czasie stopami zwrotu na rynkach surowcowych zajmowali się między innymi Greer (2000), H. Till (2000a, 200b) oraz A. Dunsby, J. Eckstei, J. Gaspar i S. Mulholland (2008). Najnowsze badania dotyczące istnienia premii za ryzyko na rynkach surowcowych skupiają się w dużej mierze na różnicach między premiami za ryzyko w przypadku indeksów i pojedynczych surowców. P. Garcia i R. Leuthold (2004) potwierdzili istnienie premii za ryzyko dla indeksu surowców z lat 1982–2004, jednak nie znaleźli jednoznacznych dowodów dla pojedynczych instrumentów. M.J.P. Anson (2006) wyliczył, że zdywersyfikowane portfele surowców notowały w latach 1970–2000 wyższe stopy zwrotu aniżeli akcje i obligacje, jednak przy nieznacznie wyższym ryzyku, natomiast C. Erb i C. Harvey (2006) doszli do wniosku, że potwierdzenie lub zaprzeczenie obecności premii za ryzyko na rynkach jest silnie uzależnione od przyjętej metodologii badań. W tym samym roku został opublikowany tekst G. Gortona i K.G. Rouwenhorsta (2006) pod tytułem Facts and fantasies about commodity futures, który do dziś pozostaje jednym z najbardziej poczytnych artykułów naukowych dotyczących rynku surowców. Rok 2004, w którym opracowanie wspomnianych autorów po raz pierwszy ujrzało światło dzienne pod postacią working paper, wielu autorów uznaje jako symboliczne narodziny surowców jako klasy aktywów inwestycyjnych (Rogers, 2007; Authers

Wykorzystanie surowców w dywersyfikacji portfela wobec zjawiska…

247

2010). Gorton i Rouwenhorst potwierdzili z wysoką istotnością statystyczną istnienie premii za ryzyko dla indeksu 36 surowców w latach 1959–2004. W opinii autorów zdywersyfikowany portfel surowców przynosił w tym okresie stopy zwrotu na poziomie zbliżonym do rynku akcji, jednak przy niższym ryzyku. Z drugiej strony badacze nie uzyskali jednoznacznych dowodów na długoterminowe dodatnie stopy zwrotu w przypadku pojedynczych rynków. Większość późniejszych badań stanowiła właściwie potwierdzenie wyników uzyskanych przez Gortona i Rouwenhorsta. Kat i Oomen (2007a) nie uzyskali przekonujących dowodów na istnienie premii za ryzyko dla większości przebadanego przez siebie szerokiego spektrum 42 różnych surowców w latach 1965–2005. Do analogicznych wniosków doszli B. Scherer i L. He (2008). Na długoterminowe dodatnie stopy zwrotu z indeksów wskazywali również R. Hafner i H. Heiden (2008) w badaniu okresu 1991–2006, R. Fusss, C. Hoppe i D.G. Kaiser (2008) w analizie notowań z lat 2001–2006, a także M.S. Shore (2008) w obserwacji indeksu GSCI w przedziale czasowym 1969–2006. Dodatnie stopy zwrotu w okresie 1970–2006, przewyższające wyniki akcji lub obligacji, odnotowali również T.E. Nijman i L.A.P. Swinkels (2008), choć autorzy ci zaznaczają, że również zmienność w przypadku tejże klasy aktywów była historycznie wyższa niż dla bardziej tradycyjnych rynków akcji i obligacji. Równolegle do badań nad stopami zwrotu i premiami za ryzyko toczyła się dyskusja nad rolą surowców w szeroko rozumianym portfelu inwestycyjnym i ich właściwościami dywersyfikującymi. Pierwszej naukowej analizy wykorzystania surowców w konstrukcji portfela inwestycyjnego dokonał najprawdopodobniej R.J. Greer w swojej pionierskiej pracy z 1978 roku. Wykazał on, że rebalansowany portfel złożony z akcji, obligacji i surowców przynosił stabilniejsze i wyższe stopy zwrotu, aniżeli czysty portfel akcyjno-obligacyjny Zaledwie dwa lata później Z. Bodie i V.I. Rosansky (1980) zauważyli, że alokacja 40% portfela w kontrakty surowcowe znacząco obniżała ryzyko przy jednoczesnym zwiększeniu stopy zwrotu. Do podobnych wniosków doszedł J.F. Jaffe (1989), który z kolei skoncentrował się wyłącznie na złocie. S. Satyanarayan i P. Varangis (1994) pokazali, że dzięki wykorzystaniu indeksu surowców (GSCI) było możliwe stworzenie portfela przynoszącego stopy zwrotu nie niższe niż portfel globalnych akcji i obligacji, jednak przy mniejszym ryzyku. K.A. Froot (1995) doszedł do wniosku, że surowce lepiej dywersyfikują portfel aniżeli na przykład nieruchomości czy akcje spółek surowcowych. Przydatność surowców w optymalizacji portfela (złożonego z akcji i obligacji) pod względem parametrów ryzyka i zysku potwierdzili również P.D. Kaplan i S.L. Lummer (1998) w odniesieniu do indeksu GSCI, a badania te na nieco poszerzonym okresie badawczym potwierdził później M.J.P. Anson (2006). T.M. Idzorek, w badaniu przeprowadzonym w 2006 r. na zlecenie Ibbotson Associates, wykazał, że surowce są słabo skorelowane z akcjami i obligacjami, gdyż zwykle są dodatnio skorelowane z nieoczekiwaną inflacją, czego nie można powiedzieć o tradycyjnych klasach aktywów. H.M. Kat i R.C.A.Oomen (2007a) udowodnili zaś, że inwestycja części portfela zarówno w indeks GSCI, jak i w pojedyncze surowce pozwalała w latach 1996–2006 zwiększyć wskaźnik

248

Adam Zaremba

Sharpe’a portfela inwestycyjnego. Na przesunięcie granicy efektywnej portfela akcji i obligacji dzięki lokacie w surowce wskazywali też Scherer i He (2008) oraz Shore (2008). Interesujące wyniki przyniosło badania Nijmana i Swinkelsa (2008) oraz T. Heidorna i N. Demidovej-Menzel (2008). Autorzy, po przeanalizowaniu zachowania portfeli złożonych z akcji, obligacji skarbowych i korporacyjnych oraz nieruchomości w latach 1973–1997, doszli do wniosku, że w zależności od awersji do ryzyka inwestorzy powinni lokować w surowce 5–36% portfela. Wśród najbardziej aktualnych badań warto wymienić artykuły R.Q. Doeswijka, T.W. Lama i L.A.P. Swinkelsa(2012).

2. FINANSJALIZACJA RYNKÓW SUROWCoWYCH Ostatnie lata przyniosły masywny napływ pieniędzy do produktów inwestycyjnych powiązanych z rynkiem surowców. Uważa się, że tylko latach 2004–2008 kwoty te przekroczyły 100 mld USD (Irwin, Sanders 2011). Obroty na rynkach surowców wzrosły znacząco, a obecność inwestorów finansowych stale się zwiększała. Według CFTC, odsetek otwartych pozycji przez inwestorów finansowych wzrósł z 15% na początku lat 90. do ponad 42% pod koniec 2012 r. (Zaremba, 2013b). Domanski i Heath (2007) ukuli termin „finansjalizacja”, aby określić rosnącą obecność inwestorów finansowych na rynkach towarowych. Zachodzące zmiany wydają się mieć charakter raczej strukturalny niż tymczasowy (Irwin, Sanders 2012). Wydaje się, że można przypuszczać, iż zaszłe zmiany mogły w zasadniczy sposób wpłynąć na sposób, w jaki funkcjonują rynki towarowe. Ostatnie badania wskazują na szereg zmian strukturalnych, które mogą być konsekwencją tego zjawiska: pojawianie się baniek cenowych (Masters, 2008; Gilbert, 2009, 2010; Einloth, 2009), wzrost korelacji pomiędzy surowcami i innymi klasami aktywów (TDR, 2009; Tang, Xiong, 2010; Silvennoinen, Thorp, 2013) oraz zmiany w strukturze terminowej rynków (Schindler, 2007; Mayer, 2010; Tang, Xiong, 2010; Vdovenko, 2013; Brunetti, Reiffen, 2011). Niniejsze opracowanie koncentruje się na pojedynczym wybranym aspekcie finansjalizacji: wzroście korelacji z rynkami surowcowymi. Duża liczba publikacji na temat korzyści w postaci redukcji ryzyka portfela na skutek dywersyfikacji, doprowadziła do rosnącej popularności surowców wśród inwestorów instytucjonalnych – funduszy inwestycyjnych, emerytalnych czy nawet uniwersyteckich funduszy kapitałów żelaznych (endowmentfunds). Zjawisko to dobrze obrazuje dość znany przykład funduszy Uniwersytetu Harvarda (Faber, Richardson, 2009). Udział surowców w strategicznej alokacji portfela w latach 1995–2010 zwiększył się ponad dwukrotnie. Skutkiem zwiększonej obecności inwestorów na rynkach finansowych mogą być strukturalne zmiany w korelacji pomiędzy surowcami a tradycyjnymi klasami aktywów oraz niższe właściwości dywersyfikujące, niż to wynika z popularnych badań (Büyüksahin, Haigh, Robe, 2008; Chong, Milfre, 2008).

Wykorzystanie surowców w dywersyfikacji portfela wobec zjawiska…

249

Do zmian w korelacji pomiędzy surowcami i innymi klasami aktywów prowadzą przede wszystkim dwa czynniki. Po pierwsze, w miarę jak coraz większa liczba inwestorów posiada podobne portfele złożone z akcji, obligacji i surowców, a jednocześnie starają się oni utrzymywać względnie stabilną alokację aktywów, to szoki zewnętrzne powodujące odpływ kapitałów będą wymuszać sprzedaż wszystkich klas aktywów. Po drugie, wzmożone napływy funduszy będą skutkować większym popytem również na wszystkie klasy aktywów (Kyle, Xiong, 2001). W rezultacie można oczekiwać, że korelacje pomiędzy surowcami i innymi aktywami wzrosną. W wielu opracowaniach (Strongin, Petch, 1995, 1996; Gorton, Rouwenhorst, 2006; Armstead, Venkatraman, 2007; Kat, Oomen, 2007a, 2007b) surowce są postrzegane jako klasa aktywów, będąca beneficjentem wzrostu gospodarczego. Nadaje jej to cechy podobne do tych, którymi charakteryzuje się rynek akcji. W efekcie popyt na surowce powinien być synchroniczny z popytem na akcje. Oznaczałoby to wzrost korelacji surowców z rynkiem akcji w miarę popularyzacji tej klasy aktywów wśród inwestorów. Rosnącą korelację między rynkami akcji i surowców zauważyli w swoich badaniach między innymi K. Tang i W. Xiong (2010). Do podobnych wniosków doszli również A. Silvennoinen i S. Thorp (2013), którzy przeanalizowali korelacje pomiędzy 24 pojedynczymi surowcami i kluczowymi indeksami akcji w Stanach Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii, Niemczech i Francji, opierając się na danych tygodniowych od maja 1990 do lipca 2009 roku. Badanie wykazało rosnącą kointegrację różnych klas aktywów finansowych, nawet po uwzględnieniu czynników egzogenicznych, takich jak wzrost zmienności na rynkach finansowych. Zjawisko to dostrzegają również Tang (2011) oraz Y. Inamura, T. Kimata, T. Kimura i T. Muto (2011), M.F. Oztek i N.Ocal (2013), A. Dwyer, G. Gardner i T. Williams oraz G. Bhardwaj i A. Dunsby (2013).

3. ŹRÓDŁA DANYCH I METODY BADAWCZE W ramach badania empirycznego niniejsze opracowanie podejmuje próbę odpowiedzi na pytanie, czy alokacja części portfela w surowce jest wciąż zasadna, biorąc pod uwagę zjawisko finansjalizacji i towarzyszący mu wzrost korelacji z rynkiem akcji. W związku z tym przeprowadzono test mean-variance spinning przed i po uwzględnieniu wpływu finansjalizacji. Formalny test statystyczny mający na celu weryfikację, czy nowa klasa aktywów powoduje przesunięcie granicy efektywnej względem dotychczasowego stanu klas aktywów, określa się mianem testu przesunięcia granicy efektywnej (mean-variancespanning test). Test ten po raz pierwszy zaproponowali G. Huberman i S. Kandel (1987), a następnie rozwijany między innymi przez W. Fersona, S.R. Foerstera i D.B. Keima (1993), G. De Santisa (1993) oraz G. Bekaerta i M.S. Uriasa (1996). Dodatkowo J.D. Jobson i Korkie (1988) oraz Chen i Knez (1996) wskazali, że tego typu testy mogą być wykorzystywane do

250

Adam Zaremba

oceny wyników inwestycyjnych, a F.A. DeRoon, T.E. Nijman i B.J.M. Werker (2001) rozszerzyli testy na ryzyka, którymi nie „handluje się na rynku” (non-marketable). Interesujący przegląd stosowanych testów przesunięcia granicy efektywnej dostarcza praca De Roona i Nijmana (2001). Niech K oznacza zbiór analizowanych portfeli benchmarkowych, które dotychczas były dostępne dla inwestora (na przykład dla akcji, obligacji i innych klas aktywów) przynoszących stopy zwrotu Rt1, natomiast N testowane nowe aktywa ze stopami zwrotu Rt2. Wówczas formalny test oparty jest na analizie regresji, najczęściej estymowanej za pomocą KMNK (Kooli, 2006):

R2t = a + bRt1 + pt, t = 1, 2, …, T,

(1)

gdzie hipoteza zerowa braku przesunięcia granicy efektywnej brzmi:

H0: a = 0N, d = 1N – b1K = 0N,

(2)

gdzie 0N definiuje się jako N-elementowy wektor zer. Jak zauważa M. Kooli (2006), zaproponowany przez Hubermana i Kandela (1987) test może zostać rozbity na dwie części dotyczące dwóch punktów na krzywej efektywnej. Pierwszym elementem jest weryfikacja dotycząca przesunięcia portfela stycznego (tangency portfolio), natomiast element drugi to przesunięcie portfela o globalnie minimalnej wariancji. W przypadku braku stopy zwrotu z instrumentu wolnego od ryzyka portfel styczny dotyczy prostej przechodzącej przez początek układu współrzędnych, a więc maksymalizujący wskaźnik Sharpe’a. Celem testu mean-variance spanning w tym opracowaniu jest zbadanie, czy włączenie surowców do portfela inwestycyjnego przesuwa efektywną granicę tradycyjnego portfela złożonego z akcji i obligacji. Test jest przeprowadzany z punktu widzenia inwestora amerykańskiego, więc obejmuje aktywa dolarowe. Akcje są reprezentowane przez indeks Willshire 5000 Total Market, a obligacje przez Bloomberg/EFFAS US Government Bonds All 1+. The JP Morgan Commodity Curve Index (JPM CCI) służy za reprezentację rynku surowców. W praktyce funkcjonuje wiele dostępnych indeksów surowców, jednak JPM CCI został wybrany z kilku powodów. Wszystkie indeksy liczone są w konwencji całkowitej stopy zwrotu. Dodatkowo, 1-miesięczny Libor USD BBA jest wykorzystywany do wyliczenia nadwyżkowej stopy zwrotu ponad instrument wolny od ryzyka, która jest interpretowana jako premia za ryzyko. Wszelkie dane pochodzą z serwisu Bloomberg i obejmują okres 12/31/1991–12/31/2012. Wykorzystane zostają miesięczne arytmetyczne stopy zwrotu. W artykule przeprowadzono dwa testy mean-variance spanning: przy wykorzystaniu regresji KMNK oraz za pomocą symulacji Monte Carlo. Obie metody szczegółowo opisano poniżej. Większość formalnych testów przesunięcia granicy efektywnej wykorzystuje całkowite stopy zwrotu. W takim przypadku ekspozycje na poszczególne czynniki

Wykorzystanie surowców w dywersyfikacji portfela wobec zjawiska…

251

ryzyka muszą sumować się do jedności. W niniejszym opracowaniu test został oparty na premii za ryzyko. Model regresji oparty na premii za ryzyko opisuje równanie (3).

Rit - ct = ai +

/ bik # ^ Rkt - cth + fit,

k=1

(3)

1 2 1 3 zwrotu zwrotu 1z k-tego gdzie ct oznacza stopęMVaR n - ; zc + w okresie = z gotówki ^ z c - 1h St,+a Rkt^ zstopę ^2z c3 - 5zch S 2 Ev c - 3zh K 6 24 regresji okaże36 czynnika ryzyka. Jeżeli ai zgodnie z powyższym modelem się istotnie wyższa od zera, możemy mówić, że i stanowi nową osobną klasę aktywów generującą własną premię za ryzyko. Metoda ta jest zgodna z uwagami Ansona (2009) oraz Scherera i He (2008) i została wykorzystana w odniesieniu do surowców między innymi przez Nijmana i Swinkelsa (2008). Wykorzystanie premii za ryzyko wydaje się właściwsze z dwóch powodów. Po pierwsze, taka metoda replikacji nie wymaga, by współczynniki beta sumowały się do jedności. Niepełna alokacja może zostać uzupełniona gotówką (lub ujemną gotówką w przypadku dźwigni), aby uzyskać portfele, które posiadają 100% aktywów. Po drugie, taka technika ma wymiar praktyczny, ponieważ lepiej odnosi się do wykorzystania kontraktów terminowych w charakterze sposobów pozyskania ekspozycji na poszczególne czynniki ryzyka (odwzorowania stóp zwrotu z nimi związanych). Główny problem z analizą za pomocą KMNK stwarza to, że charakter rozkładu stóp zwrotu w przypadku surowców może znacznie odbiegać od normalnego (Anson, 2009; Gorton, Rouwenhorst, 2006; Erb, Harvey, 2006). W rezultacie miara, którą jest odchylenie standardowe, może (w przypadku występowania grubych ogonów i lewoskośnych rozkładów stóp zwrotu) zaniżać rzeczywisty poziom ryzyka. Szerzej nad powyższym problemem zastanawiali się L. Johanning, J. Proelss, A.Ph. Rosenbusch i D. Schweizer (2006). Część autorów postuluje, aby w analizie portfelowej uwzględnić również trzeci (Arditti, Levy, 1975; Markowitz, 1952; Samuelson, 1970; Harvey i in., 2004; Cvitanic, Polimenish, Zapaterox, 2005) oraz czwarty moment (Fang, Lai, 1997; Dittmar, 2002). Z tego powodu w ujęciu drugim zostanie przeprowadzony test, w ramach którego za miarę ryzyka K będzie przyjęta zmodyfikowana Rit ct = ai + cth + fit narażona na ryzyko (MVaR), liczona bik # ^ Rkt -wartość / w sposób zaprezentowany przez L. Favre i J. Galeano (2002): k=1 1 1 1 MVaR = n - ; zc + ^ z c2 - 1h S + ^ z c3 - 3zh K - ^2z c3 - 5zch S 2 Ev , 6 24 36

(4)

gdzie µ oznacza średnią rozkładu stóp zwrotu, σ odchylenie standardowe stóp zwrotu, S skośność rozkładu, K kurtozę rozkładu, natomiast zc liczbę odchyleń standardowych dla wyznaczonego prawdopodobieństwa VaR. Miara VaR, choć ma charakter analityczny, dzięki rozwinięciu Cornisha-Fishera (Cornish, Fisher, 1937) lepiej aproksymuje rozkład stóp zwrotu, gdy odbiega on od rozkładu normalnego. Zastosowanie VaR jest zgodne z preferencjami inwestorów, którzy wolą rozkłady stóp zwrotu o dodatniej skośności od tych o wysokiej kurtozie

252

Adam Zaremba

(Scott, Horvath, 1980; Pratt, Zeckhauser, 1987). Przykłady analizy inwestycji alternatywnych przy wykorzystaniu MVaR jako miary ryzyka podaje między innymi w swoich pracach M. Kooli (2006). Zastosowana w drugim podejściu analiza statystyczna wygląda następująco. Po pierwsze, 20 000-krotnie wykonywane jest repróbkowanie danych panelowych obejmujących cztery szeregi czasowe miesięcznych stóp zwrotu z JP Morgan Commodity Curve Total Return Index, Willshire 5000 Total Markets, Bloomberg/EFFAS US Government Bonds All 1+ i USD BBA 1-miesięczny Libor. Po drugie, obliczane są miesięczne premie za ryzyko z poszczególnych klas aktywów, przez które rozumie się nadwyżkę ponad Libor. Po trzecie, dla każdego losowania wyznaczana jest granica efektywna dla portfeli złożonych z akcji i obligacji. Po czwarte, wyznaczona zostaje granica efektywna dla trzech klas aktywów obejmujących także aktywa surowcowe. Po piąte, dla obu granic efektywnych zostają wyznaczone wskaźniki Sharpe’a dla portfeli stycznych, które stanowią jednocześnie maksymalne osiągalne wskaźniki Sharpe’a. Warto zauważyć, że przy wykorzystaniu MVaR, ściśle rzecz biorąc, powstaje miara określana jako zmodyfikowany wskaźnik Sharpe’a (Bacon, 2008, s. 102). Po szóste, zostaje wyznaczony wzrost wskaźnika Sharpe’a jako różnica pomiędzy wartościami po i przed włączeniem surowców. W tym miejscu należy odnotować, że w przypadku podejścia opartego na nadwyżkowych stopach zwrotu (premiach za ryzyko) wzrost maksymalnego osiągalnego wskaźnika Sharpe’a jest jednoznaczny z przesunięciem krzywej efektywnej. Po siódme, po powtórzeniu powyższej procedury 20 000 razy, obliczany jest odsetek sytuacji, w których nie nastąpił wzrost wskaźnika Sharpe’a. Wielkość ta stanowi wartość p w stosunku do hipotezy zerowej. Cała powyższa analiza została przeprowadzona w trzech odrębnych okresach: 1) dla pełnej próby lat 1991–2012, 2) dla okresu słabej korelacji kończącego się w grudniu 2004 r., 3) dla okresu wysokiej korelacji rozpoczynającego się w styczniu 2005 roku. Rok 2004 został wybrany jako symboliczny przełom, bowiem wówczas właśnie ukazało się pierwsze wydanie słynnego artykułu Facts and fantasies about commodity futures. Na koniec należy nadmienić, że średnie arytmetyczne miesięczne stopy zwrotu dla podokresów 1991–2004 i 2005–2012 zostały skorygowane w taki sposób, aby zrównać je ze średnią stopą zwrotu z pełnego okresu 1991–2012. Wskutek tej operacji symulacja uwydatnia zmiany w macierzy kowariancji, jednocześnie ignorując wpływ wahań stóp zwrotu.

4. WYNIKI BADAŃ EMPIRYCZNYCH Rysunek 1 obrazuje korelację pomiędzy stopami zwrotu z rynków akcji i surowców, wraz z jej 90-procentowymi przedziałami ufności. Współczynnik korelacji został obliczony za pomocą miesięcznych stóp zwrotu z rolowanych okresów 5-letnich. Wykres dość jednoznacznie wskazuje, że poziom korelacji systematycznie się zwiększał.

Wykorzystanie surowców w dywersyfikacji portfela wobec zjawiska…

253

Rysunek 1. Korelacja między rynkami akcji i surowców w latach 1999–2012 0,5 0,4 0,3 0,2 0,1 0,0 –0,11999 2000 2001 2003 2004 2005 2007 2008 2009 2011 2012 –0,2 –0,3 –0,4 –0,5

Współczynnik korelacji 90-proc. przedziały pewności

Źródło: opracowanie własne.

Rysunek 2 przedstawia przesunięcie granicy efektywnej wskutek włączenia surowców dla pełnego okresu 1991–2012. Rysunek 2. Przesunięcie granicy efektywnej: lata 1991–2012 0,45%

Premia za ryzyko

0,40% 0,35% 0,30% 0,25% 0,20% 1%

5% MVaR Akcje, obligacje i surowce

Akcje i obligacje Źródło: opracowanie własne.

Granica efektywna zostaje „wypchnięta” w górę i w lewo dzięki włączeniu surowców do portfela inwestycyjnego. Efekt ten jest jeszcze silniejszy w okresie poprzedzającym finansjalizację (rys. 3). Gdy spojrzymy na analogiczny wykres dla lat 1991–2004, przesunięcie jest jeszcze wyraźniejsze.

254

Adam Zaremba

Rysunek 3. Przesunięcie granicy efektywnej: lata 1991–2004 0,45%

Premia za ryzyko

0,40% 0,35% 0,30% 0,25% 0,20% 1%

5% MVaR Akcje, obligacje i surowce

Akcje i obligacje Źródło: opracowanie własne.

Niemniej jednak ta konkluzja przestaje wydawać się prawdziwa po uwzględnieniu wpływu finansjalizacji. Jak przedstawiono to na rysunku 4, uzupełnienie portfela o surowce w latach 2005–2012 nie przynosiło znaczących korzyści. Granica przesunęła się jedynie nieznacznie. Rysunek 4. Przesunięcie granicy efektywnej: lata 2005–2012 0,45%

Premia za ryzyko

0,40% 0,35% 0,30% 0,25% 0,20% 1%

7% MVaR

Akcje, obligacje i surowce Akcje i obligacje Źródło: opracowanie własne.

11%

13%

Wykorzystanie surowców w dywersyfikacji portfela wobec zjawiska…

255

Tabela 1 prezentuje wyniki testu mean-variance spanning przy wykorzystaniu regresji KMNK opisanej we wcześniejszej części tekstu. Tabela 1. Test mean-variance spanning: podejście KMNK Wyszczególnienie Przecięcie

1991–2012

1991–2004

2005–2012

0,005

0,007

(1,722)*

(1,973)**

Akcje

–0,351

–0,116

(–1,604)

(–1,821)*

(1,525)

0,005

0,112

–1,192

(0,074)

(0,548)

252

156

0,002

0,011

0,067

1,292

1,876

4,426

Obligacje N Adj.

F-test

(1,11) 0,202

(–2,608)***

Symbole *, ** I *** oznaczają istotność statystyczną na poziomach odpowiednio 10%, 5% oraz 1%. Źródło: opracowanie własne.

Rezultaty potwierdzają to, co można było wcześniej wywnioskować z analizy graficznej. Przed uwzględnieniem wpływu finansjalizacji wyraz wolny był statystycznie istotny na poziomie 5%. Taki też pozostał nawet po skoncentrowaniu się na pełnej próbie. Niemniej jednak po uwzględnieniu wpływu finansjalizacji wyraz wolny – choć wciąż dodatni – utracił istotność statystyczną. Innymi słowy, zasadność uwzględniania surowców w tradycyjnym portfelu akcyjno-obligacyjnym nie znajduje potwierdzenia w danych. Obserwacje te są zgodne z wynikami analizy Monte Carlo. Tabela 2 prezentuje rezultaty symulacji dla poszczególnych okresów. Tabela 2. Wartości-p w ujęciu analizy Monte Carlo dla poszczególnych okresów Wartość-p

1991–2012

1991–2004

2005–2012

7,4%

4,0%

22,2%

Źródło: opracowanie własne.

Przed uwzględnieniem zjawiska finansjalizacji wskaźniki Sharpe’a istotnie wzrosły. Brak wzrostów wskaźnika Sharpe’a odnotowany został jedynie w 7,4%

256

Adam Zaremba

losowań dla pełnej próby i 4% losowań dla okresu 1991–2003. Niemniej jednak dla okresu późniejszego 2005–2012, odsetek ten urósł aż to 22,2%. Podsumowując, po uwzględnieniu efektu finansjalizacji nie można jednoznacznie stwierdzić, że włączenie surowców w proces optymalizacji portfela pod kątem zysku i ryzyka wciąż pozostaje zasadne.

PODSUMOWANIE W artykule skoncentrowano się na korzyściach z pasywnych inwestycji na rynkach surowców w kontekście finansjalizacji. W dotychczasowej literaturze jest prezentowana sugestia, że zjawisko to mogło w istotny sposób wpłynąć na warunki inwestowania na rynkach surowców. Jednym z kluczowych obszarów wpływu jest zwiększenie korelacji między rynkami towarowymi a rynkiem akcji. Wzrost korelacji nie pozostaje bez wpływu na zagadnienie, czy powinno się lokować część portfela inwestycyjnego w surowce. Na podstawie testów mean-variance spanning można wyciągnąć wniosek, że to, co było prawdą jeszcze 10 lub 20 lat temu, dziś może prawdą nie być. Na skutek wzrostu korelacji pomiędzy rynkiem akcji i surowców, włączenie surowców do portfela inwestycyjnego przestaje być rozsądne. Innymi słowy, w rezultacie finansjalizacji rynków surowcowych, korzyści z inwestycji na tych rynkach mogły stać się już nieaktualne.

BIBLIOGRAFIA Abanomey W.S., Mathur I. (2001), Intercontinental portfolios with commodity futures and currency forward contracts, “Journal of Investing”, Autumn, s. 61–68. Akey R.P. (2007), Alpha, beta, and commodities: Can a commodities investment be both a high-risk-adjusted return source and a portfolio hedge?, w: Intelligent Commodity Investing: New Strategies and Practical Insights for Informed Decision Makings, H. Till, J. Eagleeye (red.), Risk Books, London, England, s. 377–417. Ankrim E.M., Hensel C.R. (1993), Commodities in asset allocation: A real-asset alternative to real estate?, “Financial Analyst Journal”, maj/czerwiec, s. 20–29. Anson M.J.P. (1999), Spot returns, roll yield and diversification with commodity futures, “Journal of Alternative Investments”, Winter, s. 1–17. Anson M.J.P. (2006), Handbook of Alternative Investments, John Wiley & Sons, Inc., Hoboken, New Jersey, USA. Arditti E.D., Levy H. (1975), Portfolio efficiency analysis in three moments: The multiperiod case, “Journal of Finance”, Vol. 30, No.No. 3, s. 797–809. Armstead K.J., Venkatraman R. (2007), Commodity returns – Implications for active management, w: Intelligent Commodity Investing: New Strategies and Practical Insights for Informed Decision Makings, H. Till, J. Eagleeye (red.), Risk Books, London, s. 293–312. Authers J. (2010), The Fearful Rise of Markets, FT Press, Upper Saddle River, New Jersey, USA. Bacon C.R. (2008), Practical Portfolio Performance Measurement and Attribution, John Wiley & Sons Ltd., Chichester, England.

Wykorzystanie surowców w dywersyfikacji portfela wobec zjawiska…

257

Basu D., Miffre J. (2013), Capturing the Risk Premium of Commodity Futures: The Role of Hedging Pressure, EDHEC Working Paper. Basu D., Miffre J. (2013), Capturing the Risk Premium of Commodity Futures: The Role of Hedging Pressure, Working Paper . Becker K.G., Finnerty J.E. (1994), Indexed commodity futures and the risk of institutional portfolios, “OFOR Working Paper”, No. 94–02, January. Bekaert G., Urias M.S. (1996), Diversification, integration and emerging market closed-end funds, “Journal of Finance”, Vol. 51. Bekkers N., Doeswijk R.Q., Lam T.W. (2009), Asset allocation: determining the optimal portfolio with ten asset classes, “The Journal of Wealth Management”, Vol. 12, No. 3, s. 61–77. Bessembinder H. (1992), Systematic risk, hedging pressure and risk premiums in futures markets, “Review of Financial Studies”, Vol. 5, No. 4, s. 637–667. Bhardwaj G., Dunsby A. (2013), Of Commodities and Correlations, Journal of Indexes (online: http://www.indexuniverse.com/publications/journalofindexes/joi-articles/19085-of-commodities-and-correlations.html?showall=&fullart=1&start=6). Bjornson B., Carter C.A. (1997), New evidence on agricultural commodity return perfomance under time-varying risk, “American Journal of Agricultural Economics”, Vol. 79, No. 3, s. 918–930. Bodie Z. (1983), Commodity futures as a hedge against inflation, “Journal of Portfolio Management”, Vol. 9, No. 3 , s. 12–17. Bodie Z., Rosansky V.I. (1980), Risk and return in commodity futures, “Financial Analyst Journal”, Vol. 36, No. 3, s. 27–39. Brennan M.J. (1991), The price of convenience and the valuation of commodity contingent claims, w: Stochastic Models and Options Values, D. Land, B. Oeksendal (red.), Elsevier Science Publications. Brunetti C., Reiffen D. (2011), Commodity Index Trading and Hedging Costs, Division of Research & Statistics and Monetary Affairs. Washington D.C.: Federal Reserve Board. Büyüksahin B., Haigh M.S., Robe M.A. (2008), Commodities and Equities: A Market of One?, Working Paper, Commodity Futures Trading Commission. Carter C.A., Rausser G.C., Schmitz A. (1983), Efficient asset portfolios and the theory of normal backwardation, “Journal of Political Economy”, Vol. 91, No. 2, s. 319– 331. Chang E.C. (1985), Returns to speculators and the theory of normal backwardation, “Journal of Finance”, Vol. 40, No. 1, s. 193–208. Chen Z., Knez P.J. (1996), Portfolio performance measurement: Theory and applications, “Review of Financial Studies”, No. 9. Chong J., Miffre J. (2006), Conditional Risk Premia, Volatilities and Correlations in Commodity Futures Markets, SSRN Working Paper, http://ssrn.com/abstract=822484. Cornish E.A., Fisher R.A. (1937), Moments and cumulants in the specification of distributions, “Review of the International Statistical Institute”, Vol. 5, s. 307–320. Cvitanic J., Polimenish V., Zapaterox F. (2005), Optimal Portfolio Allocation with Higher Moments, working paper, http://www.hss.caltech.edu/~cvitanic/PAPERS/ Optlevy11.pdf.

258

Adam Zaremba

De Roon F.A., Nijman T.E., Werker B.J.M. (2001), Testing for mean-variance spanning with short sales constraints and transaction costs: the case of emerging markets, “Journal of Finance”, Vol. 56. Deaton A., Laroque G. (1992), On the behavior of commodity prices, “Review of Economic Studies”, Vol. 59, s. 1–23. DeRoon F.A., Nijman T.E. (2001), Testing for mean variance spanning: A survey, “Journal of Empirical Finance”, Vol. 8, No. 2. De Santis G. (1993), Volatility bounds for stochastic discount factors: tests and implications from international financial markets, Chicago University Press, Chicago. Dittmar R.F. (2002), Nonlinear pricing kernels, kurtosis preference, and evidence from the cross section of equity returns, “Journal of Finance”, Vol. 57. Doeswijk R.Q., Lam T. W. Swinkels L.A.P. (2012), Strategic Asset Allocation: The Global Multi-Asset Market Portfolio 1959–2011, SSRN Working Paper, http:// dx.doi.org/10.2139/ssrn. Domanski D., Heath A. (2007), Financial investors and commodity markets, “Bank of International Settlements Quarterly Review”, March, s. 53–67 (http://www.bis.org/ publ/qtrpdf/r_qt0703.pdf). Dunsby A., Eckstein J., Gaspar J., Mulholland S. (2008), Commodity Investing. Maximizing Returns through Fundamental Analysis, John Wiley & Sons, Hoboken, USA. Dusak K.(1973), Futures trading and investor returns: An investigation of commodity market risk premiums, “Journal of Political Economy”, Vol. 81, No. 6, s. 1387– 1406. Dwyer A., Gardner G., Williams T. (2011), Global Commodity Markets – Price Volatility and Financialisation, Reserve Bank of Australia Bulletin, June (online: http://www.rba.gov.au/publications/bulletin/2011/jun/pdf/bu–0611–7.pdf). Einloth J.T. (2009), Speculation and Recent Volatility in the Price of Oil, FDIC Working Paper. Erb C., Harvey C. (2006a), The tactical and strategic value of commodity futures, “Financial Analysts Journal”, Vol. 62, No. 2 s. 69–97. Erb C.B., Harvey C.R., (2006b) Unconditional Alpha, Working Paper, Duke University. Faber M., Richardson E. (2009), The Ivy Portfolio: How to Invest Like the Top Endowments and Avoid Bear Markets, Wiley, USA. Fama E., French K. (1988), Business cycles and the behaviour of metals prices, “Journal of Finance”, Vol. 43, s. 1075–1093. Fama E.F., French K.R. (1987), Commodity Futures Prices: Some Evidence of Forecast Power, Premiums, and the Theory of Storage, “Journal of Business”, Vol. 60, No. 1, s. 55–73. Fang H., Lai T.Y. (1997), Co-Kurtosis and Capital Asset Pricing, “Financial Review”, Vol. 32, No. 2, s. 292–307. Favre L., Galeano J. (2002), Mean-modified value-at-risk optimization with hedge funds, “The Journal of Alternative Investments”, Vol. 5, No. 2. Ferson W., Foerster S.R., Keim D.B. (1993), General tests of latent variable models and mean-variance spanning, “Journal of Finance”, Vol. 48. Froot K.A.(1995), Hedging portfolios with real assets, “Journal of Portfolio Management”, Summer, s. 60–77.

Wykorzystanie surowców w dywersyfikacji portfela wobec zjawiska…

259

Fuss R., Kaiser D.G., Rehkugler H., Butina I. (2006), Long-Term co-movements between hedge funds and financial asset markets, w: Hedge Funds and Managed Futures: A Handbook for Institutional Investors, G.N. Gregoriou, D.G. Kaiser (red.), Risk Books, London, England. Fusss R., Hoppe C., Kaiser D.G. (2008), Review of commodity futures performance benchmarks, w: The Handbook of Commodity Investing, F.J. Fabozzi, R. Fuss, D.G. Kaiser (red.), John Wiley & Sons, Inc., Hoboken, New Jersey, USA. Garcia P., Leuthold R.(2004), A selected review of agricultural commodity futures and option markets, “European Review of Agricultural Economics”, Vol. 31, No. 3, s. 235–272. Georgiev G. (2001), Benefits of commodity investment, “Journal of Alternative Investments”, Summer, s. 40–48. Gilbert C.L. (2009), Speculative Influences on Commodity Futures Prices, 2006–2008, University of Trento Working Paper. Gilbert C.L. (2010), How to understand high food prices, “Journal of Agricultural Economics”, Vol. 61, s. 398–425. Gorton G., Rouwenhorst K.G. (2006), Facts and fantasies about commodity futures, “Financial Analyst Journal”, Vol. 62, No. 2, s. 47–68. Greer R.J.(1978), Conservative commodities: A key inflation hedge, “Journal of Portfolio Management”, Summer, s. 26–29. Greer R.J.(2000), The nature of commodity index returns, “Journal of Alternative Investments”, Vol. 3, No. 1, s. 45–52. Hafner R., Heiden M. (2008), Statistical analysis of commodity futures returns, w: The Handbook of Commodity Investing, F.J. Fabozzi, R. Fuss, D.G. Kaiser (red.), John Wiley & Sons, Inc., Hoboken, New Jersey, USA, s. 227–240. Hamilton J.D. (2011), Nonlinearities and the macroeconomic effects of oil prices, “Macroeconomics Dynamics”, No. 15 (S3), s. 364–378. Harvey C.R., Liechty J.C., Liechty M.W., Muller P.(2004), Portfolio Selection With Higher Moments, Working Paper, (https://faculty.fuqua.duke.edu/~charvey/ Research/Working_Papers/W70_Portfolio_selection_with.pdf). Heidorn T., Demidova-Menzel N. (2008), The effect of gold in a traditional portfolio, w: The Handbook of Commodity Investing, F.J. Fabozzi, R. Fuss, D.G. Kaiser (red.), John Wiley & Sons, Inc., Hoboken, New Jersey, USA, s. 736–762. Huberman G., Kandel S. (1987), Mean-variance spanning, “Journal of Finance”, Vol. 42. Idzorek T.M. (2006), Strategic Asset Allocation and Commodities, Ibbotson Associates White Paper, marzec. Idzorek T.M. (2007), Commodities and strategic asset allocation, w: Intelligent Commodity Investing. New Strategies and Practical Insights for Informed Decision Making, H. Till, J. Eagleeye (red.), Risk Books, London, England. Inamura Y., Kimata T., Kimura T., Muto T. (2011), Recent Surge in Global Commodity Prices – Impact of Fnancialization of Commodities and globally Accommodative Monetary Conditions, Bank of Japan Review (online: http://www.boj.or.jp/en/research/wps_rev/rev_2011/data/rev11e02.pdf – data dostępu: 14 sierpnia 2011 r.). Irwin S.H., Sanders D. (2012), Financialization and structural change in commodity futures markets, “Journal of Agricultural and Applied Economics”, Vol. 44, No. 3, s. 371–396.

260

Adam Zaremba

Irwin S.H., Sanders D.R. (2011), Index funds, financialization and commodity futures markets, “Applied Economics Perspectives and Policy”, Vol. 33. Jaffe J.F. (1989), Gold and gold stocks as investments for institutional portfolios, “Financial Analyst Journal”, Vol. 45, No. 2, s. 53–60. Jensen G.R., Johnson R.R., Mercer J.M (2000), Efficient use of commodity futures in diversified portfolios, “Journal of Futures Markets”, Vol. 20, No. 5, s. 489–506. Jobson J.D., Korkie B.M. (1989), A performance interpretation of multivariate tests of intersection, spanning and asset pricing, “Journal of Financial and Quantitative Analysis”, Vol. 24. Johanning L., Proelss J., RosenbushA.Ph., Schweizer D. (2006), Strategy selection for hedge fund and managed futures portfolios using higher moments, w: Hedge Funds and Managed Futures: A Handbook for Institutional Investors, G.N. Gregoriou, D.G. Kaiser (red.), Risk Books, London, England, s. 301–322. Kaplan P.D., Lummer S.L. (1998), GSCI collateralized futures as a hedging and diversification tool for institutional portfolios, “The Journal of Investing”, Vol. 7, No. 4, s. 11–17. Kat H.M., Oomen R.C.A. (2007a), What every investor schould know about commodities, Part I: Univariatereturn analysis, “Journal of Investment Management”, Vol. 5, No. 1, s. 1–25. Kooli M. (2006), Funds of funds and the diversification effect, w: Funds of Hedge Funds. Performance, Assessment, Diversification and Statistical Properties, G.N. Gregoriou (red), Elsevier, Oxford, England, s. 239–250. Kyle A., Xiong W. (2001), Contagion as a wealth effect, “Journal of Finance”, No. 56, s. 1401–1440. Markowitz H.M. (1952), Portfolio selection, “Journal of Finance”, Vol. 7, No. 1, s. 77–91. Masters M.W. (2008), Testimony before Committee on Homeland Security and Government Affairs, U.S. Senate, the 20th of May, 2008. Mayer J. (2010), The Financialization of Commodity Markets and Commodity Price Volatility, UNCTAD the Financial and Economic Crisis of 2008–2009 and Developing Countries Report, s. 73–98. Nijman T.E., Swinkels L.A.P. (2008), Strategic and tactical allocation to commodities for retirement savings schemes, w: The Handbook of Commodity Investing, F.J. Fabozzi, R. Fuss, D.G. Kaiser (red.), John Wiley & Sons, Inc., Hoboken, New Jersey, USA, s. 522–547. Oztek M.F., Ocal N. (2013), Financial Crises, Financialization of Commodity Markets and Correlation of Agricultural Commodity Index with Precious Metal Index and S&P500, ERC Working Papers in Economics 13/02. Palley T.I.I. (2013), Financialization: The Economics of Finance Capital Domination, Palgrave Macmillan, New York. Pratt J., Zeckhauser R. (1987), Proper risk aversion, “Econometrica”, Vol. 55, No. 1, s. 143–154. Rogers J. (2004/2007), Hot Commodities: How Anyone Can Invest Profitably in the World’s Best Market, Random House, New York, NY, USA. Samuelson P.A. (1970), The fundamental approximation theorem of portfolio analysis in terms of means, variances and higher moments, “Review of Economic Studies”, Vol. 37, No. 4, s. 537–542.

Wykorzystanie surowców w dywersyfikacji portfela wobec zjawiska…

261

Satyanarayan S., Varangis P. (1994), An Efficient Frontier for International Portfolio and Commodity Assets, Policy Research Working Paper 1266, World Bank, marzec. Scherer B., He L. (2008), The diversification benefits of commodity futures indexes: A mean-variance spanning test, w: The Handbook of Commodity Investing, F.J. Fabozzi, R. Fuss, D.G. Kaiser (red.), John Wiley & Sons Inc., Hoboken, New Jersey, USA, s. 266–310. Scott R., Horvath P. (1980), On the direction of preference for moments of higher order than the variance, “Journal of Finance”, Vol. 35, No. 4, s. 915–919. Shore M.S. (2008), Introducing alternative investments in a traditional portfolio: The case of commodities, hedge funds, and managed futures, w: The Handbook of Commodity Investing, F.J. Fabozzi, R. Fuss, D.G. Kaiser (red.), John Wiley & Sons, Inc., Hoboken, New Jersey, USA, s. 504–512. Silvennoinen A., Thorp S. (2013), Financialization, crisis and commodity correlation dynamics, “Journal of International Financial Markets, Institutions and Money”, Vol. 24, s. 42–65. Sorensen C. (2002), Modelling seasonality in agricultural commodity futures, “Journal of Futures Markets”, Vol. 22, No. 5, s. 393–426. Strongin S., Petch M.(1995), The Mid-Cycle Pause: A Buy Signal for Commodities, Goldman Sachs Commodity Research. Strongin S., Petch M. (1996), Asset Returns and the Economic Environment, Goldman Sachs Commodity Research. Tang K. (2011), Financialization of Commodities, presentation at the Global Commodities Forum, 31.01.–01.02.2011, Geneva, Switzerland (online: http://www. unctad.info/upload/GCF2011/doc/A4-A8/gcf2011_A4_KeTang.en.pdf). Tang K., Xiong W. (2010), Index investment and financialization of commodities, “NBER Working Paper”, No. 16385. TDR (2009), Trade and Development Report, United Nations Conference on Trade and Development, Geneva. Till H. (2000a), Passive Strategies in the Commodity Futures Markets, “Derivatives Quaterly”, Autumn (online: http://www.premiacap.com/publications/DQ_Fall00. pdf – data dostępu: 25 grudnia 2010). Till H. (2000b), Two types of systematic returns available in the commodity futures markets, “Commodities Now”, August , s. 1–5. Till H. (2007a), Part I of a long term perspective on commodity futures returns: Review of historical literature, w: Intelligent Commodity Investing: New Strategies and Practical Insights for Informed Decision Makings, H.Till, J. Eagleeye (red.), Risk Books, London, England, s. 39–82. Till H. (2007b), Introduction to a long-term perspective on commodity futures returns, w: Intelligent Commodity Investing: New Strategies and Practical Insights for Informed Decision Makings, H. Till, J. Eagleeye (red.), Risk Books, London, England, s. 35–38. Till H. (2007c), Part II of a long term perspective on commodity futures returns: Term structure as the primary driver of returns, w: Intelligent Commodity Investing: New Strategies and Practical Insights for Informed Decision Makings, H. Till, J. Eagleeye (red.), Risk Books, London, England, s. 83–94. Till H. (2008), Amaranth lessons thus far, “The Journal of Alternative Investments”, Vol. 10, No. 4, s. 82–98.

262

Adam Zaremba

Till H., Eageleye J. (2003a), The risks of commodity investing, w: The New Generation of risk Management for Hedge Fund and Private Equity Investments, L. Jaeger (red.), Euromoney Books, London. Till H., Eagleeye J. (2003b), Timing is everything, especially with a commodity index, “Futures Magazine”, sierpień. Vdovenko A. (2013), Impact of Financializtion on the Roll Return of Commodities, Master Thesis, Tilburg University, Tilburg. Zaremba A. (2013a), Konsekwencje finansjalizacji dla inwestorów na rynkach surowców, III Ogólnopolska Konferencja Bezpieczeństwo energetyczne – Rynki surowców i energii, Poznań 19–20 listopada 2013. Zaremba A. (2013b), Is Financialization Killing Commodity Investments? SSRN Working Paper (http://ssrn.com/abstract=2349903). Zaremba A. (2011), Causes of the falling profitability of managed futures, „Ekonomista”, nr 1, s. 85–105. Zaremba A. (2014), Inwestycje na rynkach towarowych w czasach finansjalizacji, Helion, Gliwice.

STRESZCZENIE Artykuł koncentruje się na korzyściach z dywersyfikacji portfela inwestycyjnego przy wykorzystaniu surowców w warunkach finansjalizacji rynków towarowych. Część pierwsza zawiera charakterystykę inwestycji na rynkach surowców oraz wskazuje korzyści z wykorzystania ich w budowie porfela. Część druga definiuje pojęcie finansjalizacji oraz obrazuje jej potencjalny wpływ na rynki surowców. Część trzecia przedstawia źródła danych oraz wykorzystane metody badawcze. Następnie zaprezentowano wyniki analizy empirycznej. Przeprowadzono symulację typu mean-variance spanning przed i po uwzględnieniu potencjalnego wpływu finansjalizacji. Analiza jest oparta na notowaniach z lat 1991–2012. Badania pozwalają stwierdzić, że wzrost korelacji pomiędzy rynkami surowców i rynkiem akcji podważa zasadność strategicznej alokacji portfela na rynkach surowców. Słowa kluczowe: surowce, finansjalizacja, mean-variance spanning, optymalizacja portfela inwestycyjnego.

COMMODITIES IN POTFOLIO DIVERSIFICATION IN TIMES OF FINANCIALIZATION ABSTRACT The paper consideres the benefits of passive commodity investments in the context of financialization. I investigate the implications of theincreaseing correlation between equity and commodity investments for commodity investors.

Wykorzystanie surowców w dywersyfikacji portfela wobec zjawiska…

263

The paper is composed of several parts. The first part describes the attributes of commodity investments and their benefits forthe portfolio optimization. In the second part, I define the phenomenon of the finanzialization and develop my research hypothesis. The thirdsection includes a description of data sources and research methods employed. Next, I present the results of the empirical analysis. I simulate the mean-variance spanning tests to examine the benefits of commodity investments before and after accounting for the impact of financialization. I proceed separate analyses for pre- and post-financialization period. The empirical research is based on asset classes’ returns and other related variables from years 1991-2012. Research findings indicate that financialization may have significant implications for commodity investors. Because of the increase in correlations, the inclusion of the commodity futures in the traditional stock-bond portfolio appears to be no longer reasonable. Keywords: commodities, fnacialization, mean-variance spanning, portfolio optimization. JEL Classification: G10, G11, G12

Studia ekonomiczne 1 Economic studies nr 2 (LXXXI) 2014

Arkadiusz Świadek*

Endogeniczne i egzogeniczne uwarunkowania innowacji na poziomie regionalnym w zachodniej Polsce Wprowadzenie Dynamizm i systemowość rozwoju technologicznego zostały dotychczas opisane w nurtach teoretycznych określanych jako szkoły: ewolucyjna i neoschumpeterowska. Proces innowacyjny na poziomie przedsiębiorstwa jest uznawany w tych koncepcjach za układ aktywności, które są ze sobą powiązane przez wzajemne sprzężenia zwrotne. Innowacja jest natomiast rezultatem interaktywnego procesu uczenia, który angażuje często kilku aktorów z wewnątrz i spoza przedsiębiorstwa (Lundvall, 1992). Innowacja i jej dyfuzja są tym samym efektem interaktywnego i kolektywnego procesu sieciowego, personalnych i instytucjonalnych powiązań ewoluujących w czasie. Odpowiadają one w regionie na wyzwania stawiane przez „nową ekonomię”: globalizację i akcelerację zmian technologicznych, stwarzając tym samym szansę rozwoju gospodarczego w słabo rozwiniętych regionach. Regionalne systemy innowacyjne stały się przedmiotem badań teoretyczno-empirycznych w ostatnich 20–25 latach. Ujęcie to koncentruje się na determinantach rozwoju i dyfuzji innowacji produktowych i procesowych. Jego istotą stają się relacje zachodzące między wewnętrznymi i zewnętrznymi uczestnikami regionu (Sternberg, 2000, s. 392). Wnioski z prowadzonych badań świadczą o tym, że podmioty produkcyjne osiągają większe sukcesy, kiedy są elementami intensywnej integracji sieciowej. * Uniwersytet

Zielonogórski, Zakład Innowacji i Przedsiębiorczości na Wydziale Ekonomii i Zarządzania (aswiadek@uz.zgora.pl).

Endogeniczne i egzogeniczne uwarunkowania innowacji na poziomie…

265

Studiując literaturę przedmiotu, dotyczącą współczesnych teorii rozwoju gospodarczego, spotykamy między innymi podział na teorie egzogeniczne i endogeniczne. Kryterium zaliczenia danej teorii do jednej lub drugiej grupy zależy od przyczyn rozwoju. W dużym uproszczeniu: jeśli jest on spowodowany przez czynniki znajdujące się wewnątrz badanego obiektu (regionu, państwa), wówczas mamy do czynienia z rozwojem endogenicznym. Z kolei jeśli rozwój gospodarczy jest wywołany przez czynniki znajdujące się poza badanym obiektem, wówczas mamy do czynienia z rozwojem egzogenicznym. Próby sformułowania endogenicznych teorii rozwoju gospodarczego sięgają początku lat 60. XX wieku, kiedy to ukazały się prace N. Kaldora, J.K. Arrowa oraz N. Kaldora i J.A. Mirleesa (Malaga, 2009, s. 9). Intensywny wzrost zainteresowania endogenicznymi koncepcjami rozwoju przypada jednak dopiero na lata 80. i 90. XX wieku, kiedy to pojawiły się przede wszystkim modele P. Romera (1986) i R.E. Lucasa (1988). Interesujące w nich jest to, iż rozwój technologiczny jest zależny od wielkości nakładów, jakie ponoszą przedsiębiorstwa i władze w danym regionie. P. Romer zwraca uwagę, że częstszą barierą rozwoju regionu czy państwa jest luka w zakresie wiedzy technologicznej niż bariera kapitałowa i możliwości inwestycyjne (Romer, 1990, s. 89). Koncepcja rozwoju endogenicznego opiera się przede wszystkim na czynnikach wewnętrznych – endogennych. Poziom agregacji krajowej czy regionalnej jest na tym etapie sprawą drugorzędną (Olechnicka, 2004). Teoria ta pozwala na uniknięcie zależności od centrów gospodarczych i inwestorów zagranicznych tworzących monostrukturę regionalną (Grosse, 2011). Powstaje jednak kluczowe pytanie, czy monostruktura nie może oznaczać próby budowy fundamentalnych czynników rozwoju w kierunku wewnętrznej specjalizacji technologicznej zgodnie z koncepcją smart specialization? Decyzje lokalizacyjne co do inwestycji zagranicznych nie stanowią bowiem zbioru przypadkowych argumentów, a raczej zespół przemyślanych, opartych na przesłankach głównie ekonomicznych czynników obejmujących również uwarunkowania endogenne. Zwolennicy tej koncepcji podnoszą fakt, że rozwój odbywa się w oparciu o wewnętrzną akumulację kapitału i wiedzy, kwestionując jednocześnie zasadę swobodnego „rozlewania się” technologii z centrów do peryferii (Myrdal, 1957; Kaldor, 1966).Uważają oni, że terytoria słabo rozwinięte podlegają postępującej marginalizacji, stanowiąc jedynie rezerwę zasobów dla rozwijających się centrów. Postępuje zatem dywergencja między poszczególnymi regionami, a nie wyrównywanie poziomów (Grossman, Helpman, 1991; Temple, 1999, s. 112–156). Jak zwraca uwagę T. Grosse, próbą rozwiązania tego problemu jest polityka spójności UE. Koncepcja rozwoju egzogenicznego opiera się na czynnikach zewnętrznych. Jej punktem zwrotnym jest to, że na terytoriach słabo rozwiniętych nie można zainicjować rozwoju jedynie na podstawie uwarunkowań wewnętrznych, które są niesatysfakcjonujące. W uzyskaniu rozwoju niezbędne okazują się czynniki zewnętrzne, jak transfer technologii w postaci inwestycji kapitałowych, instytucji i doświadczeń. Naturalnym założeniem tej koncepcji jest nieograniczony proces dyfuzji wiedzy z terytoriów bardziej rozwiniętych ku peryferyjnym (Greunz, 2005,

266

Arkadiusz Świadek

s. 449–473). Teoria ta jest zbieżna z doktryną liberalną rozwoju gospodarczego zakładającą brak lub w niewielkim stopniu ograniczoną swobodę w przepływie dóbr. Celem obszarów słabo rozwiniętych staje się w tej doktrynie szerokie otwarcie na zewnętrzny transfer technologii (Burca, 1997). Podstawową zaś cechą odróżniającą je jest ich zdolność absorpcyjna. Działania publiczne powinny zmierzać do poprawy wykształcenia miejscowej ludności, rozbudowy infrastruktury komunikacyjnej, wsparcia technologicznego miejscowego biznesu (Grosse, 2011). Oba z zaprezentowanych założeń teoretycznych wskazują raczej na polaryzacyjne ujęcie problemu. Koncepcje te ex definitione posiadają przeciwny i wykluczający się charakter. W czystej formie trudno jest wskazać przykłady struktur na poziomie krajowym lub regionalnym spełniających wszystkie wyjściowe założenia teoretyczne. Można jednak uznać, że struktury posiadające znaczny kapitał społeczny w postaci doświadczeń, wiedzy i technologii są lub powinny być w stanie rozwijać się samodzielnie – osiągnięta masa krytyczna samopodtrzymującego się rozwoju. Co więcej ich zaawansowanie technologiczne pozwala kreować dominujące ścieżki zmian technologicznych również systemom zewnętrznym. Tym samym endogenicznie zdolne do rozwoju są najlepiej wykształcone „byty”, nie wymagają one bowiem zewnętrznych zasileń, które raczej mogłyby spowolnić rozwój niż go przyspieszyć. Dla odmiany systemy rozwijające się w sposób egzogeniczny, oparte na zewnętrznych czynnikach, będą głównie bazować na transferze technologii, której samenie są w stanie rozwinąć przy założeniu racjonalnych warunków ekonomicznych. To typowa sytuacja dla regionów i krajów o znaczącej luce technologicznej. A zachowanie takie zapobiega postępującej marginalizacji oraz sytuacji określanej mianem „wynajdowania koła”. W regionach peryferyjnych, do których należy również Polska i jej województwa, ze względu na słabość ich wewnętrznych cech trudno zainicjować samoistne procesy dynamicznej akumulacji kapitału, wiedzy, innowacji i szeroko kapitału społecznego (Hassink, 2005, s. 521–535).Z tego powodu zwraca się uwagę na konieczność ich wsparcia przez inwestycje zewnętrzne i otwarcie na zewnętrznych kooperantów (Barquero, 1999, s. 79–93; North, Smallbone, 2006, s. 41–60; Porter, 2003, s. 549–578; Simmie, 2003, s. 607–620). Nawet jeżeli powiążemy te czynniki ze strategią rozwoju lokalnego, jak sugeruje Grosse,czy oznacza to, że będzie to nawiązywanie do endogenicznej teorii rozwoju? Istnieją co do tego wątpliwości. Czy takie rozpatrywanie problemu nie oznacza przypadkiem jednak „cichego” przyjęcia rozwoju o egzogenicznym charakterze, ale uwzględniającego element potencjału wewnętrznego regionów? Oznaczałoby to akceptację mieszanego podejścia do rozwoju regionalnego. Taka propozycja nie posiada bowiem czystego powiązania ani z pierwszym, ani z drugim z nich. Co więcej, silne interakcjez otoczeniem w aspekcie transferu technologii mogą świadczyć o przyjęciu raczej egzogenicznej trajektorii rozwoju, nawet jeżeli będzie ona posiadać „miękki” charakter, jak sugeruje Grosse (2011).

Endogeniczne i egzogeniczne uwarunkowania innowacji na poziomie…

267

Nakreślone ramy koncepcyjne przyczyniły się do podjęcia problematyki konfrontacji czynników endo- i egzogenicznych oraz do oceny ich wpływu na innowacyjność regionalnych systemów przemysłowych. Obecnie teoria endogenicznego rozwoju cieszy się coraz większą popularnością w świecie nauki, szczególnie w krajach wysoko rozwiniętych. W tym kontekście podstawową hipotezą pracy stało się twierdzenie, że rozwój województw zachodniej Polski, podobnie jak innych słabo rozwiniętych regionów w Polsce, jest uzależniony w głównej mierze od czynników endogenicznych. Umiejętna identyfikacja czynników decydujących o przebiegu procesów innowacyjnych oraz ich ograniczeń w krajowym systemie gospodarowania stwarza podstawy do budowy zdywersyfikowanych ścieżek rozwoju sieci innowacyjnych, uwzględniających specyfikę krajową i wewnątrzregionalną, umożliwiających akcelerację procesów kreowania, absorpcji i dyfuzji technologii. Głównym celem przeprowadzonego przeze mnie badania była próba ukazania na przykładzie województw zachodniej Polski możliwości i zasadności aplikowania koncepcji endogenicznego rozwoju w słabo rozwiniętych regionach. Zaprezentowane wnioski mają charakter reprezentatywny, zostały bowiem potwierdzone w połowie regionów w kraju na grupie ponad trzech tysięcy przedsiębiorstw. Analizy przeprowadzono w przedsiębiorstwach przemysłowych. Zgromadzono łącznie1494 kwestionariusze ankietowe(457 – zachodniopomorskie, 545 – lubuskie, 492 – dolnośląskie). Podstawową ścieżką gromadzenia danych była procedura łącząca wstępną rozmowę telefoniczną z przesłaniem formularza ankietowego drogą pocztową – tradycyjną lub elektroniczną.

1. Metodyczne uwarunkowania prowadzonych badań – modelowanie probitowe Część metodyczna analiz została oparta na rachunku prawdopodobieństwa. Po stronie 17 zmiennych zależnych znalazły się (OECD, 2005): a) występowanie nakładów na działalność innowacyjną w powiązaniu z ich strukturą (badania i rozwój, inwestycje w nowe maszyny i urządzenia techniczne, inwestycje w budynki, budowle oraz grunty, nowe oprogramowanie komputerowe): 1, jeżeli nakłady występowały; Y1i = * 0, jeżeli nakłady nie występowały; 1, jeżeli wyrobów wdrożono nowe rozwiązanie; b) implementacja nowych i procesów, uwzględniająca również szczeY2i = *1, jeżeli nakłady występowały; gółowe rozwiązania w tym zakresie (nowe produkty, nowe procesy technolo0, jeżeli nie wdrożono nowego rozwiązania; Y1i = * 0, jeżeli nakłady nie występowały; giczne): 1, jeżeli istniał związek kooperacyjny; Y3i = *1, jeżeli wdrożono nowe rozwiązanie; Y2i = *0, jeżeli nie istniał związek kooperacyjny. 0, jeżeli nie wdrożono nowego rozwiązania; 1, jeżeli istniał związek kooperacyjny; Y3i = * 0, jeżeli nie istniał związek kooperacyjny.

268

Arkadiusz Świadek

1, jeżeli nakłady występowały; Y1i = * 0, jeżeli nakłady nie występowały; c) kooperacja innowacyjna w ujęciu podmiotowym (z dostawcami, konkuren1, jeżeli wdrożono nowe rozwiązanie; tami, odbiorcami, wyższymi, JBR-ami, zagranicznymi instytutami Y2i = szkołami * 0, jeżeli nie wdrożono nowego rozwiązania; badawczymi): 1, jeżeli istniał związek kooperacyjny; Y3i = * 0, jeżeli nie istniał związek kooperacyjny. Zmiennymi niezależnymi, którymi posłużono się w badaniu, były: charakter własności przedsiębiorstwa (krajowe, zagraniczne, mieszane), zasięg sprzedaży (lokalny, regionalny, krajowy, międzynarodowy), odległość od najbliższego konkurenta (lokalnie, regionalnie, kraj, zagranica), charakter utrzymywanych relacji z konkurentem (niezbędne, bliska współpraca), odległość od głównego dostawcy (lokalnie, regionalnie, kraj, zagranica), charakter utrzymywanych relacji z dostawcą (niezbędne, bliska współpraca), odległość od głównego odbiorcy (lokalnie, regionalnie, kraj, zagranica), charakter utrzymywanych relacji z odbiorcą (niezbędne, bliska współpraca), które były identyfikowane przez przedsiębiorców na podstawie przeprowadzonego badania ankietowego. Wymienione zmienne niezależne stanowią zbiór płaszczyzn odniesienia obrazujących aktywność innowacyjną przedsiębiorstw, przyjętą na podstawie metodologii stosowanej dla krajów OECD (OECD, 2005). W przypadku gdy zmienna zależna osiąga wartości dychotomiczne, nie można wykorzystać powszechnie stosowanej w zjawiskach ilościowych regresji wielorakiej. Alternatywą dla tego problemu jest zastosowanie regresji probitowej. Jej zaletą jest to, że analiza i interpretacja wyników jest podobna do klasycznej metody regresji. A zatem sposoby doboru zmiennych i testowania hipotez mają podobny schemat. Występują jednak także różnice, do których zaliczyć można bardziej skomplikowane i czasochłonne obliczenia czy wyliczanie wartości i sporządzanie wykresów reszt często nie wnoszące nic znaczącego do modelu (Stanisz, 2007, s. 217). W przypadku modelu, gdzie zmienna zależna osiąga wartość 0 lub 1, wartość oczekiwana zmiennej zależnej może być interpretowana jako warunkowe prawdopodobieństwo realizacji danego zdarzenia przy ustalonych wartościach zmiennych niezależnych. Zastosowane modelowanie probitowe pozwoliło ocenić szansę zajścia różnorodnych zachowań innowacyjnych w zależności od przyjętych warunków brzegowych. Szacowanie parametrów w metodach ze zmienną dychotomiczną dokonuje się za pomocą metody największej wiarygodności. Zgodnie z jej zasadami, poszukuje się wektora parametrów, który gwarantuje największe prawdopodobieństwo otrzymania wartości zaobserwowanych w próbie (Welfe, 1998, s. 73–76). Maksymalizacja funkcji wiarygodności dla modelu probitowego dokonuje się za pomocą technik używanych przy estymacji nieliniowej. Dla analizy probitowej dostępne są proste w obsłudze programy komputerowe (Maddala, 2006, s. 373). Weryfikację statystyczną modeli przeprowadzono na podstawie statystyki Chikwadrat Walda, natomiast weryfikację istotności parametrów za pomocą testu

Endogeniczne i egzogeniczne uwarunkowania innowacji na poziomie…

269

t-Studenta, wykorzystując asymptotyczne standardowe błędy ocen. Wszystkie obliczenia zostały wykonane przy wykorzystaniu oprogramowania Statistica. Ze względu na estetykę prezentacji wyników badań, autor zdecydował się na przedstawienie jedynie modeli spełniających kryteria oceny istotności modeli i parametrów, rezygnując tym samym z rozbudowanej formy prezentacji, jak: statystyki oceny istotności parametrów modelu jako całości, błędy standardowe czy prawdopodobieństwa występowania zjawisk. Było to uzasadnione również tym, że postać strukturalna modelu jest wystarczająca do analizy badanych zjawisk. Ze względu na trudności interpretacyjne związane z modelowaniem typu probit zdecydowano się na budowę modeli jednoczynnikowych. Biorąc pod uwagę fakt, że wszystkie przyjęte do badania zmienne, zarówno zależne, jak i niezależne, mają charakter binarny (osiągane wartości 0 lub 1), interpretacja wyników zostanie przeprowadzona na podstawie strukturalnej postaci modelu. Dodatni znak występujący przy parametrze oznacza, że prawdopodobieństwo zajścia zdarzenia innowacyjnego jest wyższe w wyodrębnionej grupie przedsiębiorstw w relacji do pozostałej zbiorowości. Modelowanie probitowe jest skutecznym narzędziem badawczym w przypadku dużych, ale statycznych prób, w których zmienna zależna posiada postać jakościową. Z perspektywy celu i hipotezy badawczej łącznie skonstruowano kilkaset modeli probitowych, z których znaczna część osiągnęła statystyczną istotność. Uzyskane formuły pogrupowano i zinterpretowano w układach międzyi wewnątrzregionalnym.

2. Charakterystyka prób badawczych Badanie oparto na próbie 1494 przedsiębiorstw przemysłowych z trzech województw zachodniej Polski. Struktura badanych przedsiębiorstw między regionami jest zbliżona, biorąc pod uwagę wielkość podmiotów (tab. 1). Podobnie jak w przypadku struktury wielkości struktura technologiczna przyjętych do analiz przedsiębiorstw jest zbliżona, co potwierdzają dane tabeli 2. Z perspektywy liczebności przyjętych do badania przedsiębiorstw prezentowane analizy nawet przewyższają te prowadzone przez Główny Urząd Statystyczny dotyczące analogicznej problematyki w Polsce.

3. PIERWOTNE ŹRÓDŁA KAPITAŁU – CHARAKTER WŁASNOŚCI PRZEDSIĘBIORSTW Źródło pochodzenia kapitału choć nie wprost świadczy o endogeniczności lub egzogeniczności rozwoju gospodarczego województw, to pozwala zidentyfikować pierwotne źródła i kierunki kreowania oraz transferu technologii do systemów regionalnych. W prowadzonej analizie wskazuje się na to, że przedsiębiorstwa posiadające w swojej strukturze w części lub całości kapitał zagraniczny, mimo że

270

Arkadiusz Świadek

Tabela 1. Struktura przedsiębiorstw przemysłowych w badanej próbie województw z punktu widzenia wielkości przedsiębiorstw w latach 2008– 2010 (w %) Lp

Wielkość przedsiębiorstwa

Województwo zachodniopomorskie

Województwo lubuskie

Województwo dolnośląskie

Mikro

24,6

27,2

39,2

Małe

35,6

39,4

34,6

Średnie

32,2

23,7

19,9

Duże

7,6

9,7

6,3

Źródło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań.

Tabela 2. Struktura przedsiębiorstw przemysłowych w badanej próbie województw z punktu widzenia poziomu stosowanej technologii w latach 2008–2010 (w %) Lp.

Poziom technologii

Województwo zachodniopomorskie

Województwo lubuskie

Województwo dolnośląskie

3,1

3,3

5,1

Wysoki

Średnio-wysoki

10,3

10,1

17,9

Średnio-niski

28,6

27,3

30,3

Niski

57,9

59,3

46,7

Źródło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań.

na ogół na wejściu reprezentują wyższy poziom technologiczny niż podmioty krajowe, to trwale są zainteresowane wprowadzaniem nowych rozwiązań technologicznych. Stanowią one zatem istotny kanał transferu nowej wiedzy do regionów. Takiego zachowania nie dostrzega się, obserwując przedsiębiorstwa z wyłącznym kapitałem krajowym. Kolejnym istotnym aspektem wymagającym szczegółowego rozpatrzenia powinno być rozróżnienie kapitału regionalnego (wewnętrznego) i krajowego. Z jednej strony na etapie prowadzonych badań nie uwzględniono takiej ewentualności, lecz z drugiej – przyjęta prezentacja wyników pozwala na ograniczone dedukcyjne wnioskowanie w tym zakresie. Problem ten należy rozpatrywać z punktu widzenia różnych poziomów agregacji endogeniczności – krajowego i regionalnego. Choć trafniejsze byłoby rozpatrywanie tego drugiego z punktu widzenia systemów regionalnych, to analizy prowadzone nawet na poziomie kra-

Endogeniczne i egzogeniczne uwarunkowania innowacji na poziomie…

271

jowym wskazują na słabość kapitału wewnętrznego w kształtowaniu aktywności innowacyjnej przedsiębiorstw. Tym samym zawężając analizy do wymiaru regionalnego, należałoby oczekiwać jedynie wzmocnienia interpretacyjnego obserwowanych prawidłowości – skoro przedsiębiorstwa krajowe są istotnie słabsze w akceleracji postępu, to wymiar regionalny będzie jedynie potęgować te procesy. Na podstawie prowadzonych przez autora badań nie można jednocześnie postawić tezy, że wewnętrzne (regionalne) pochodzenie kapitału przedsiębiorstw wpływa na wyższy poziom innowacyjności niż tego spoza regionu, lecz ograniczonego granicami kraju. Wynika to bowiem z tego, że w każdym z badanych przez autora przypadków województw obserwowane prawidłowości są analogiczne. Przedsiębiorstwa, w których kapitał jest własnością wyłącznie zagranicznych inwestorów, cechują się istotnie wyższym zaangażowaniem w działalność innowacyjną niż te z krajowym lub mieszanym pochodzeniem kapitału. Część wspólną stanowią nakłady na działalność B+R. W tym wypadku w każdym regionie aktywność ta jest zarezerwowana dla przedsiębiorstw zagranicznych. Jednocześnie istnieją różnice co do rozkładu sił między poszczególnymi województwami. Finansowanie przez podmioty zagraniczne zakupu nowych maszyn i urządzeń – bierny transfer technologii – jest widoczne w województwie lubuskim, gdy nakłady na nowe oprogramowanie pojawiają się zarówno w tym ostatnim, jak i na Pomorzu Zachodnim. Wdrażanie nowych procesów technologicznych to domena Dolnego Śląska i Pomorza Zachodniego, a nowych wyrobów – tego drugiego i ponownie lubuskiego. Po stronie współpracy innowacyjnej przedsiębiorstwa zagraniczne przeważają w regionie zachodniopomorskim, szczegółowo koncentrując się na szkołach wyższych (podobnie na Dolnym Śląsku) i zagranicznych jednostkach naukowych. W województwie lubuskim wzmożona aktywność innowacyjna jest zarezerwowana dla obszaru zakupu nowych rozwiązań i implementacji nowych wyrobów (tab. 3). Odmiennym zachowaniem w porównaniu do przedsiębiorstw zagranicznych w obszarze działalności innowacyjnej cechują się podmioty krajowe (tab. 4). Są one znacznie rzadziej skłonne do wprowadzania nowych rozwiązań niż te pierwsze. Stanowią one w tym przypadku obciążenie dla systemów regionalnych, mimo że ich poziom zaawansowania technologicznego odbiega często in minus od tego obserwowanego dla przedsiębiorstw z kapitałem zagranicznym. Powszechność słabości krajowych podmiotów dostrzega się szczególnie w województwach lubuskim i dolnośląskim. Związane to jest bowiem z większością zaobserwowanych obszarów aktywności innowacyjnej – finansowaniem, implementacją i kooperacją. W regionie zachodniopomorskim zjawisko to nie jest tak częste jak w dwóch poprzednich, ale ujemne znaki występujące przy parametrach jasno wskazują, że podmioty krajowe również i w tym przypadku cechują się niższą skłonnością do realizacji działalności innowacyjnej. Przedsiębiorstwa posiadające mieszaną strukturę kapitału cechują się większym zróżnicowaniem międzyregionalnym w podejmowaniu nowych wyzwań technologicznych (tab. 5). O ile w województwach lubuskim i dolnośląskim obserwuje się zwiększone zainteresowanie ich realizacją, to w zachodniopomorskim

272

Arkadiusz Świadek

Tabela 3. Znaczenie zagranicznych przedsiębiorstw w kształtowaniu innowacyjności przemysłu w badanych regionach – modele probitowe Własność zagraniczna Atrybut innowacyjności

Województwo zachodniopomorskie

lubuskie

dolnośląskie

0,51x–0,41

0,87x–0,58

0,66x–0,45

0,53x+0,37

3. Zakup oprogramowania komputerowego

0,52x+0,63

0,73x+0,16

4. Implementacja nowych wyrobów

0,42x–0,47

0,59x+0,45

5. Implementacja nowych procesów technologicznych, w tym:

0,51x–0,35

a) systemów okołoprodukcyjnych

0,72x–0,39

b) systemów wspierających

0,53x–0,45

6. Współpraca w obszarze innowacji, w tym z:

0,41x–0,26

a) szkołami wyższymi

0,65x–1,62

0,61x–1,59

b) zagranicznymi jednostkami naukowymi

0,88x–1,84

1. Nakłady na działalność B+R 2. Nakłady inwestycyjne na nowe maszyny i urządzenia techniczne

Źródło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań.

uzyskane wyniki nie są jednoznaczne. Wystąpiły dwa modele z parametrami istotnymi statystycznie, ale o przeciwnych znakach. Na tej podstawie można stwierdzić, że przedsiębiorstwa z mieszaną strukturą własności na Pomorzu Zachodnim cechują się istotnym zróżnicowaniem w obszarze prowadzonej działalności innowacyjnej. Nie są zatem ani akceleratorem, jak w dwóch pozostałych regionach, opisywanej aktywności, ani jej istotnym ograniczeniem. Podsumowując, regionalne systemy przemysłowe w zachodniej Polsce prezentują zbliżone wyniki badań. Ich aktywność innowacyjna zależy od możliwości transferu wiedzy przez przedsiębiorstwa posiadające w swojej strukturze kapitał zagraniczny. Choć cechują się one wyższym zaawansowaniem technologicznym niż podmiotu krajowe, to w dalszym ciągu finansują, wprowadzają i kooperują w obszarze nowych rozwiązań technologicznych. Mimo ich lokalizacji w badanych województwach, co jest endogeniczną cechą ich gospodarek, stanowią one główny kanał przepływu wiedzy do regionów spoza kraju. Ten ostatni element świadczy o egzogenicznym znaczeniu takich podmiotów dla rozwoju gospodarczego.

Endogeniczne i egzogeniczne uwarunkowania innowacji na poziomie…

273

Tabela 4. Znaczenie krajowych przedsiębiorstw w kształtowaniu innowacyjności przemysłu w badanych regionach – modele probitowe Własność krajowa

Województwo zachodniopomorskie

lubuskie

dolnośląskie

1. Nakłady na działalność B+R

–0,71x+0,08

–0,53x+0,05

2. Nakłady inwestycyjne na środki trwałe, w tym:

–0,44x+1,04

a) nowe budynki, lokale i grunty

–0,34x–0,18

b) nowe maszyny i urządzenia techniczne

–0,73x+1,01

–0,72x+1,29

–0,69x+0,79

–0,45x+0,96

4. Implementacja nowych wyrobów

–0,62x+1,01

5. Implementacja nowych procesów technologicznych, w tym:

–0,46x+1,04

–0,68x+1,42

a) nowych technologii

–0,29x+0,23

–0,33x+0,38

b) systemów okołoprodukcyjnych

–0,48x–0,05

–0,73x+0,28

–0,38x+0,02

–0,30x–0,51

–0,61x+0,11

6. Współpraca w obszarze innowacji, w tym z:

–0,26x+0,18

a) szkołami wyższymi

–0,65x–1,01

–0,92x–1,04

–0,74x–1,70

–0,38x–0,41

–0,39x–0,35

Atrybut innowacyjności

3. Zakup oprogramowania komputerowego

c) systemów wspierających

b) zagranicznymi jednostkami naukowymi c) odbiorcami

Źródło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań.

Podmioty krajowe, w tym regionalne, są znacznie słabiej zainteresowane poprawą technologicznego wymiaru ich działalności. Z jednej strony nie posiadają wystarczających wewnętrznych umiejętności i skłonności do realizacji działalności innowacyjnej, a z drugiej nie wchodzą w istotne interakcje z szerszym otoczeniem, co ogranicza procesy przepływu wiedzy do województw. Tym samym zasoby endogeniczne nie inicjują wewnętrznych procesów akceleracji zmian technologicznych. Są zatem elementem ograniczającym rozwój badanych regionów.

274

Arkadiusz Świadek

Tabela 5. Znaczenie przedsiębiorstw z mieszaną strukturą własności w kształtowaniu innowacyjności przemysłu w badanych regionach – modele probitowe Mieszana struktura własności

Województwo zachodniopomorskie

lubuskie

dolnośląskie

1. Nakłady inwestycyjne na środki trwałe, w tym:

0,67x+0,65

a) nowe maszyny i urządzeń techniczne

0,94x+0,37

2. Zakup oprogramowania komputerowego

0,92x+0,63

0,41x+0,22

0,55x+0,50

3. Implementacja nowych wyrobów

–0,52x–0,39

0,55x+0,48

4. Implementacja nowych procesów technologicznych, w tym:

0,96x+0,62

a) systemów okołoprodukcyjnych

0,63x–0,47

0,59x0,37

b) systemów wspierających

0,42x–0,78

0,59x0,44

5. Współpraca w obszarze innowacji, w tym z:

0,37x–0,06

a) konkurentami

0,67x–2,02

b) zagranicznymi jednostkami naukowymi

0,67x–2,25

c) odbiorcami

0,48x–0,74

Atrybut innowacyjności

Źródło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań.

4. ZNACZENIE ZASIĘGU SPRZEDAŻY W KSZTAŁTOWANIU AKTYWNOŚCI INNOWACYJNEJ PRZEDSIĘBIORSTW Według teorii endogenicznego rozwoju gospodarczego rynek wewnętrzny – lokalny lub regionalny – powinien być wystarczająco silny do samoistnego wprowadzania zmian technologicznych, będąc warunkiem wystarczającym dla samopodtrzymującego rozwoju województw. Przeprowadzone badania ukazały jednak, że tak nie jest. W tej części badania starano się wskazać na zależność między zasięgiem sprzedaży a podejmowaniem działalności innowacyjnej, chcąc odpowiedzieć na pytanie, czy regionalne województwa posiadają wewnętrzną zdolność do pobudzania rozwoju technologicznego?

Endogeniczne i egzogeniczne uwarunkowania innowacji na poziomie…

275

Tabela 6. Znaczenie lokalnego rynku zbytu dla kształtowania innowacyjności przemysłu w badanych regionach – modele probitowe Lokalny rynek zbytu

Województwo

Atrybut innowacyjności

zachodniopomorskie

lubuskie

dolnośląskie

1. Nakłady na działalność B+R

–0,94x–0,24

–0,71x–0,31

–0,96x–0,27

2. Nakłady inwestycyjne na środki trwałe, w tym:

–0,40x+0,93

a) nowe budynki, lokale i grunty

–0,47x–0,34

–0,57x–0,38

3. Zakup oprogramowania komputerowego

–0,75+0,80

–0,58x+0,38

–0,69x+0,66

4. Implementacja nowych procesów technologicznych, w tym:

–0,36x+0,89

–0,59x+0,93

a) systemów okołoprodukcyjnych

–0,52x–0,24

–0,78x–0,22

b) systemów wspierających

–0,43x–0,23

–0,48x–0,65

–0,54x–0,32

5. Współpraca w obszarze innowacji, w tym z:

–0,42x–0,15

–0,73x+0,04

a) dostawcami

–0,50x–0,50

b) krajowymi JBR-ami

–0,85x–1,40

c) odbiorcami

–0,58x+0,59

Źródło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań.

W każdym z analizowanych regionów prowadzenie działalności gospodarczej w obrębie regionu okazuje się niewystarczające, a wręcz destrukcyjne dla możliwości akceleracji postępu technologicznego (tab. 6). Przedsiębiorstwa operujące na rynku lokalnym nie są zainteresowane wprowadzaniem nowych rozwiązań prawdopodobnie na skutek deficytu wiedzy w województwach, co ogranicza naturalne procesy uczenia się. Brak wiedzy, słabe kanały jej transferu w powiązaniu z izolacją technologiczną przedsiębiorstw regionalnych nie zachęcają do prób podejmowania ryzyka związanego z wprowadzaniem innowacyjnych rozwiązań. Powszechnym zjawiskiem jest natomiast utrwalanie status quo niemożliwości poprawy swojej sytuacji. Po raz kolejny endogenne zasoby nie są w stanie wejść w innowacyjne wzajemne interakcje w celu uruchomienia nowych nawet prostych procesów technologicznych. Słabość uwarunkowań wewnętrznych dotyczy przede wszystkim finansowania i wdrażania innowacji we wszystkich województwach. Współpraca w obszarze nowych wyrobów i technologii jest dodatkowo rzadko obserwowana na Dolnym Śląsku.

276

Arkadiusz Świadek

Tabela 7. Znaczenie zagranicznego rynku zbytu dla kształtowania innowacyjności przemysłu w badanych regionach – modele probitowe Zagraniczny rynek zbytu

Województwo

Atrybut innowacyjności

zachodniopomorskie

lubuskie

dolnośląskie

1. Nakłady na działalność B+R

0,31x–0,51

0,53x–0,65

0,61x–0,64

0,36x+0,58

0,33x–0,57

b) nowe maszyny i urządzenia techniczne

0,49x+0,27

3. Zakup oprogramowania komputerowego

0,54x+0,43

0,70x+0,01

0,43x+0,39

4. Implementacja nowych wyrobów

0,48x+0,36

5. Implementacja nowych procesów technologicznych, w tym:

0,40x+0,65

0,56x+0,64

0,36x–0,12

0,35x–0,02

b) systemów okołoprodukcyjnych

0,30x–0,46

0,38x–0,55

0,64x–0,58

c) systemów wspierających

0,40x–0,50

0,29x–0,85

0,50x–0,60

6. Współpraca w obszarze innowacji, w tym z:

0,31x–0,37

0,24x–0,11

0,35x–0,21

a) szkołami wyższymi

0,79x–2,02

0,43x–2,04

0,47x–1,73

b) krajowymi JBR-ami

0,46x–1,69

0,46x–1,94

0,99x–2,75

0,45x–0,87

0,50x–0,87

2. Nakłady inwestycyjne na środki trwałe, w tym: a) nowe budynki, lokale i grunty

a) nowych technologii

c) zagranicznymi jednostkami naukowymi d) odbiorcami

Źródło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań.

Odpowiedzią na słabość rynku wewnętrznego jest rynek międzynarodowy (tab. 7). Bez względu na rozpatrywany przypadek silnie stymuluje on zmiany technologiczne w przedsiębiorstwach zlokalizowanych w badanych województwach. Dotyczy to większości rozpatrywanych płaszczyzn odniesienia (finansowej, implementacyjnej i kooperacji), co jedynie potęguje jego wpływ na pobudzanie aktywności innowacyjnej w regionach. Bez znaczenia jest nawet poziom obecnego rozwoju gospodarczego, obserwowane prawidłowości zachodzą

Endogeniczne i egzogeniczne uwarunkowania innowacji na poziomie…

277

bowiem w podobnym stopniu zarówno dla przypadków słabo, jak i najwyżej rozwiniętych regionów. Funkcjonowanie przedsiębiorstw na rynkach zagranicznych stymuluje je do wysiłków innowacyjnych. Czy jest to spowodowane wymuszonymi czy dobrowolnymi zmianami, pozostaje na tym etapie rozważań bez odpowiedzi i większego znaczenia. Nie zmienia to faktu, że rynek międzynarodowy stawia funkcjonującym tam przedsiębiorstwom wyższe wymagania jakościowo-ilościowe co do oferowanych wyrobów, co powoduje, że aktywność innowacyjna jest warunkiem koniecznym przetrwania i umacniania pozycji rynkowej mimo istnienia na nim silnej konkurencji również o zasięgu międzynarodowym.

5. Kooperacja pozioma, czyli działalność innowacyjna a współpraca z konkurentami Immanentnym elementem funkcjonowania klastrów jest wchodzenie przedsiębiorstw w ścisłe i innowacyjne relacje z konkurującymi przedsiębiorstwami. W takich strukturach funkcjonujących w bardziej rozwiniętych krajach bliskie kontakty między podmiotami wpływają na wspólne generowanie nowych rozwiązań technologicznych, choć aktywność innowacyjna w klastrze ex definitione nie jest naturalnym warunkiem. Nasuwa się oczywiste pytanie, czy przedsiębiorstwa w badanych regionach wchodzą z innowacyjne interakcje, co mogłoby skutkować stworzeniem silnego potencjału technologicznego warunkującego samopodtrzymujący rozwój? Lokalne lub regionalne usytuowanie najbliższego konkurenta jest zjawiskiem niekorzystnym dla pobudzania aktywności innowacyjnej badanych przedsiębiorstw w rozpatrywanych województwach (tab. 8). Świadczy to o tym, że systemy regionalne nie posiadają wewnętrznej zdolności do nawiązywania trwałych interakcji o charakterze innowacyjnym. A jeżeli zachodzą związki z przedsiębiorstwami konkurencyjnymi, to nie przyczyniają się one do kreowania nowych technologii. Skoro tak, to jaki sens ma budowanie rozwiązań stymulujących do nawiązywania ich bliskiej współpracy. Tym samym specyfika związków poziomych stanowi kolejną wątpliwą przesłankę dla zasadności implementacji rozwiązań promujących endogeniczne pobudzanie rozwoju gospodarczego. W każdym z rozpatrywanych przypadków lokalna lub regionalna lokalizacja konkurenta stanowi ograniczenie dla innowacyjności przedsiębiorstw. Jest to powszechne zjawisko szczególnie w regionie dolnośląskim. Pozostałe województwa jednak potwierdzają, choć w mniejszym zakresie, zaobserwowane prawidłowości. Dla odmiany lokalizacja konkurenta poza regionem sprzyja wprowadzaniu innowacji w jednostkach macierzystych (tab. 9). Po raz kolejny wewnętrzny deficyt wiedzy staje się ważnym ograniczeniem rozwojowym. Dopiero utrzymywanie kontaktów z podmiotami spoza regionu jest wystarczającą przesłanką do pobu-

278

Arkadiusz Świadek

Tabela 8. Znaczenie lokalnego lub regionalnego usytuowania przedsiębiorstwa konkurencyjnego dla kształtowania innowacyjności przemysłu w badanych regionach – modele probitowe. Lokalne lub regionalne usytuowanie konkurencji Atrybut innowacyjności 1. Nakłady na działalność B+R

Województwo zachodniopomorskie

lubuskie

dolnośląskie

(l) –0,57x–0,15 (l) –0,49x–0,29 (l) –0,65x–0,13

2. Nakłady inwestycyjne na środki trwałe, w tym:

a) nowe budynki, lokale i grunty

(l) –0,33x–0,33

b) nowe maszyny i urządzenia techniczne

(r) –0,24x+0,52

3. Zakup oprogramowania komputerowego

(l) –0,28x+0,37

(l) –0,27x+0,65

4. Implementacja nowych wyrobów

(l) –0,34x+0,67

5. Implementacja nowych procesów technologicznych, w tym:

(l) –0,24x+0,11

b) systemów okołoprodukcyjnych

(l)–0,38x–0,17

c) systemów wspierających

(r) –0,31x–0,31

6. Współpraca w obszarze innowacji, w tym z:

(l) –0,31x–0,10

(l) –0,31x+0,06

a) szkołami wyższymi

(l) –0,63x–1,35 (l) –0,53x–1,68 (l) –0,51x–1,34

b) krajowymi JBR-ami

(l) –0,40x–1,26

(l) –0,64x–1,28

c) zagranicznymi jednostkami naukowymi

(l) –1,05x–1,47

(l) –0,38x–0,52

a) nowych technologii

d) odbiorcami

Objaśnienia do tabeli: (l) – lokalne usytuowanie konkurencyjnego przedsiębiorstwa, (r) – regionalne usytuowanie konkurencyjnego przedsiębiorstwa. Źródło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań.

Endogeniczne i egzogeniczne uwarunkowania innowacji na poziomie…

279

Tabela 9. Znaczenie pozaregionalnego usytuowania konkurencyjnego przedsiębiorstwa dla kształtowania innowacyjności przemysłu w badanych regionach – modele probitowe Pozaregionalne usytuowanie konkurencji

Województwo zachodniopomorskie

lubuskie

dolnośląskie

0,51x–0,42

0,50x–0,55

0,44x–0,50

2. Nakłady inwestycyjne na nowe maszyny i urządzenia techniczne

0,31x+0,38

3. Zakup oprogramowania komputerowego

0,48x+0,15

0,37x–0,48

5. Implementacja nowych procesów technologicznych, w tym:

a) nowych technologii

0,34x–0,06

b) systemów okołoprodukcyjnych

0,36x–0,36

0,32x–0,47

6. Współpraca w obszarze innowacji, w tym z:

0,40x–0,26

a) dostawcami

0,36x–0,49

b) krajowymi JBR-ami

0,47x–1,46

c) zagranicznymi jednostkami naukowymi

0,77x–1,84

0,61x–2,35

0,52x–0,80

Atrybut innowacyjności 1. Nakłady na działalność B+R

4. Implementacja nowych wyrobów

d) odbiorcami

Źródło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań.

dzania aktywności w zakresie tworzenia nowych rozwiązań. Dotyczy to przede wszystkim województw lubuskiego i zachodniopomorskiego, rzadziej dolnośląskiego. Choć lokalizacja konkurenta zarówno w kraju, jak i za granicą pobudza podmioty do wprowadzania nowych rozwiązań, to obserwujemy, że to ta druga częściej sprzyja omawianym procesom (tab. 10). A zatem ponownie dopiero kontakty z otoczeniem międzynarodowym stanowią źródło transferu technologii do regionów. Poszukiwanie możliwości poza systemem regionalnym stwarza wystarczające przesłanki do rozwoju technologicznego badanych przedsiębiorstw, co po raz kolejny informuje o przewadze egzogenicznych czynników dla rozwoju krajowych województw.

280

Arkadiusz Świadek

Tabela 10. Znaczenie zagranicznego usytuowania konkurencyjnego przedsiębiorstwa dla kształtowania innowacyjności przemysłu w badanych regionach – modele probitowe Zagraniczna lokalizacja konkurencyjnego przedsiębiorstwa

Województwo zachodniopomorskie

lubuskie

dolnośląskie

1. Nakłady na działalność B+R

0,36x–0,45

0,55x–0,46

0,91x–0,45

2. Nakłady inwestycyjne nanowe budynki, lokale i grunty

0,37x–0,51

3. Zakup oprogramowania komputerowego

0,85x+0,51

1,26x+0,21

4. Implementacja nowych wyrobów

0,74x+0,50

5. Implementacja nowych procesów technologicznych, w tym:

a) nowych technologii

0,86x+0,06

b) systemów wspierających

0,37x–0,39

0,49x–0,76

6. Współpraca w obszarze innowacji, w tym z:

0,44x–0,33

1,06x–2,52

b) szkołami wyższymi

0,68x–1,76

1,20x–2,00

0,93x+1,61

c) krajowymi JBR-ami

0,45x–1,53

0,61x–1,53

d) zagranicznymi jednostkami naukowymi

0,48x–1,84

0,52x–0,70

Atrybut innowacyjności

a) jednostkami PAN

f) odbiorcami

Źródło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań.

6. Pionowe powiązania przedsiębiorstw w kształtowaniu innowacyjności regionów Rozważania na temat wpływu związków pionowych były analizowane autonomicznie dla dostawców i odbiorców. Pozwoliło to na niezależne określenie znaczenia obu kategorii interakcji dla kształtowania aktywności innowacyjnej badanych przedsiębiorstw. Starano się w tym przypadku określić intensywność innowacyjną podmiotów w układach lokalnym, regionalnym, krajowym i zagranicznym, aby docelowo stwierdzić, czy relacje wewnątrzregionalne są wystarczające dla implementacji nowych rozwiązań.

Endogeniczne i egzogeniczne uwarunkowania innowacji na poziomie…

281

Tabela 11. Znaczenie lokalnego lub regionalnego usytuowania dostawcy dla kształtowania innowacyjności przemysłu w badanych regionach – modele probitowe Lokalne lub regionalne usytuowanie dostawcy

Województwo zachodniopomorskie

lubuskie

dolnośląskie

1. Nakłady na działalność B+R

(l) –0,34x–0,29

2. Zakup oprogramowania komputerowego

(r) –0,44x+0,84 (l) –0,30x+0,32 (l) –0,31x+0,60

Atrybut innowacyjności

3. Implementacja nowych procesów technologicznych, w tym:

a) systemów okołoprodukcyjnych

(l) –0,39x–0,24

b) systemów wspierających

(r) –0,34x–0,18

(l) –0,34x–0,67

4. Współpraca w obszarze innowacji, w tym z:

(r) –0,28x–0,11

Objaśnienia do tabeli: (l) – lokalne usytuowanie przedsiębiorstwa konkurencyjnego, (r) – regionalne usytuowanie przedsiębiorstwa konkurencyjnego. Źródło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań.

Lokalne i regionalne usytuowanie głównego dostawcy badanych przedsiębiorstw nie sprzyja realizacji działalności innowacyjnej (tab. 11). Sytuacja ta jest analogiczna do tej obserwowanej dla konkurencji. Warto jednak zauważyć, że nie jest zjawiskiem powszechnym i dotyczy mniej istotnych obszarów aktywności – głównie zakupu oprogramowania komputerowego oraz zmian technologicznych w systemach wspierających czy okołoprodukcyjnych. Nie zmienia to faktu, iż wszystkie z oszacowanych modeli świadczą o tym samym kierunku oddziaływania rozpatrywanych lokalizacji. Jednak w przypadku województw lubuskiego i dolnośląskiego liczby osiągniętych modeli z parametrami istotnymi statystycznie ograniczają możliwość szerszego wnioskowania. Odmienną właściwość w pobudzania aktywności innowacyjnej obserwujemy z kolei w przypadku, gdy dostawca jest zlokalizowany za granicą kraju (tab. 12). Obserwujemy występowanie znacznie większej liczby modeli, które świadczą o zachodzących prawidłowościach. Jednocześnie dotyczą one istotniejszych obszarów zmian technologicznych. Na Dolnym Śląsku obejmują inwestycje w nowe maszyny i urządzenia techniczne czy inwestycje w budynki związane

282

Arkadiusz Świadek

Tabela 12. Znaczenie zagranicznego usytuowania dostawcy dla kształtowania innowacyjności przemysłu w badanych regionach – modele probitowe Zagraniczne usytuowanie dostawcy

Województwo zachodniopomorskie

lubuskie

dolnośląskie

1. Nakłady na działalność B+R

0,49x–0,49

2. Nakłady inwestycyjne na środki trwałe, w tym:

a) nowe budynki, lokale i grunty

0,34x–0,53

b) nowe maszyny i urządzeń techniczne

0,41x+0,40

0,42x+0,67

3. Zakup oprogramowania komputerowego

0,35x+0,58

0,97x–0,16

a) nowych technologii

0,32x0,19

b) systemów wspierających

0,55x–0,47

0,61x–0,82

5. Współpraca w obszarze innowacji, w tym z:

0,29x–0,30

a) szkołami wyższymi

0,40x–1,66

0,66x–1,96

b) zagranicznymi jednostkami naukowymi

0,37x–0,74

c) odbiorcami

0,46x–0,75

Atrybut innowacyjności

4. Implementacja nowych procesów technologicznych, w tym:

Źródło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań.

z uruchamianiem produkcji nowych wyrobów oraz współpracę innowacyjną z zagranicznymi jednostkami innowacyjnymi. W regionie lubuskim dotyczą działalności B+R, inwestycji w maszyny i urządzenia techniczne, nowego oprogramowania komputerowego, współpracy ze szkołami wyższymi i odbiorcami. Na Pomorzu Zachodnim obejmują wdrażanie nowych technologii, systemów wspierających i współpracy innowacyjnej ogółem, w tym szczególnie ze szkołami wyższymi. Po raz kolejny aktywność innowacyjna jest zdeterminowana ponadnarodowymi powiązaniami badanych przedsiębiorstw. Lokalizacja głównego dostawcy poza granicami kraju okazuje się warunkiem wystarczającym wzmożonej działal-

Endogeniczne i egzogeniczne uwarunkowania innowacji na poziomie…

283

ności w zakresie finansowania, implementacji i kooperacji w obszarze nowych rozwiązań technologicznych. Jednocześnie wewnątrzregionalne związki z dostawcami stanowią ograniczenie dla rozwoju technologicznego. To kolejny czynnik świadczący o słabości endogennych uwarunkowań w krajowych województwach w pobudzaniu zmian o charakterze innowacyjnym. Dopiero zlokalizowanie dostawcy poza granicami kraju sprzyja bowiem tworzeniu i transferowi technologii do badanych przedsiębiorstw. Tabela 13. Znaczenie lokalnego usytuowania odbiorcy dla kształtowania innowacyjności przemysłu w badanych regionach – modele probitowe Lokalne lub regionalne usytuowanie odbiorcy

Województwo zachodniopomorskie

lubuskie

dolnośląskie

1. Nakłady na działalność B+R

–0,41x–0,31

–0,47x–0,29

2. Zakup oprogramowania komputerowego

–0,51x+0,43

–0,41x+0,64

3. Implementacja nowych procesów technologicznych, w tym:

–0,29x+0,79

–0,50x+0,96

a) nowych technologii

–0,25x+0,10

b) systemów okołoprodukcyjnych

–0,42x–0,23

c) systemów wspierających

–0,36x–0,19

–0,32x–0,64

–0,33x–0,32

4. Współpraca w obszarze innowacji, w tym z:

0,26x–0,14

–0,32x+0,00

–0,34x–0,59

Atrybut innowacyjności

a) odbiorcami

Źródło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań.

Obserwacja kształtowania się modeli opisujących zachowania innowacyjne w badanych systemach regionalnych prowadzi do kilku interesujących wniosków. Po pierwsze, lokalna lokalizacja głównego odbiorcy dla badanych przedsiębiorstw jest czynnikiem zniechęcającym do ponoszenia przez nich ryzyka związanego z realizacją działalności innowacyjnej (tab. 13). Po drugie, dostrzega się zmianę natężenia zjawisk w stosunku do tych obserwowanych dla zmiennej „dostawca”.

284

Arkadiusz Świadek

Tabela 14. Znaczenie zagranicznego usytuowania odbiorcy dla kształtowania innowacyjności przemysłu w badanych regionach – modele probitowe Zagraniczne usytuowanie odbiorcy

Województwo zachodniopomorskie

lubuskie

dolnośląskie

1. Nakłady na działalność B+R

0,37x–0,50

2. Nakłady inwestycyjne na środki trwałe, w tym:

a) nowe budynki, lokale i grunty

0,31x–0,52

b) nowe maszyny i urządzenia techniczne

0,32x+0,39

3. Zakup oprogramowania komputerowego

0,41x+0,55

0,58x+0,16

4. Implementacja nowych wyrobów

0,52x+0,48

5. Implementacja nowych procesów technologicznych, w tym:

0,34x+0,72

0,65x+0,73

a) nowych technologii

0,51x+0,02

b) systemów okołoprodukcyjnych

0,33x–0,46

0,47x–0,41

c) systemów wspierających

0,42x–0,44

0,38x–0,81

0,60x–0,51

6. Współpraca w obszarze innowacji, w tym z:

0,29x–0,31

a) konkurentami

–0,72x–1,32

b) szkołami wyższymi

0,43x–1,61

c) krajowymi JBR-ami

0,39x–1,54

d) zagranicznymi jednostkami naukowymi

0,39x–0,76

e) odbiorcami

0,49x–0,76

Atrybut innowacyjności

Źródło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań.

Ponownie bliska odległość do kontrahenta negatywnie wpływa na podejmowanie opisywanej działalności, co świadczy o destymulującym charakterze środowiska regionalnego i nadal braku endogenicznych uwarunkowań mogących przyczyniać się do technologicznego rozwoju badanych przedsiębiorstw.

Endogeniczne i egzogeniczne uwarunkowania innowacji na poziomie…

285

Liczba modeli osiągających parametry istotne statystyczne zmieniła się w stosunku do dostawców. Im bardziej zaawansowane technologicznie województwo, tym częściej bliższe otoczenie zniechęca do podejmowania wysiłków innowacyjnych. Świadczy to o tym, że dla regionów bardziej rozwiniętych większe znaczenie ma powiązanie z odbiorcami niż dostawcami. To ważny kierunek informujący o roli zbliżania się do odbiorców finalnych w łańcuchu dostaw w kształtowaniu aktywności innowacyjnej krajowych przedsiębiorstw. O ile środowisko lokalne cechuje się negatywnymi warunkami w stymulowaniu różnych aspektów aktywności technologicznej, o tyle przeciwną rolę odgrywa ponownie otoczenie międzynarodowe (tab. 14). Przedsiębiorstwa posiadające głównego odbiorcę produkowanych wyrobów poza granicami kraju są znacznie częściej innowacyjne w stosunku do tych, które posiadają kontrahenta zlokalizowanego w kraju, regionie czy lokalnie. Dotyczy to wszystkich badanych przypadków. Wynika to z wyższej konkurencji technologicznej występującej na rynku międzynarodowym i w konsekwencji popytowego stymulowania przedsiębiorstw zlokalizowanych w regionach do podejmowania ryzyka technologicznego. Jednocześnie krajowe podmioty nie mogą być ostatecznym ogniwem dostaw, wówczas charakteryzują się bowiem niższą aktywnością innowacyjną. Nie wynika to tylko z przytoczonych wyników badań, ale także z analiz, jakie były również prowadzone w systemach regionalnych.

PODSUMOWANIE Teorie endogeniczne opierają się na założeniu, że poziom technologiczny traktowany jest jako zmienna endogeniczna, czyli zależna od czynników zlokalizowanych wewnątrz badanego obiektu. Jest to teza oczywista w przypadku regionów wysoko rozwiniętych. Większości polskich województw nie można jednak do takich regionów zaliczyć. W związku z powyższym nasuwa się pytanie, czy w polskich realiach postęp technologiczny zachodzi pod wpływem uwarunkowań wewnętrznych, czy zewnętrznych, a zatem czy można go traktować jako zmienną endogeniczną, czy też egzogeniczną? Analizując dane zawarte w części analitycznej artykułu, można dostrzec, że wiele czynników sprzyjających wzrostowi innowacyjności przedsiębiorstw przemysłowych omawianych województw jest zlokalizowanych poza nimi. Z punktu widzenia własności przedsiębiorstw najbardziej innowacyjne podmioty to te, które należały do właścicieli zagranicznych lub były współwłasnością podmiotów zagranicznych. Sama lokalizacja takich podmiotów w województwach co prawda może sugerować endogeniczne uwarunkowania rozwoju, lecz jednocześnie odpowiadają one za trwały transfer technologii spoza granic kraju do systemów regionalnych, co świadczy o egzogeniczności czynników technologicznych. Analizując zasięg sprzedaży, podmioty najbardziej innowacyjne to te, które posiadały rynki zbytu poza granicami kraju.

286

Arkadiusz Świadek

Uwzględniając wpływ odległości konkurentów na działalność innowacyjną przedsiębiorstw przemysłowych, w badanych województwach wyraźnie jest widoczna zależność polegają na tym, że przedsiębiorstwa są bardziej innowacyjne, jeśli konkurenci są zlokalizowani w kraju lub poza jego granicą. Analogicznie posiadanie dostawców i odbiorców zlokalizowanych poza granicami kraju pozytywnie wpływa na działalność innowacyjną przedsiębiorstw przemysłowych analizowanych województw. Przeciwnie: lokalna lub regionalna lokalizacja głównych dostawców i odbiorców destymuluje aktywność innowacyjną badanych przedsiębiorstw. Ze względu na niski poziom rozwoju gospodarczego wiele regionów Polski, w tym i badane przypadki, nie jest w stanie rozwijać się gospodarczo w takim tempie jak regiony w krajach wysoko rozwiniętych. To powoduje dywergencję gospodarczą pomiędzy słabszymi regionami Polski a wysoko rozwiniętymi regionami Europy i świata. Ze względu na słabość ekonomiczną regionów wewnętrzne czynniki stymulujące wzrost gospodarczy są niewystarczające. Często nawet środowisko krajowe nie jest warunkiem wystarczającym do dynamicznych zmian technologicznych w badanych przedsiębiorstwach. Dlatego tak istotne dla rozwoju, w tym badanych województw, są trwałe impulsy zewnętrzne, co oznacza, że endogeniczna teoria rozwoju gospodarczego w warunkach słabych polskich regionów nie ma racji bytu. Bez impulsów z zewnątrz, głównie o zasięgu międzynarodowym, nie może być mowy o konwergencji. Dlatego rozwój gospodarczy większości regionów Polski powinien być oparty na egzogenicznej koncepcji rozwoju.

BIBLIOGRAFIA Barquero A.V. (1999), Inward investment and endogenous development. The convergence of the strategies of large firms and territories?, “Entrepreneurship & Regional Development”, Vol. 11, No. 1. Burca S. (1997), Core-peripheral relationships as the nexus in world trade trends, w: Competing from the Periphery, B. Fynes, S. Ennis (red.), The Dryden Press, London. Greunz L. (2005), Intra- and inter-regional knowledge spillovers: Evidence from European regions, „European Planning Studies”, Vol. 13, No. 3. Grosse T. (2011), Wybrane koncepcje teoretyczne i doświadczenia praktyczne dotyczące rozwoju regionów peryferyjnych, www.mrr.gov.pl (data dostępu: 12.12.2011). Grossman G., Helpman E. (1991), Innovation and Growth in the Global Economy, MIT Press, Cambridge. Hassink R. (2005), How to unlock regional economies from path dependency? From learning region to learning cluster, “European Planning Studies”, Vol. 13, No. 4. Kaldor N. (1991), Causes of the Slow Rate of Growth in the United Kingdom, Cambridge University Press, Cambridge. Lundvall B.A. (1992), Introduction, w: National Systems of Innovation: Towards of Innovation and Interactive Learning, B.A. Lundvall (red.), Pinter, London. Maddala G.S. (2006), Ekonometria, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.

Endogeniczne i egzogeniczne uwarunkowania innowacji na poziomie…

287

Malaga K. (2009), O niektórych dylematach teorii wzrostu gospodarczego i ekonomii, ZKP TE, Warszawa. Myrdal G. (1957), Economic Theory and Underdeveloped Regions, Duckworth, London. North D., Smallbone D. (2006), Developing entrepreneurship and enterprise in Europe’s peripheral rural areas: Some issues fading policy-makers, “European Planning Studies”, Vol. 14, No. 1. OECD i Eurostat (2005), Podręcznik Oslo. Zasady gromadzenia i interpretacji danych dotyczących innowacji. Wydanie trzecie, Paryż. Olechnicka A. (2004), Regiony peryferyjne w gospodarce informacyjnej, Wyd. SCHOLAR, Warszawa. Porter M.E. (2003), The economic performance of regions, “Regional Studies”, Vol. 37, No. 6–7. Romer P. (1990), Endogenous technological change, “Journal of Political Economy”, Vol. 98, No. 5, part II. Simmie J. (2003), Innovation and urban regions as national and international nodes for the transfer and sharing of knowledge, “Regional Studies”, Vol. 37, No. 6–7. Stanisz A. (2007), Przystępny kurs statystki.Tom 2, Statsoft, Kraków. Sternberg R. (2000), Innovation networks and regional development – evidence from the European regional innovation survey (ERIS), „European Planning Studies”, Vol. 8, No. 4. Temple J. (1999), The new growth evidence, “Journal of Economic Literature”, Vol. 37, No. 1. Welfe A. (1998), Ekonometria, PWE, Warszawa.

STRESZCZENIE Regionalne systemy innowacyjne stały się przedmiotem badań teoretyczno-empirycznych w ciągu ostatnich 20–25 lat. Ujęcie to koncentruje się na endogenicznych i egzogenicznych determinantach rozwoju i dyfuzji innowacji produktowych i procesowych. Jego istotą stają się relacje zachodzące między wewnętrznymi i zewnętrznymi uczestnikami regionu. Omówione w pracy ramy koncepcyjne przyczyniły się do podjęcia problematyki konfrontacji czynników endo- i egzogenicznych i oceny ich wpływu na innowacyjność regionalnych systemów przemysłowych. W chwili obecnej teoria endogenicznego rozwoju cieszy się coraz większą popularnością w świecie nauki, szczególnie w krajach wysoko rozwiniętych. W tym kontekście podstawową hipotezą prowadzonych badań stało się twierdzenie, że rozwój województw zachodniej Polski jest uzależniony w głównej mierze od czynników endogenicznych. Głównym celem badania była próba pokazania, na przykładzie województw zachodniej Polski, możliwości i zasadności aplikowania koncepcji endogenicznego rozwoju w słabo rozwiniętych regionach. Analizy przeprowadzono na podstawie badań ankietowych wykonanych na próbie 1494 przedsiębiorstw przemysłowych. Część metodyczna opracowania była oparta na rachunku prawdopodobieństwa – modelowaniu typu probit.

288

Arkadiusz Świadek

Ze względu na niski poziom zaawansowania technologicznego wiele regionów Polski nie jest w stanie rozwijać się gospodarczo w podobnym tempie jak regiony w krajach wysoko rozwiniętych. Z tej perspektywy wewnętrzne czynniki stymulujące wzrost gospodarczy są niewystarczające. Dlatego tak ważne dla rozwoju są trwałe impulsy zewnętrzne, co oznacza, że endogeniczna teoria wzrostu gospodarczego w warunkach słabych polskich regionów nie ma racji bytu. Dlatego rozwój gospodarczy większości regionów Polski powinien być oparty na egzogenicznej teorii wzrostu gospodarczego. Słowa kluczowe: innowacja, system, endogeniczne i egzogeniczne teorie rozwoju, region, przemysł.

ENDOGENOUS AND EXOGENOUS DETERMINANTS OF INNOVATION AT THE REGIONAL LEVEL IN WESTERN POLAND SUMMARY Regional innovation systems have been the subject of theoretical and empirical studies for the last 20-25 years. This approach focuses on the endogenous and exogenous determinants of the development and diffusion of product and process innovations. Its essence are the relationships between the internal and external stakeholders of the region. At present, the theory of endogenous development is becoming more and more popular in the world of science, especially in developed countries. In this context, the basic hypothesis of the study is that the development of the regions of Western Poland depends largely on endogenous factors. The aim of the study is to show, on the example of Western Poland regions, the possibility and legitimacy of applying the concept of endogenous development in underdeveloped regions. The analysis is based on a survey carried out on a sample of 1494 industrial companies. The methodology is based on the theory of probability – probit modeling. Due to the low level of technological advancement, many Polish regions are not able to develop their economies ata pace comparable to regions in developed countries. From this perspective, the internal drivers of economic growth are not sufficient. Hence, exogenous growth factors are of paramount importance, making the endogenous growth theory unreliable in the conditions of poor Polish regions . Therefore, the economic development of themajority of Polish regions should be based on exogenous growth theory. Keywords: innovation, system, endogenous and exogenous theories of development, region, industry. JEL Classification: R11, O31, L52, L60

2/2014

770239

641008

ECONOMIC STUDIES nr 2 (LXXXI) 2014

ISSN 0239–6416

Cena 30,00 zł (w tym 5% VAT) Nakład 200 egz.

STUDIA EKONOMICZNE

STUDIA EKONOMICZNE • ECONOMIC STUDIES

Instytut Nauk Ekonomicznych Polskiej Akademii Nauk Pałac Staszica ul. Nowy S´wiat 72 00-330 Warszawa www.inepan.waw.pl

INSTYTUT NAUK EKONOMICZNYCH POLSKIEJ AKADEMII NAUK

WARSZAWA 2014