Gospodarka Polski - Prognozy i Opinie. Listopad 2013 by Instytut Nauk Ekonomicznych PAN

RAPORT NR 23

LISTOPAD 2013

Sektor Gospodarstw Domowych

Instytut Nauk Ekonomicznych Polskiej Akademii Nauk

GOSPODARKA POLSKI PROGNOZY I OPINIE Raport nrÂ 23

Listopad 2013

Warszawa 1

Gospodarka Polski – Prognozy i opinie

Raport „Gospodarka Polski – Prognozy i Opinie” listopad 2013 (Numer został zamknięty 27 września 2013 r.) Komitet Redakcyjny: Krzysztof Bartosik (Redaktor Naczelny) Joanna Kotowicz-Jawor (Redaktor Tematyczny) Stanisław Kubielas Katarzyna Lada Ignacy Morawski Jerzy Mycielski (Redaktor Statystyczny) Magdalena Olender-Skorek Lesław Pietrewicz Urszula Skorupska (Sekretarz Redakcji) Sylwia Zajączkowska-Jakimiak Michał Zajfert REDAKCJA: Władysława Czech-Matuszewska Raport drukowany jest wersją pierwotną czasopisma

ISSN 1644–5430 © Copyright by Instytut Nauk Ekonomicznych PAN, 2013

Instytut Nauk Ekonomicznych Polskiej Akademii Nauk

Realizacja wydawnicza: Wydawnictwo Key Text sp. z o.o. ul. Sokołowska 9/410, 1 piętro, 01–142 Warszawa tel. 022 632 11 36, faks 212, kom. 665 108 002 www.keytext.com.pl wydawnictwo@keytext.com.pl Nakład 300 egz.

Sektor Gospodarstw Domowych

olska gospodarka przeżywa wyjątkowo silne spowolnienie. Od trzech kwartałów tempo wzrostu gospodarczego utrzymuje się na poziomie niższym niż jeden procent. Po raz ostatni taka sytuacja miała miejsce na przełomie lat 2001 i 2002. W równie trudnym roku 2009 tylko przez jeden kwartał tempo wzrostu było mniejsze niż jeden procent. Nic więc dziwnego, że w takich okolicznościach wzrosło bezrobocie, a inflacja jest na bardzo niskim poziomie. Przyczyną tego było silne ograniczenie popytu krajowego wynikające ze spadku inwestycji i zapasów oraz stagnacja spożycia indywidualnego. Wzrost podtrzymywał popyt zewnętrzny i eksport. Wzrost sprzedaży do Niemiec i na rynki wschodzące spowodował, że po raz pierwszy w czasie transformacji systemowej polski handel zagraniczny odnotował dodatni wynik. Wiele wskazuje jednak na to, że najgorsze jest już za nami i następuje odwracanie negatywnych trendów. Tempo wzrostu PKB jest co prawda niskie, lecz rosnące (0,5% w I kwartale, 0,8% w II kwartale br.). Rośnie również tempo spożycia indywidualnego i sprzedaży detalicznej, co z kolei wskazuje na odbudowywanie się konsumpcji, która jest największym składnikiem popytu wewnętrznego. Problem jednak w tym, że wsparciem dla konsumpcji był wzrost siły nabywczej płac i świadczeń społecznych wynikający z niskiej inflacji w 2013 r.; dynamika płac nominalnych była niska i jeśli się nie podniesienie, a zwiększy się inflacja, to ten pozytywny trend może zostać wyhamowany. Są również symptomy świadczące o odwracaniu się negatywnych tendencji na rynku pracy. W miesiącach letnich zaczęło rosnąć zatrudnienie w sektorze przedsiębiorstw (w ujęciu miesiąc do miesiąca), pojawiła się większa liczba ofert pracy ze strony przedsiębiorstw i państwa niż w 2012 roku. Kluczem do szybkiego i trwałego ożywienia jest jednak większa akumulacja brutto, która miała dużą ujemną kontrybucję do wzrostu w ostatnich kwartałach. Bez odbudowy inwestycji niełatwo będzie ożywić gospodarkę. A zwiększenie inwestycji może być trudne ze względu na konsolidację finansów publicznych oraz niepewność przedsiębiorstw co do popytu na ich wyroby. Wszystkie pozytywne trendy cieszą, bo zapowiadają zmianę na lepsze. Nie należy jednak spodziewać się jakiejś radykalnej poprawy sytuacji w najbliższym czasie, podstawy ożywienia są bowiem kruche. Według prognoz INE PAN, tempo wzrostu PKB wyniesie na przełomie roku około 2% i będzie nieznacznie rosło w pierwszej połowie przyszłego roku. Krzysztof Bartosik

Contents 1. Forecasts of INE PAN – Katarzyna Lada, Jerzy Mycielski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6 1.1. Gross Domestic Product . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6 1.2. Labor Market . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 1.3. Interest Rate and Inflation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 2. Macroeconomic Conditions – Ignacy Morawski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 3. Households – Krzysztof Bartosik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20 3.1. Consumption . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20 3.2. Wages . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 3.3. Labor Market . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23 3.4. Unempoyment and Poverty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 4. Non-financial Corporations . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29 4.1. Corporate Earnings and Investments – Magdalena Olender-Skorek . . . . . . . . . . . . . . 29 4.2. Infrastructure – Michał Zajfert . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35 5. Public Finances – Ignacy Morawski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42 6. Financial Sector . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47 6.1. Banking Sector – Stanisław Kubielas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47 6.2. WSE and the Changing Stock Exchanges Industry in Europe – Lesław Pietrewicz . 53 7. International Situation – Sylwia Zajączkowska-Jakimiak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58 8. Commentary . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65 8.1. Selected Factors of Restoring Dynamic Growth – Ryszard Bugaj . . . . . . . . . . . . . . . . 65 8.2. Pensions Reform and Its Impact on the Warsaw Stock Exchange Development – Lesław Pietrewicz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67 8.3. Gross Domestic Product: The Issue of Reliability – Elżbieta Mączyńska . . . . . . . . . 71 8.4. The Impact of Public Finance Deficit on Economic Development – Leszek Jerzy Jasiński . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76 9. Appendix . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80 9.1. Forecast methodology . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80

Sektor Gospodarstw Domowych

Spis treści 1. Prognozy INE PAN – Katarzyna Lada, Jerzy Mycielski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6 1.1. Produkt krajowy brutto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6 1.2. Rynek pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 1.3. Stopa procentowa i inflacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 2. Sytuacja makroekonomiczna – Ignacy Morawski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 3. Sektor gospodarstw domowych – Krzysztof Bartosik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20 3.1. Konsumpcja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20 3.2. Wynagrodzenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 3.3. Rynek pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23 3.4. Bezrobocie a ubóstwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 4. Sektor przedsiębiorstw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29 4.1. Wyniki finansowe i inwestycje przedsiębiorstw – Magdalena Olender-Skorek . . . . . . 29 4.2. Infrastruktura – Michał Zajfert . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35 5. Sektor finansów publicznych – Ignacy Morawski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42 6. Sektor finansowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47 6.1. Sektor bankowy – Stanisław Kubielas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47 6.2. GPW wobec przemian rynków kapitałowych w Europie – Lesław Pietrewicz . . . . . . 53 7. Uwarunkowania międzynarodowe – Sylwia Zajączkowska-Jakimiak . . . . . . . . . . . . . . . . . 58 8. Komentarze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65 8.1. O niektórych uwarunkowaniach przywrócenia dynamicznego wzrostu – Ryszard Bugaj 65 8.2. Wpływ reformy OFE na rozwój warszawskiej giełdy – Lesław Pietrewicz . . . . . . . . . 67 8.3. Produkt krajowy brutto - kwestia wiarygodności – Elżbieta Mączyńska . . . . . . . . . . . 71 8.4. Wpływ deficytu finansów publicznych na wzrost gospodarczy – Leszek Jerzy Jasiński . 76 9. Aneks . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80 9.1. Metodologia generowania prognoz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80

Gospodarka Polski – Prognozy i opinie

Katarzyna Lada* Jerzy Mycielski**

1. PROGNOZY INE PAN 1.1. PRODUKT KRAJOWY BRUTTO Zgodnie z prognozami INE PAN, okres spadków dynamiki PKB polska gospodarka ma za sobą i w najbliższych kwartałach będziemy obserwować powolne ożywienie koniunktury. Szacujemy, że w III kwartale br. tempo wzrostu PKB wyniosło około 1,7%, a w kolejnych trzech kwartałach powinno utrzymać na poziomie ponad 2%. Przewidujemy umiarkowaną poprawę popytu wewnętrznego, niemniej jednak nadal będziemy odnotowywać realne spadki nakładów brutto na środki trwałe. Zarówno druga połowa br. jak i początek przyszłego roku powinny przynieść znaczne ożywienie w handlu zagranicznym. W najbliższych czterech kwartałach polska gospodarka powinna wejść na ścieżkę umiarkowanego ożywienia koniunkturalnego. Przewidujemy, że w II kwartale br. rozpoczął się okres trwałego wychodzenia Polski z kryzysu. W kolejnych kwartałach polska gospodarka będzie stopniowo rozwijać się w coraz szybszym tempie. Niemniej jednak należy podkreślić, że nie przewidujemy osiągnięcia prosperity w krótkim okresie. Według szacunków INE PAN, w III kwartale br. roku produkt krajowy brutto wzrósł realnie w stosunku do analogicznego okresu roku poprzedniego o 1,7% (szacunek ten jest zgodny z prognozą Instytutu sprzed pół roku). Jest to istotne przyśpieszenie w stosunku do wzrostów obserwowanych w pierwszej połowie roku, gdy średnie realne tempo wzrostu wyniosło zaledwie 0,7%. W kolejnych kwartałach należy spodziewać się kontynuacji pozytywnych trendów i kolejnych podwyżek tempa wzrostu PKB. Przewidujemy jednak, że wzrosty te będą umiarkowane. Na koniec br. PKB wrośnie realnie o 2,1%, w I kwartale 2014 r. tempo to wyniesie 2,2%, a w następnym kwartale − 2,4%.

R y s u n e k 1 . 1 . Tempo wzrostu PKB w latach 2009−2014 6,0 5,0 4,0

3,2

3,0

4,9 4,7 4,5 4,3 4,4 3,5

2,7

2,3

1,7

2,0 1,0 0,4 0,0

3,7

4,2

1,3

1,0 II

III 2009

III 2010

III 2011

* Prognozy INE PAN. Źródło: GUS, INE PAN. * Uniwersytet

** Instytut

Warszawski, Wydział Nauk Ekonomicznych. Nauk Ekonomicznych PAN.

III 2012

1,7

2,4 2,1 2,2

0,7 0,5 0,8 IV

III* IV* 2013

I II 2014*

Prognozy INE PAN

Pozytywne tendencje będą wspierane ożywieniem popytu krajowego, zwłaszcza konsumpcji. Nadal będziemy obserwować realne spadki nakładów brutto na środki trwałe, niemniej jednak będą one coraz płytsze, a pod koniec pierwszej połowy 2014 r. powinniśmy odnotować realny wzrost tej kategorii popytu. Mimo iż nie należy spodziewać się szybkiego przyśpieszenia dynamiki popytu krajowego, ożywienie to powinno być trwałe. III kwartał br. będzie ostatnim kwartałem, w którym nastąpił realny spadek popytu krajowego. Szacujemy, że spadek ten wyniósł 0,6%. W kolejnych trzech kwartałach popyt krajowy będzie wzrastać realnie. Zgodnie w wynikami modelu prognostycznego, w IV kwartale br. wzrost ten wyniesie 0,1%, następnie w I kw. 2014 r. popyt wzrośnie realnie o 0,4%, a w II kw. – o 0,7%. Kategorią popytu, której poprawa będzie najbardziej wyraźna, powinno być spożycie. W III kwartale 2013 r. szacowany przez INE PAN realny wzrost spożycia indywidualnego wyniósł 0,9%. Według prognoz Instytutu, w IV kw. br. spożycie indywidualne wzrośnie o 1,4%. Pierwsza połowa 2014 r. przyniesie wzrost spożycia indywidualnego o 1,8%. Drugą, obok spożycia, kategorią popytu krajowego są nakłady brutto na środki trwałe, których rozwój jest niezwykle istotny z punktu widzenia długookresowej poprawy potencjału polskiej gospodarki. Ożywienie tej kategorii będzie wolniejsze, niemniej równie trwałe. Zgodnie z szacunkami INE PAN, w III kwartale br. nastąpił spadek nakładów o 1,9%. Kolejne dwa kwartały przyniosą coraz mniejsze spadki, o 1,4% i o 0,1% odpowiednio w IV kw. br. i I kw. 2014 roku. W II kwartale 2014 r. zaobserwujemy pierwszy po dwu latach spadków realny wzrost nakładów o 1,2%.

R y s u n e k 1 . 2 . Tempo wzrostu spożycia indywidualnego i nakładów brutto na środki trwałe w latach 2009−2014 15,0

10,0

5,0

0,0

–5,0

–10,0

II III 2009

II III 2010

Spożycie indywidualne

II III 2011

II III 2012

II III* IV* I II 2013 2014*

Nakłady brutto na środki trwałe

* Prognozy INE PAN. Źródło: GUS, INE PAN.

W związku z prognozowanym stopniowym ożywieniem popytu globalnego, a także wzrostem popytu wewnętrznego, nastąpi ożywienie handlu zagranicznego – zarówno eksportu jak i importu. Pozytywne tendencje na rynkach światowych przełożą się na zwiększenie dynamiki polskiego eksportu. Z drugiej strony, z uwagi na poprawę popytu krajowego, spodziewamy się pobudzenia importu. Z powodu poprawy obu kategorii handlu zagranicznego, jego wkład we wzroście gospodarczym nie zwiększy się, a wręcz powinien nieznacznie zmniejszać się z kwartału na kwartał. Szacujemy, że w III kwartale br. eksport wzrósł realnie o 8,2%. Prognoza natomiast wskazuje na wzrost w IV kw. na poziomie 10,3%. Pierwsza połowa 2014 r. przyniesie równie wysokie tempa wzrostu eksportu − w I kwartale wyniesie ono 9,6%, a II kw. – 10,4%. 7

Gospodarka Polski – Prognozy i opinie

Po pięciu kwartałach realnych spadków importu, w III kwartale br. nastąpił wzrost wynoszący 3,4%. W kolejnych kwartałach wzrosty te będą coraz wyższe. Wyniki modelu prognostycznego wskazują, że w IV kwartale 2013 r. odnotujemy realny wzrost importu o 5,6%. Następnie, w I i II kw. 2014 r. wzrost wyniesie odpowiednio 6,1% oraz 7,5%.

T a b e l a 1 . 1 . Tempo wzrostu produktu krajowego brutto i determinanty w latach 2009–2014 Spożycie indywidualnea

Nakłady brutto na środki trwałea

Popyt krajowya

PKBa

Exportb

Importb

3,0

–1,4

–1,8

0,4

–11,8

–15,7

1,2

–3,7

–2,6

1,0

–10,8

–17,9

III

2,3

–1,9

–1,3

1,7

–6,6

–12,4

1,7

0,8

1,1

3,2

2,2

–3,4

2,2

–10,3

2,1

2,7

11,3

9,7

3,2

–0,1

4,6

3,7

17,0

19,8

III

3,4

2,0

4,9

4,2

10,7

12,3

3,7

2,2

6,3

4,7

9,6

13,8

3,3

5,9

4,1

4,5

11,2

10,4

3,2

7,4

4,3

5,9

5,8

III

2,5

8,6

3,0

4,4

8,9

5,6

1,4

10,0

3,1

4,9

5,2

0,8

1,7

6,8

2,2

3,5

4,3

1,7

1,3

1,4

–0,4

2,3

2,5

–3,2

III

0,2

–1,7

–0,8

1,3

1,2

–3,2

–0,2

–4,1

–1,6

0,7

3,2

–2,4

0,0

–2,0

–0,9

0,5

1,3

–1,7

0,2

–3,8

–1,9

0,8

5,1

–0,6

III*

0,9

–1,9

–0,6

1,7

8,2

3,4

IV*

1,4

–1,4

0,1

2,1

10,3

5,6

1,8

–0,1

0,4

2,2

9,6

6,1

II*

1,8

1,2

0,7

2,4

10,4

7,5

Rok/Kwartał

2009

2010

2011

2012

2013

2014 a

W wyrażeniu realnym, kwartał do analogicznego kwartału;

Wolumen; * Prognozy INE PAN.

Źródło: GUS, INE PAN.

Powinniśmy się także spodziewać coraz lepszych wyników produkcji przemysłowej, która w najbliższym czasie będzie stopniowo coraz szybciej wzrastać. Według szacunków, w III kwartale nastąpiła istotna poprawa wskaźnika – realny wzrost produkcji przemysłowej w stosunku do analogicznego kwartału roku poprzedniego wyniósł 5,5%. W IV kwartale br. nastąpi kolejna istotna poprawa tempa wzrostu do poziomu 7%. W pierwszej połowie 2014 r. pozytywne tendencje będą mniej wyraźne, aczkolwiek zostanie utrzymany stosunkowo wysoki wzrost. W I kwartale 2014 r. nastąpi realny wzrost produkcji o 7,6%, a w II kwartale – o 7,8%. 8

Prognozy INE PAN

T a b e l a 1 . 2 . Tempo wzrostu produkcji przemysłowej w latach 2009–2014 Rok/Kwartał

2009

2010

2011

2012

2013

2014

Produkcja sprzedana przemysłu

–10,0

–6,7

III

–1,3

5,5

9,5

11,6

III

10,8

7,5

9,1

5,8

III

6,1

9,7

4,9

2,8

III

–0,1

–3,2

–2,0

1,2

III*

5,5

IV*

7,0

7,6

II*

7,8

* Prognozy INE PAN. Źródło: GUS, INE PAN.

1.2. RYNEK PRACY Oczekiwane ożywienie koniunktury nie wpłynie istotnie na poprawę na rynku pracy w najbliższym czasie. Według prognoz INE PAN, w drugiej połowie 2013 r. bezrobocie pozostanie na stosunkowo wysokim poziomie, ze stopą bezrobocia rejestrowanego na koniec roku równą 13,6%. Pierwsze symptomy poprawy powinny pojawić się dopiero w 2014 roku. Negatywne trendy na rynku pracy, zapoczątkowane kilka lat temu, nie odwrócą się w bieżącym roku. Prognozowane ożywienie koniunktury przełoży się na poprawę na rynku pracy z pewnym opóźnieniem. Z dostępnych danych wynika, że w III kwartale 2013 r. stopa bezrobocia rejestrowanego wyniosła 12,9%, natomiast według prognoz w IV kwartale stopa bezrobocia rejestrowanego wyniesie 13,6%. W związku z tym przewidujemy, że w III i IV kwartale br. nastąpi wzrost stopy bezrobocia zarówno w stosunku do poprzedniego kwartału, jak i do analogicznego okresu roku poprzedniego. Oznacza to, że będziemy mieć do czynienia nie tylko z cyklicznym, spowodowanym przez czynniki 9

Gospodarka Polski – Prognozy i opinie

sezonowe, wzrostem bezrobocia, ale z realnym pogorszeniem sytuacji na rynku pracy. W pierwszej połowie 2014 r. zaobserwujemy pierwsze symptomy poprawy i niewielki spadek bezrobocia. W I kwartale 2014 r. stopa bezrobocia rejestrowanego wyniesie 14,1%, natomiast w II kwartale – 13,0%. W obydwu przypadkach nastąpi więc spadek w stosunku do analogicznego kwartału br. o 0,2 pkt. proc. Podobnych tendencji należy spodziewać się w przypadku stopy bezrobocia według BAEL. W III kwartale br. nastąpiło pogorszenie tego wskaźnika o 0,3 pkt. proc. w stosunku do III kw. 2012 roku, a stopa bezrobocia według BAEL wyniosła 10,2%. W IV kwartale br. baelowska stopa bezrobocia pozostanie wyższa niż w analogicznym okresie roku poprzedniego i wyniesie 10,3%. Negatywne tendencje odwrócą się w pierwszej połowie przyszłego roku − stopa bezrobocia według BAEL wyniesie 11,2% oraz 10,2% odpowiednio w I i II kwartale. Prognozy INE PAN przewidują nieznaczne zwiększenie realnego wzrostu płac, co powinno stanowić dodatkowy impuls dla popytu krajowego. Niemniej jednak należy podkreślić, że ożywienie płac realnych związane jest m.in. niskim poziomem inflacji. Ponieważ pod koniec bieżącego roku oraz w pierwszej połowie przyszłego przewidujemy szybszy wzrost ogólnego poziomu cen, płace realne zaczną rosnąć wolniej. Zgodnie z szacunkami INE PAN, w III kwartale br. płace wzrosły realnie o 2,4%, a w IV − wzrosną 1,5%. W pierwszej połowie 2014 r. zaobserwujemy realny wzrost płac na poziomie 1,3%.

T a b e l a 1 . 3 . Stopa bezrobocia i realne tempo wynagrodzeń w latach 2009–2014 Stopa bezrobocia wg BAEL

Stopa bezrobocia rejestrowanego

Wynagrodzenia realne

8,3

11,1

3,7

7,9

10,6

0,9

III

8,1

10,9

1,5

8,5

12,1

1,4

10,6

13,0

1,1

9,5

11,7

1,5

III

9,1

11,5

0,8

9,3

12,4

3,2

10,0

13,3

0,8

9,5

11,9

0,9

III

9,3

11,8

2,5

9,7

12,5

–0,1

10,5

13,3

1,2

9,9

12,3

0,0

III

9,9

12,4

–0,9

10,1

13,4

0,1

11,3

14,3

1,3

10,4

13,2

2,8

III*

10,2

12,9

2,4

IV*

10,3

13,6

1,5

11,2

14,1

1,3

II*

10,2

13,0

1,3

Rok/Kwartał

2009

2010

2011

2012

2013

2014 Źródło: GUS, INE PAN. * Prognozu INE PAN.

Prognozy INE PAN

1.3. STOPA PROCENTOWA I INFLACJA W drugiej połowie 2013 r. będziemy obserwować powolny wzrost inflacji do poziomu 1,8% na koniec roku. W pierwszej połowie przyszłego roku inflacja powinna przekroczyć 2%. Nie przewidujemy zmian stóp procentowych w ciągu najbliższych trzech kwartałów, stopa referencyjna pozostanie na poziomie z lipca br. równym 2,5%. W związku z przewidywanym ożywieniem polskiej gospodarki, zwłaszcza popytu krajowego, należy spodziewać się wyższej presji płacowej a w konsekwencji także szybszego wzrostu cen. Przewidujemy, że spadkowa tendencja obserwowana od sześciu kwartałów odwróci się już w III kwartale br. i inflacja zacznie stopniowo wzrastać. Szacunki INE PAN wskazują, że w III kwartale br. inflacja wyniosła 1%, a w IV wyniesie 1,8%. W pierwszej połowie przyszłego roku inflacja zbliży się jeszcze bardziej do celu inflacyjnego realizowanego przez Narodowy Bank Polski. Zgodnie z wyliczeniami modelu prognostycznego, inflacja w I kwartale 2014 r. wyniesie 2,2%, a w II – 2,4%. Według ekspertów INE PAN, zarówno prognoza sytuacji gospodarczej, jak i związany z nią łagodny wzrost cen nie dają podstaw Radzie Polityki Pieniężnej do dalszych obniżek stóp procentowych. W związku z tym przewidujemy, że pozostaną one na poziomie z lipca br., czyli prognozujemy, że aż do końca pierwszej połowy 2014 r. stopa referencyjna wynosić będzie 2,5%.

T a b e l a 1 . 4 . Inflacja i stopa procentowa w latach 2009–2014 Inflacjaa

Stopa referencyjnab

3,0

3,75

3,5

3,50

III

3,4

3,50

3,3

3,50

3,0

3,50

2,3

3,50

III

2,2

3,50

2,9

3,50

3,8

3,75

4,6

4,50

Rok/Kwartał

2009

2010

2011

2012

2013

2014 a

Kwartał do analogicznego kwartału;

III

4,1

4,50

4,6

4,50

4,1

4,50

4,0

4,75

III

3,9

4,75

2,9

4,25

1,3

3,25

0,5

2,75

III*

1,0

2,50

IV*

1,8

2,50

2,2

2,50

II*

2,4

2,50

Na koniec kwartału; * Szacunek ekspercki.

Źródło: GUS, NBP, INE PAN.

Gospodarka Polski – Prognozy i opinie

R y s u n e k 1 . 3 . Inflacja i stopa procentowa w latach 2009–2014 5 4,5 4 3,5 3 2,5 2 1,5 1 0,5 0

II III 2009

II III 2010

II III 2011

Inﬂacja (CPI)

II III 2012

II III* IV* 2013

I II 2014*

Stopa referencyjna

* Prognozy INE PAN. Źródło: GUS, NBP, INE PAN.

*** W najbliższych czterech kwartałach będziemy obserwować powolną stopniową poprawę w polskiej gospodarce. Najbardziej wyraźna poprawa nastąpiła już w III kwartale br., kiedy PKB wzrósł realnie o 1,7%, w kolejnych kwartałach wzrosty utrzymają się na poziomie ponad 2%. Po sześciu kwartałach realnych spadków popytu krajowego (szacujemy, że ostatni spadek nastąpił w III kw. br. i wyniósł 0,6%), w IV kwartale br. nastąpi realny wzrost. Kolejne kwartały przyniosą stopniową odbudowę popytu wewnętrznego i coraz szybsze tempa realnego wzrostu, niemniej jednak będą one pozostawać na poziomie poniżej 1%. Najistotniejszej poprawy należy spodziewać się w przypadku konsumpcji, natomiast nakłady brutto na środki trwałe nadal będą realnie spadać, przy czym spadki te będą coraz mniejsze. Pod koniec drugiej połowy przyszłego roku powinniśmy zaobserwować pierwszy realny wzrost nakładów. Poprawa koniunktury krajowej i zewnętrznej wpłynie na intensyfikację handlu zagranicznego. Prognozujemy zwiększenie dynamiki zarówno eksportu jak i importu. Pozytywne tendencje przełożą się na poprawę sytuacji na rynku pracy dopiero w przyszłym roku. Spodziewamy się, że w najbliższych czterech kwartałach płace realnie będą rosły w tempie szybszym niż w 2012 roku. Niemniej jednak, głównie ze względu na wzrost inflacji, tempo to będzie coraz niższe i w pierwszej połowie 2014 r. ustabilizuje się na poziomie 1,3%. Przewidywane ożywienie przełoży się także na stopniowy wzrost inflacji. Nie przewidujemy zmian stóp procentowych, stopa referencja pozostanie na poziomie 2,5% przez cały okres prognozy, czyli do końca drugiej połowy 2014 roku.

BIBLIOGRAFIA „Biuletyn Statystyczny” 2013, nr 8 (http://www.stat.gov.pl/gus/5840_738_PLK_HTML.htm). Podstawowe stopy procentowe NBP w latach 1998–2013, NBP (http://www.nbp.pl/home.aspx?f=/dzienne/ stopy_archiwum.htm).

Streszczenie Zgodnie z prognozami INE PAN okres spadków dynamiki PKB polska gospodarka ma za sobą i w najbliższych kwartałach będziemy obserwować powolne ożywienie koniunktury. Szacujemy, że w III kw. tempo wzrostu PKB wyniosło ok. 1,7%, a w kolejnych trzech kwartałach powinno utrzymać na poziomie ponad 2%. Przewidujemy umiarkowaną poprawę popytu wewnętrznego, niemniej jednak nadal będziemy odnoto-

Prognozy INE PAN wywać realne spadki nakładów brutto na środki trwałe. Zarówno druga połowa br. jak i początek przyszłego powinny przynieść znaczne ożywienie w handlu zagranicznym. Oczekiwane ożywienie koniunktury nie wpłynie istotnie na poprawę na rynku pracy w najbliższym czasie. Według prognoz INE PAN w drugiej połowie br roku bezrobocie pozostanie na stosunkowo wysokim poziomie, ze stopą bezrobocia rejestrowanego na koniec roku równą 13,6%. Pierwsze symptomy poprawy powinny pojawić się dopiero w 2014 roku. W drugiej połowie br będziemy obserwować powolny wzrost inflacji do poziomu 1,8% na koniec roku. W pierwszej połowie przyszłego roku inflacja powinna przekroczyć 2%. Nie przewidujemy zmian stóp procentowych w ciągu najbliższych trzech kwartałów, stopa referencyjna pozostanie na poziomie z lipca br. równym 2,5%. Słowa kluczowe: prognozy gospodarcze, PKB, rynek pracy, inflacja, polityka monetarna

Abstract Fo r e c a s t o f I N E PA N Domestic and foreign demand have strongly diverged in the recent quarters, yet this divergence should disappear soon when domestic demand has regained momentum following better exports results. Poland experiences an unprecedented trade surplus, which helps to improve current account balance. Weakness of domestic demand has led to a strong fall in inflation, with the historically lowest level in June; this trend has reversed at the beginning of the third quarter, however any growth in inflation should be very slow. The expected economic recovery will not influence significantly the labour market in the forthcoming quarters. According to the INE PAN forecasts, in the second half of the year the unemployment rate will remain at a relatively high level with the rate of registered unemployment at the end 2013 equal to 13.6%. The first symptoms of improvement should be observed no sooner than in 2014. In the second half of 2013 we will observe a slow rise in inflation to the level of 1.8% at the end of the year. In the first half of 2014, inflation should exceed 2%. No changes in interest rates are predicted in the next three quarters, the reference rate will remain at the level of July 2013 equal to 2.5%. Keywords: economic forecasts, GDP, labour market, inflation, monetary policy JEL Classification: E27, E37

Gospodarka Polski – Prognozy i opinie

Ignacy Morawski

2. SYTUACJA MAKROEKONOMICZNA Rok 2013 przyniósł mocną dywergencję popytu zewnętrznego i wewnętrznego, co jednak powinno być zjawiskiem przejściowym; popyt wewnętrzny powinien wkrótce ożywić się w ślad za eksportem. Spoglądając na wzrost gospodarczy w pierwszej połowie 2013 r., dwa zjawiska wysuwają się zdecydowanie na pierwszy plan. Przede wszystkim spowolnienie gospodarcze okazało się bardzo silne, silniejsze niż to z 2009 r., mimo że sytuacja na świecie tym razem jest nieporównywalnie bardziej korzystna. Ponadto doszło do istotnej dywergencji między popytem krajowym, który znalazł się w recesji, a popytem zewnętrznym, który rósł przez cały okres dekoniunktury. Jak widać na rysunku 2.1, popyt zewnętrzny, wyrażony dynamiką eksportu, wyraźnie rozjechał się z popytem wewnętrznym. Taka sytuacja nie powinna jednak trwać długo. Doświadczenie historyczne sugeruje, że za impulsami ze strony eksportu podąża w końcu również popyt wewnętrzny.

R y s u n e k 2 . 1 . Popyt wewnętrzny i eksport w latach 2000–2013, w proc., r./r. 10

30 25

20 6

0 I II III IV I II III IV I II III IV I II III IV I II III IV I II III IV I II III IV I II III IV I II III IV I II III IV I II III IV I II III IV I II III IV I II 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 –5

–2

Popyt krajowy, w proc. r./r. – lewa oś Eksport w proc. r./r. – prawa oś

–4

–10 –15

Źródlo: dane GUS.

Wzrost PKB w I kwartale 2013 r. wyniósł 0,5% rok do roku, zaś w II kwartale był tylko nieznacznie wyższy i wyniósł 0,8%. Tym samym po raz pierwszy od 2002 r. wzrost był niższy niż 1% przez więcej niż kwartał. Wprawdzie dno cyklu nie było tym razem tak głębokie jak w 2009 r., jednak spowolnienie było dłuższe niż to sprzed pięciu lat. Popyt krajowy spadał przez pięć kwartałów, co wcześniej się nie wydarzyło. Skalę spowolnienia jeszcze lepiej widać na odsezonowanych dynamikach kwartał do kwartału – od początku 2012 r. wzrost PKB nie przekraczał 0,4%, co było najdłuższym okresem tak niskiego wzrostu gospodarczego. Silne spowolnienie było odczuwalne w większości obszarów polskiej gospodarki. Na rynku pracy doszło do wyraźnego wzrostu bezrobocia oraz obniżenia płac realnych. Przez wiele miesięcy dyna* Polski

Bank Przedsiębiorczości.

Sytuacja Makroekonomiczna

mika produkcji przemysłowej była ujemna, zaś produkcja budowlano-montażowa przeszła załamanie, notując dynamiki zbliżone do –20%. Sprzedaż detaliczna i hurtowa od jesieni 2012 r. do wczesnej wiosny 2013 r. znajdowała się praktycznie w stagnacji.

R y s u n e k 2 . 2 . Wzrost PKB w latach 2000–2013, w % 8 7 6 5 4 3 2 1 0 –1 –2

I II III IV I II III IV I II III IV I II III IV I II III IV I II III IV I II III IV I II III IV I II III IV I II III IV I II III IV I II III IV I II III IV I II 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

Rok do roku Kwartał do kwartału, dane odsezonowane

Źródlo: dane GUS i Eurostat.

Silna dekoniunktura miała trzy źródła. Pierwszym, była recesja w strefie euro, która przełożyła się na niższą skłonność firm do inwestycji. Drugim była silna konsolidacja fiskalna, skupiona głównie na inwestycjach publicznych. Trzecim zaś był szok inflacyjny trwający do połowy 2012 r., który przełożył się na bezprecedensowy spadek płac realnych i konsumpcji. Te czynniki doprowadziły do depresji popytu wewnętrznego. Jaśniejszym punktem gospodarki okazał się natomiast eksport, który w ostatnich trzech kwartałach rósł wyraźnie szybciej od PKB, a w II kwartale 2013 r. osiągnął bardzo solidny wzrost na poziomie 5,1% rok do roku. To odbicie eksportu było przyczyną wyjścia gospodarki z dołka i nieznacznego przyspieszenia dynamiki PKB. Gdzie można szukać źródeł dobrych wyników handlu zagranicznego? Po pierwsze, polski sektor eksportowy skorzystał na ożywieniu w niemieckiej gospodarce, która wciąż jest najbardziej konkurencyjną płacowo gospodarką strefy euro. Korelacja polskiego i niemieckiego eksportu jest bardzo wysoka, co wynika z faktu, że polskie firmy dostarczają komponenty niemieckim eksporterom. Po drugie, w ostatnich kwartałach nastąpiła wyraźna ekspansja polskich eksporterów na rynkach wschodzących. Właściwie przez cały okres dekoniunktury polski eksport do krajów rozwijających się rósł w tempie ponad 20%. W pierwszej połowie 2013 r. przy ogólnym wzroście eksportu o 6% eksport na rynki wschodzące wzrósł aż o 22%. W przeszłości często zdarzało się, że za pozytywnym impulsem ze strony eksportu z opóźnieniem kilku miesięcy szło ożywienie popytu wewnętrznego. Wpływ eksportu na popyt wewnętrzny może podążać różnymi kanałami. Firmy, odczuwając pozytywne bodźce zza granicy, stabilizują popyt na pracę, co przekłada się na wzrost konsumpcji. Jednocześnie może się zwiększyć skłonność do inwestycji. Czy tym razem takie mechanizmy zadziałają? Na podstawie danych miesięcznych można postawić tezę, że jest na to szansa. Przełom II i III kwartału br. przyniósł bowiem bardzo wyraźną poprawę wielu wskaźników makroekonomicznych obrazujących sytuację na rynku krajowym. Znacząco poprawiła się dynamika sprzedaży detalicznej, osiągając w ujęciu realnym niemal 2% w czerwcu i ponad 4 w lipcu. Powoli zaczęły poprawiać się niektóre wskaźniki rynku pracy – bezrobocie ustabilizowało się, zatrudnienie w sektorze przedsiębiorstw zaczęło minimalnie rosnąć (w obu przypadkach mowa o wartościach odsezonowanych), a indeks PMI wskazał na większą skłonność firm do zatrudniania. Te trendy powinny przełożyć się na dalsze umocnienie konsumpcji. Wreszcie widać 15

Gospodarka Polski – Prognozy i opinie

dość wyraźną poprawę dynamiki produkcji przemysłowej i budowlanej, co szczególnie w tym drugim przypadku sugeruje poprawę dynamiki inwestycji. Te wszystkie dane nie wskazują naturalnie na skokową poprawę popytu wewnętrznego, ale wydaje się, że istnieje duże prawdopodobieństwo, iż wkrótce dynamika tego popytu będzie już dodatnia. Mamy do czynienia z powolnym odwracaniem negatywnych trendów.

Polska notuje bezprecedensową nadwyżkę w saldzie handlu zagranicznego, co przełożyło się na wyraźny wzrost salda rachunku obrotów bieżących. Solidny wzrost eksportu oraz depresja popytu wewnętrznego sprawiły, że Polska zanotowała w pierwszej połowie 2013 r. nadwyżkę na rachunku obrotów handlowych w wysokości 1mld euro. Była to sytuacja bez precedensu, ponieważ nigdy wcześniej przed 2012 r. kraj nie odnotowywał nadwyżki. Dzięki wysokiemu bilansowi handlowemu saldo na rachunku obrotów bieżących wzrosło w pierwszym półroczu do –2,5% PKB (licząc dane za cały rok wstecz), zaś saldo skorygowane o bilans kapitałowy (głównie przepływy związane z finansowaniem projektów europejskich) było po raz pierwszy dodatnie i wyniosło 0,5% PKB.

R y s u n e k 2 . 3 . Równowaga zewnętrzna gospodarki w latach 2001–2013 (dane w mln euro, ciągniona suma 12-miesięczna) 5 000

01 04 07 10 01 04 07 10 01 04 07 10 01 04 07 10 01 04 07 10 01 04 07 10 01 04 07 10 01 04 07 10 01 04 07 10 01 04 07 10 01 04 07 10 01 04 07 10 01 04 07 10 01 04 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

–5 000

–10 000

–15 000

–20 000

–25 000

Saldo obrotów bieżących Saldo handlowe Saldo obrotów bieżących + saldo kapitałowe

Źródlo: dane NBP.

Proces równoważenia zewnętrznego gospodarki pomógł Polsce oprzeć się silnej wyprzedaży walut rynków wschodzących, do jakiej doszło w sierpniu 2013 r., ponieważ inwestorzy ewidentnie odwracali się od rynków najbardziej uzależnionych od finansowania zagranicznego, a większym zaufaniem obdarzali te o poprawiającym się saldzie obrotów bieżących. Tak wyraźna poprawa salda handlowego oraz całego salda obrotów bieżących zmusza do zadania pytania, na ile jest to zjawisko trwałe, a na ile jedynie przejściowy efekt załamania popytu wewnętrznego? Inaczej mówiąc, czy uzależnienie Polski od finansowania zagranicznego obniży się trwale, czy też zacznie ponownie silnie rosnąć wraz z przyspieszeniem gospodarki? I co nam to mówi o zmianach w polskiej gospodarce? Wielu analityków sądzi, że poprawa salda obrotów bieżących jest zjawiskiem trwałym. Wprawdzie wraz z przyspieszeniem popytu wewnętrznego na pewno z miejsca ruszy import, co doprowadzi do pogorszenia bilansu handlowego i całego rachunku bieżącego, jednak niższa importochłonność 16

Sytuacja Makroekonomiczna

eksportu powinna sprawić, że relacja między eksportem i importem będzie znacznie bardziej korzystna niż w pierwszej dekadzie wieku, kiedy średni roczny deficyt handlowy wynosił około dziewięciu mld euro. Niższa importochłonność eksportu może wynikać z kilku czynników. Może być to efekt stabilizacji cen surowców energetycznych, co ma duże znaczenie dla kraju, który zdecydowaną większość surowców importuje. Może być to też efekt zwiększającego się stopnia zaawansowania technologicznego eksportowanych towarów. Są to wszystko oczywiście jedynie hipotezy, które będą weryfikowane w kolejnych latach. Warto jednak na saldo obrotów bieżących spojrzeć z nieco innej strony – jako na relację między oszczędnościami i inwestycjami krajowymi. Rachunek bieżący obrazuje zapotrzebowanie na finansowanie zagraniczne, a to jest prostą funkcją różnicy między oszczędnościami a inwestycjami. Żeby zatem doszło do trwałej poprawy zewnętrznej równowagi gospodarki, musi dojść do jednego z dwojga: albo zwiększy się w Polsce stopa oszczędności, albo obniży się stopa inwestycji. To pierwsze zjawisko byłoby dla długookresowych perspektyw gospodarczych pozytywne, to drugie – negatywne. Z szacunków NBP wynika, że w ostatnich dwóch-trzech latach stopa oszczędności nieznacznie wzrosła w Polsce, głównie w wyniku rosnących oszczędności przedsiębiorstw oraz ograniczenia deficytu finansów publicznych. Jednak w tym momencie trudno powiedzieć, na ile jest to długotrwały trend. Średnio w ostatniej dekadzie stopa oszczędności w Polsce wynosiła ok. 17–18%. Na początku 2013 r. zbliżyła się do 19%. Mamy zatem do czynienia z pozytywną zmianą, ale jej skala jest na razie zbyt mała, by przesądzić, czy jest to trend czy krótkookresowe wahnięcie. Jeżeli przedstawiona powyżej hipoteza spadku importochłonności eksportu okazałaby się prawdziwa, wówczas stopa oszczędności w gospodarce powinna trwale wzrosnąć. Jednocześnie wyraźnie obniżyła się w Polsce stopa inwestycji. Średnio w ostatniej dekadzie wynosiła ona ok. 20%, natomiast w 2012 r. znajdowała się na poziomie 18%. Wynika to oczywiście z obniżenia wielkości inwestycji publicznych, ale również skłonność przedsiębiorstw do inwestowania nie jest wysoka – generują one wysokie dochody, ale wolne środki „inwestują” w płynne aktywa w postaci depozytów bankowych zamiast w środki trwałe (jest to zresztą zjawisko obserwowane w wielu krajach rozwiniętych). Gdyby poprawa salda obrotów bieżących była efektem obniżenia stopy inwestycji, wówczas bilansowanie zewnętrzne gospodarki byłoby jedynie sygnałem wolniejszego tempa rozwoju, a nie strukturalnej zmiany w zapotrzebowaniu na finansowanie zagraniczne. Musimy zatem poczekać jeszcze kilka kwartałów, by odpowiedzieć na pytanie, o dokładne źródła wzrostu salda obrotów bieżących.

Depresja popytu wewnętrznego doprowadziła do spadku inflacji do historycznie niskiego poziomu; od drugiej połowy 2013 r. inflacja zaczęła rosnąć, ale będzie to proces bardzo powolny. W czerwcu br. inflacja wyrównała historyczny rekord, spadając do zaledwie 0,3% w ujęciu rocznym. Pierwsze półrocze przyniosło gwałtowny spadek inflacji, wywołany kilkoma czynnikami: depresją popytu krajowego, stabilizacją cen surowców, spadkiem cen energii oraz wysoką bazą odniesienia z 2012 roku. Od drugiego półrocza zaczął się jednak stopniowy wzrost dynamiki cen. W lipcu inflacja podskoczyła do 1,1%, co było wywołane regulacyjną zmianą sposobu funkcjonowania rynku wywozu nieczystości oraz zmianą sposobu liczenia cen ziemniaków. Skok inflacji miał zatem charakter jednorazowy i w przyszłym roku znajdzie odzwierciedlenie w skokowym spadku inflacji w lipcu. Nie zmienia to natomiast faktu, że w kolejnych miesiącach inflacja może wykazywać nieznaczną tendencję wzrostową, która będzie wynikała z tego, że wszystkie wymienione powyżej czynniki pchające inflację w dół w pierwszej połowie roku wytracają powoli swoją siłę. Popyt krajowy powinien osiągnąć wkrótce dodatnią dynamikę, ceny ropy wzrosły w reakcji na lepsze dane z globalnej gospodarki, a niski poziom odniesienia z 2012 r. wkrótce przestanie mieć znaczenie. Do końca roku inflacja może znaleźć się w okolicach dolnej granicy celu inflacyjnego, czyli 1,5%, zaś na początku 2014 r. może skokowo wzrosnąć do ok. 2% ze względu na niekorzystne efekty bazowe. 17

Gospodarka Polski – Prognozy i opinie

R y s u n e k 2 . 4 . Inflacja i cel inflacyjny NBP w latach 2001−2013, w % 5,0

4,0

3,0

2,0

0,0

sty 04 maj 04 wrz 04 sty 05 maj 05 wrz 05 sty 06 maj 06 wrz 06 sty 07 maj 07 wrz 07 sty 08 maj 08 wrz 08 sty 09 maj 09 wrz 09 sty 10 maj 10 wrz 10 sty 11 maj 11 wrz 11 sty 12 maj 12 wrz 12 sty 13 maj 13

1,0

Źródło: dane NBP.

Wzrostowy trend inflacji jest jednak bardziej wywołany mijaniem efektów przejściowych niż pojawianiem się trwałej presji inflacyjnej. Rosnący popyt może być czynnikiem sprzyjającym wzrostowi cen, jednak rola tego czynnika będzie mocno ograniczona do czasu występowania głębokiej luki popytowej w gospodarce. Firmy na wzrost popytu mogą bowiem odpowiedzieć zwiększeniem wykorzystania wolnych mocy produkcyjnych, zanim zaczną dokonywać istotnych podwyżek cen. Presja inflacyjna pojawi się wtedy, kiedy pojawi się presja płacowa, ta zaś wystąpi dopiero wtedy, kiedy istotnie zwiększy się popyt na pracę. Z takimi zjawiskami będziemy mieli zaś do czynienia nie wcześniej niż w drugiej połowie 2014 r. lub nawet na początku 2015 roku. Niska inflacja w naturalny sposób wywołała głębokie obniżki stóp procentowych. W lipcu stopa referencyjna NBP spadła do historycznie niskiego poziomu 2,5%. Biorąc pod uwagę niską presję inflacyjną, stopy procentowe prawdopodobnie utrzymają się bez zmian co najmniej do wiosny lub lata 2014 r., czyli w niemal całym horyzoncie naszej prognozy. Obecnie kontrakty terminowe wyceniają moment pierwszej podwyżki stóp na drugi kwartał 2014 r.

BIBLIOGRAFIA „Biuletyn Statystyczny GUS” 2013, nr 8, Warszawa, wrzesień (http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/OZ_ Biuletyn_Statystyczny_Nr_8_2013.xls). Raport o inflacji, NBP, Warszawa, lipiec 2013 (http://www.nbp.pl/polityka_pieniezna/dokumenty/raport_o_ inflacji/raport_lipiec_2013.pdf).

STRESZCZENIE Rok 2013 przyniósł mocną dywergencję popytu zewnętrznego i wewnętrznego, co jednak powinno być zjawiskiem przejściowym; popyt wewnętrzny powinien wkrótce ożywić się w ślad za eksportem. Polska notuje bezprecedensową nadwyżkę w saldzie handlu zagranicznego, co przełożyło się na wyraźny wzrost salda rachunku obrotów bieżących; trwała poprawa tego salda może być zarówno efektem wzrostu krajowych oszczędności, jak i spadku inwestycji. Depresja popytu wewnętrznego doprowadziła do spadku inflacji do historycznie niskiego poziomu; od drugiej połowy 2013 r. inflacja zaczęła rosnąć, ale będzie to proces bardzo powolny. Słowa kluczowe: wzrost gospodarczy, inflacja, rachunek obrotów bieżących.

Sytuacja Makroekonomiczna

Abstract Macroeconomic conditions Domestic and foreign demand have strongly diverged in the recent quarters, yet this divergence should disappear soon when domestic demand has regained momentum following better exports results. Poland experiences an unprecedented trade surplus, which helps to improve current account balance. Weakness of domestic demand has led to a strong fall in inflation, with the historically lowest level in June; this trend has reversed at the beginning of the third quarter, however any growth in inflation should be very slow. Keywords: economic growth, inflation, current account balance. JEL Classification: E20, E21

Gospodarka Polski – Prognozy i opinie

Krzysztof Bartosik∗

3. SEKTOR GOSPODARSTW DOMOWYCH 3.1. KONSUMPCJA Powoli odbudowuje się popyt konsumpcyjny gospodarstw domowych, jego zwiększenie jest niezbędne do osiągnięcia trwałego i szybkiego wzrostu gospodarczego. Polska gospodarka dołek koniunktury już ma za sobą, następuje powolne ożywienie. Problem w tym, że jego głównym źródłem jest popyt zewnętrzny i eksport, popyt wewnętrzny miał ujemną kontrybucję. Jedną z przyczyn tego stanu rzeczy jest niska dynamika spożycia indywidualnego, największego składnika popytu wewnętrznego. Pod koniec ubiegłego roku była poniżej zera (wyjąwszy pierwsze lata transformacji, jest to pierwszy tego typu przypadek), zaś na początku bieżącego roku była w stagnacji. Towarzyszyło temu wyjątkowo silne – jak na polskie warunki – wyhamowanie wzrostu gospodarczego. W II kwartale wzrost nieznacznie przyspieszył. Warunkiem bowiem szybkiego i trwałego ożywienia gospodarki jest zwiększenie popytu wewnętrznego, w tym wydatków gospodarstw domowych. Przyczyną ograniczania konsumpcji było niskie tempo wzrostu dochodów rozporządzalnych gospodarstw domowych (w 2012 r. na jedną osobę obniżyło się o 0,1%), przede wszystkim z pracy najemnej i na własny rachunek. Dołożyły się do tego nienajlepsze nastroje konsumentów oraz spadek wartości udzielonych kredytów konsumpcyjnych.

R y s u n e k 3 . 1 . Dynamika spożycia indywidualnego (w %)

R y s u n e k 3 . 2 . Dynamika sprzedaży detalicznej (w %)

2,0

12 1,7

1,5

10 1,3

8 6

1,0

4 0,5 0,2

0,2 0,0

0,0

III

2012

0 -–2

–0,2 –0,5

II 2013

–4

01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 01 02 03 04 05 06 07 08 2012

2013

Źródło: Wstępne szacunki produktu krajowego brutto w drugim kwartale 2013 r. www.stat.gov.pl; „Biuletyny statystyczne GUS” – różne lata.

* Instytut

Nauk Ekonomicznych PAN.

Sektor Gospodarstw Domowych

Tak było w przeszłości. Dla przyszłości ważne jest, czy czynniki ograniczające wydatki konsumpcyjne ustępują i czy konsumpcja będzie rosła w nadchodzących kwartałach. Dane o rachunkach narodowych oraz o sprzedaży detalicznej dają pewne podstawy do optymizmu. Dynamika spożycia indywidualnego przyspieszyła, ale słabo z 0% w I kwartale do 0,2% w II kwartale 2013 r., przyspieszyła również sprzedaż detaliczna z 0% do 1,5%. Miesięczne dane o sprzedaży detalicznej wskazują, że pozytywny trend jest kontynuowany w III kwartale. Są dwie główne przyczyny tego wzrostu. Pierwszą jest wzrost płac realnych. Nie jest on duży, ale wystarczający do lekkiego ożywienia konsumpcji. Jego główną przyczyną jest niska inflacja, która w warunkach niskiego tempa wzrostu płac nominalnych prowadzi do wzrostu ich siły nabywczej. Drugą jest silny realny wzrost rent i emerytur. W wyniku corocznej waloryzacji (i niskiej inflacji) w ciągu pierwszych ośmiu miesięcy realna emerytura i renta w systemie pozarolniczym wzrosła o 4,4%, a w systemie rolniczym o 5,3%. W tym samym czasie realne płace w sektorze przedsiębiorstw rosły w tempie 1,7%. Przeciętna renta i emerytura jest niższa niż wynagrodzenie, jednak pobiera je znacząca liczba osób; w Polsce emerytury i renty otrzymuje około 9 mln osób, a pracuje około 15,5 mln osób. Tak więc świadczenia społeczne wywierają niebagatelny wpływ na konsumpcję. Nie były natomiast wsparciem dla konsumpcji kredyty, które również są źródłem jej finansowania. Nadal kurczy się ich wartość, choć w coraz mniejszym tempie. W I kwartale br. średnia dynamika wyniosła –3,9%, a w II kwartale –3,2%. W tym przypadku również można powiedzieć o odwróceniu się negatywnego trendu. Jakie są rokowania na najbliższą przyszłość? Stopniowy wzrost sprzedaży detalicznej zapowiada zmianę na lepsze (w miesiącach letnich wzrosła o około 4%, co jest równe średniej długookresowej). Powodem do optymizmu są również coraz lepsze nastroje konsumentów. Wyprzedzający wskaźnik koniunktury konsumenckiej poprawia się systematycznie od początku roku (z około –41 pkt. do –31 pkt. we wrześniu) i jest na poziomie zbliżonym do tego z końca z 2011 roku. Na uwagę zasługuje wyraźna poprawa wskaźnika informującego, jak konsumenci oceniają możliwość dokonywania ważnych zakupów – w ciągu sierpnia poprawił się on o prawie 7 punktów. Te korzystne tendencje cieszą, zapowiadają bowiem zmianę na lepsze, lecz nie wydaje się, żeby była ona radykalna. Nie widać bowiem znaczącej poprawy na rynku pracy.

3.2. WYNAGRODZENIA Rośnie siła nabywcza wynagrodzeń w warunkach niskiej dynamiki płac nominalnych i niskiej inflacji. Wynagrodzenia realne rosną szybciej niż w 2012 roku. W sektorze przedsiębiorstw w ciągu pierwszych ośmiu miesięcy zwiększyły się o 1,7% (wobec 0% w ubiegłym roku). Ważne jest przy tym, że dynamika płac realnych przyspieszyła – w I kwartale wyniosła 0,8%, w drugim 2,4%. Jest to powód do zadowolenia, biorąc pod uwagę zapaść popytu wewnętrznego. Problem w tym, że wzrost ten wynika przede wszystkim z niskiej inflacji; nominalna dynamika płac jest znacznie niższa (2,8%) niż w 2012 roku (4%). Występuje zatem zagrożenie, że jeśli inflacja wzrośnie, a dynamika nominalna się nie zmieni, to nastąpi (tak jak to już miało miejsce w sierpniu br.) spowolnienie wzrostu siły nabywczej płac. Jeśli spojrzeć na dynamikę wynagrodzeń realnych w dłuższej perspektywie czasu, to wyraźnie widać, że w ostatnich latach (podczas światowego kryzysu finansowego) jest ona niższa niż w czasie spowolnienia na przełomie wieków. Średnia dla lat 2009−2012 wyniosła 1,2% i jest dwa razy mniejsza od średniej dla ostatnich 12 lat; w latach 2001–2002 wyniosła 1,8%, natomiast w 2012 roku –0,1%. Wskazuje to na rosnącą wrażliwość płac realnych na koniunkturę. Pojawia się pytanie, co jest tego przyczyną i czy jest to zjawisko przejściowe, czy trwałe. Kwestia ta ma ważne znaczenie dla dalszego wzrostu płac (i konsumpcji). 21

Gospodarka Polski – Prognozy i opinie

Odpowiedź na powyższe pytanie wymaga głębszej analizy. Wydaje się jednak, że niższa dynamika płac realnych ma związek z pewnymi długookresowymi zmianami na rynku pracy, takimi jak: spadek liczebności długotrwale bezrobotnych, wzrost zatrudnienia pracowników na umowy na czas określony, niski stopień uzwiązkowienia.

R y s u n e k 3 . 3 . Wynagrodzenia nominalne i realne w sektorze przedsiebiorstw (w %)

R y s u n e k 3 . 4 . Stopa bezrobocia i dynamika nominalnego wynagrodzenia w gospodarce (w %)

10,0

14,0

15,0

8,0

12,0

14,0

6,0

10,0

13,0

4,0

8,0

12,0

2,0

6,0

11,0

0,0

4,0

10,0

–2,0

2,0

9,0

–4,0

01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 01 02 03 04 05 06 07 08 2012 2013

0,0

I II III IV I II III IV I II III IV I II III IV I II III IV I II 2008 2009 2010 2011 2012 2013

8,0

Wynagrodzenie Stopa bezrobocia (prawa oś) Źródło: Kwartalne wskaźniki makroekonomiczne, www.stat.gov.pl., „Biuletyny statystyczne GUS” – różne lata.

W czasie spowolnienia płace spadają, ponieważ rośnie bezrobocie i słabnie pozycja przetargowa pracowników wobec pracodawców; tego typu zależność występuje w Polsce od 2008 r. (rys. 3.4). Ale dla dynamiki wynagrodzeń znaczenie ma nie tylko wielkość bezrobocia, lecz i jego struktura – liczebność długotrwałych bezrobotnych, których kwalifikacje ulegają erozji i którzy de facto nie konkurują z pracującymi. Dane BAEL wskazują, że podczas obecnego spowolnienia odsetek długotrwale bezrobotnych jest mniejszy (o około 11–14 pkt. proc.) niż na przełomie wieków. Może to oznaczać, iż mniejsza niż w przeszłości jest nieprzyspieszająca wzrost wynagrodzeń stopa bezrobocia (Non-Accelerating Wage Unemployment Rate) i większa presja ze strony bezrobotnych na płace.

T a b e l a 3 . 1 . Tempo wzrostu wynagrodzeń a zmiany bezrobocia, struktury zatrudnienia i uzwiązkowienia (w %) Wyszczególnienie

2001

2002

2012

2,5

0,7

–0,1

Stopa bezrobocia (wg BAEL)

18,3

19,9

10,0

Udział długotrwale bezrobotnych wśród bezrobotnych (wg BAEL)

43,1

48,4

34,6

Udział pracowników na czas określony wśród pracowników najemnych

12,4

15,4

26,9

Realne wynagrodzenie w gospodarce

Przynależność Polaków do związków zawodowych

Źródło: Obliczenia własne na podstawie: Kwartalnych informacji o rynku pracy, GUS – różne lata, Kwartalne wskaźniki makroekonomiczne, www.stat.gov.pl.; Członkostwo w związkach zawodowych i opinie o ich działalności, CBOS, 2013, s. 2.

Nastąpiły również istotne zmiany w strukturze zatrudnienia. W ciągu ostatniej dekady zasadniczo zwiększył się odsetek pracowników najemnych zatrudnionych na umowy na czas określony. Jest 22

Sektor Gospodarstw Domowych

to grupa wewnętrznie zróżnicowana. W jej skład wchodzą zarówno menedżerowie, jak zwykli pracownicy (np. obsługujący call center), tych ostatnich jest jednak zdecydowanie więcej niż menedżerów. Łatwiej jest ich zwolnić i ich pozycja przetargowa wobec pracodawców jest znacznie słabsza niż etatowych pracowników. W Polsce jest niski stopień uzwiązkowienia, który w ciągu ostatniej dekady jeszcze bardziej się zmniejszył. Według badań CBOS (2013, s. 3) na początku lat 90. przynależność do związków zawodowych deklarowało 19% dorosłych Polaków, w 2001 r. – 8%, w 2012 r. – 6% i 5% w 2013 roku. Związki zawodowe są najsilniejsze w dużych przedsiębiorstwach i w sektorze państwowym (oświata, administracja, ochrona zdrowia), słabo są reprezentowane w małych prywatnych firmach. Można więc stwierdzić, że ich wpływ na wynagrodzenia jest zróżnicowany w przekroju sektorowym, ale ogólnie dość słaby. Oprócz tych długookresowych czynników na dynamikę wynagrodzeń wpływają także czynniki przejściowe. Kluczowym czynnikiem jest koniunktura w poszczególnych branżach. Przykładowo: głęboka zapaść w produkcji budowlano-montażowej jest szczególnie dotkliwa dla zatrudnionych w budownictwie. W ciągu pierwszych ośmiu miesięcy 2013 r. przy przeciętnym wzroście płac nominalnych w sektorze przedsiębiorstw o 2,6%, w budownictwie wzrost wyniósł 0%, co oznacza spadek siły nabywczej. W najbliższym czasie nie zmienią się czynniki strukturalne determinujące wzrost płac. Nie należy również spodziewać się znaczącej poprawy koniunktury i spadku bezrobocia. Wydaje się, że w najbliższym czasie utrzyma się niskie tempo wzrostu płac nominalnych, a wzrost ich siły nabywczej będzie nadal zależał od inflacji.

3.3. RYNEK PRACY Nadal rośnie bezrobocie, coraz większą rolę w jego kształtowaniu odgrywa popyt na pracę; pojawiają się jednocześnie sygnały świadczące, że stopniowo wyhamowuje negatywny trend na rynku pracy. W miesiącach letnich tradycyjnie spadło bezrobocie w wyniku działania czynników sezonowych. Nie ma jednak zbytnich powodów do zadowolenia, ponieważ stopa bezrobocia rejestrowanego wynosiła około 13% i była wyższa o około 0,6 pkt. proc. od tej w 2012 roku. Utrzymuje się więc zapoczątkowany kilka lat temu negatywny trend na rynku pracy. Te same sezonowe czynniki spowodują, że jesienią wzrośnie bezrobocie. Wydaje się, że również będzie ono wyższe niż w poprzednich latach, ponieważ dynamika PKB jest znacznie poniżej potencjału, poza tym pozytywne skutki występującego ożywienia docierają do rynku pracy z pewnym opóźnieniem. Trudno więc oczekiwać niższego bezrobocia w najbliższym czasie.

T a b e l a 3 . 2 . Dekompozycja stopy bezrobocia (w pkt. proc.) Wyszczególnienie Kwartał

2012 II

III

10,5

9,9

10,1

11,3

10,4

Zmiana stopy bezrobocia

0,5

0,6

0,4

0,8

0,5

Kontrybucja podaży

0,5

0,6

0,5

0,2

0,1

Kontrybucja popytu

0,0

0,2

–0,6

–0,5

Stopa bezrobocia

2013 I

Uwaga: dekompozycji dokonano za pomocą formuły zastosowanej przez: Elsby, Hobijn, Sahin (2010, s. 5–6). Źródło: Obliczenia własne na podstawie Kwartalnych informacji o rynku pracy, GUS – różne lata.

Gospodarka Polski – Prognozy i opinie

R y s u n e k 3 . 5 . Stopa bezrobocia rejestrowanego (w %) 15,0

R y s u n e k 3 . 6 . Dynamika pracujących i aktywnych zawodowo 1,0 0,8

14,0

0,7

0,6

13,0

0,4

12,0

0,2

11,0

0,0

0,3

0,2

0,1

0,2

0,1

–0,2

10,0

–0,4

9,0 8,0

0,8

–0,5

–0,6 01 05 09 01 05 09 01 05 09 01 05 09 01 05 09 01 05 2009 2010 2011 2012 2013 2008

–0,8

2012

III

–0,7 I II 2013

Aktywni zawodowo Pracujący Źródło: „Biuletyny statystyczne GUS” – różne lata.

Do początku 2013 r. główną przyczyną coraz wyższego bezrobocia była rosnąca podaż pracy przy malejącym (acz dodatnim) tempie wzrostu popytu na pracę. Przyczyniły się do tego rozwiązania instytucjonalne ograniczające możliwość wcześniejszego przechodzenia na emeryturę. Była to zupełnie inna sytuacja niż w poprzednich latach, kiedy główną przyczyną fluktuacji w bezrobociu były wahania w popycie na pracę. Na początku bieżącego roku nastąpiła zmiana i swego rodzaju powrót do normy. Popyt, który w poprzednich kwartałach był czynnikiem łagodzącym sytuację na rynku pracy, zaczął się znacząco kurczyć i niekorzystnie wpływać na sytuację na rynku pracy. Jego kontrybucja do bezrobocia zaczęła być większa niż podaży (tab. 3.2). Wskazuje to, że kluczową rolę w kształtowaniu sytuacji na rynku pracy zaczął odgrywać czynnik koniunkturalny i bez przyspieszenia wzrostu gospodarczego trudno będzie ograniczyć bezrobocie. Przyczyną tej zmiany jest niskie tempo wzrostu gospodarczego i wynikający z tego spadek liczby pracujących w gospodarce. Według statystyk BAEL, ich liczebność zmniejszyła się w pierwszym półroczu 2013 r. o 0,6% (wobec wzrostu o 0,2% w analogicznym okresie 2012 r.), aczkolwiek – co jest pozytywne – kwartalne tempo spadku jest malejące. Obecnie potrzebne jest niższe tempo wzrostu PKB do zwiększenia zatrudnienia niż dekadę temu, czy w drugiej połowie lat 90. XX wieku. Niemniej jednak tempo obserwowane w ostatnich kwartałach jest zbyt niskie, żeby powstawały nowe miejsca pracy. Trudno oczekiwać, aby przy wzroście niższym od 1% rosło zatrudnienie, kiedy pod koniec lat 90. potrzebne było w tym celu więcej niż 4%, a w drugiej połowie ostatniej dekady około 2,5%. Statystyki sektora przedsiębiorstw pokazują zmiany w sektorowej strukturze zatrudnienia. W ciągu pierwszych ośmiu miesięcy zatrudnienie spadło średnio o 1,1% (wobec wzrostu o 0,3% w 2012 r.). W przemyśle spadek był zbliżony do średniej. Najbardziej spektakularny spadek odnotowano w budownictwie (o –8,5%), a jeden z najgłębszych – w obsłudze rynku nieruchomości –3,5%). Sektorowa struktura spadku nie jest niespodzianką. Głębokie redukcje etatów w budownictwie były naturalną konsekwencją głębokiego załamania produkcji budowlano-montażowej, co jest z kolei pochodną ograniczenia inwestycji publicznych i mieszkaniowych. Ważniejsze od tego co było w przeszłości, jest to, co będzie w nadchodzących kwartałach. Są dwa źródła optymizmu. Pierwszym są miesięczne dane z sektora przedsiębiorstw. Wynika z nich, iż spadki zatrudnienia są coraz mniejsze. Poprawa jest, jak na razie, niewielka, aczkolwiek odbicie jest silniejsze niż w ubiegłym roku i zbieżne ze wzrostem produkcji przemysłowej. Drugim źródłem są informacje o ofertach zatrudnienia, których liczba się zwiększa. Rośnie zarówno liczba ofert zgłaszanych przez przedsiębiorstwa, jak i liczba ofert pracy subsydiowanej przez państwo. Można zatem oczekiwać, że w najbliższym czasie bezrobocie będzie rosło, lecz wolniej niż dotychczas. 24

Sektor Gospodarstw Domowych

R y s u n e k 3 . 7 . Dynamika zatrudnienia R y s u n e k 3 . 8 . Średniomiesięczna dynamika w sektorze przedsiębiorstw w latach 2012–2013 ofert zatrudnienia i podejmujących pracę (styczeń = 100) subsydiowaną w latach 2012–2013 (w %)* 40,0

37,6

35,0

100,5

30,0 100,0

25,0 20,0

99,5

10,0

99,0

5,0 98,5

15,4

15,0

01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 2012

2013

0,0

3,1

3,0

2012

2013

Oferty zatrudnienia

Praca subsydiowana

Uwaga:* Średniomiesięczne dynamiki w okresie 01–08. Źródło: Obliczenia własna na podstawie Miesięcznych informacji o bezrobociu, GUS – różne lata oraz Kwartalnych informacji o rynku pracy, GUS – różne lata.

3.4. BEZROBOCIE A UBÓSTWO Coraz większemu bezrobociu towarzyszy wzrost skrajnego ubóstwa, lecz znacznie mniejszy niż podczas poprzedniej „fali” bezrobocia na przełomie wieków. Wynika to z innych przyczyn bezrobocia oraz ze zmian w polityce dochodowej państwa. Wielkość bezrobocia wpływa na zasięg ubóstwa1. Najprościej rzecz ujmując: utrata pracy wiąże się z obniżeniem dochodów i trudnościami w zaspokajaniu podstawowych potrzeb, zaś zdobycie pracy i wyjście ze stanu bezrobocia oznacza podniesienie materialnego poziomu życia. W rzeczywistości zależność jest bardziej złożona. Materialne skutki utraty pracy w dużym stopniu zależą od tego, który z członków gospodarstwa domowego stracił pracę (z reguły są najdotkliwsze, gdy jest to głowa rodziny) oraz czy i w jakim stopniu utrata wynagrodzenia jest rekompensowana dochodami z innych źródeł. Ponadto nie każda praca gwarantuje wyjście z biedy, bywają bowiem i ubodzy pracujący (working poors). Może się również okazać, iż ograniczenie bezrobocia jest okupione redukcją płac. Oprócz tego sytuacja na rynku pracy wpływa na warunki życia, kształtując dynamikę i strukturę wynagrodzeń osób pracujących. Z różnych miar ubóstwa najważniejszą i najbardziej wrażliwą na koniunkturę jest stopa skrajnego ubóstwa pokazująca odsetek osób żyjących poniżej minimum egzystencji. Wyznacza je Instytut Pracy i Spraw Socjalnych (IPiSS), lecz jest ono względnie trwałe, ponieważ podstawowe potrzeby ludzi zmieniają się powoli. Stąd też fluktuacje gospodarcze wpływają na zasięg skrajnego ubóstwa. Inne miary, jak stopa relatywnego ubóstwa, pokazują skalę rozpiętości w konsumpcji lub dochodach, albo – jak stopa ustawowego ubóstwa – zależą od polityki państwa i częstotliwości zmiany kryteriów upoważniających do otrzymywania pomocy społecznej. Systematycznie pogarszającej się od kilku lat sytuacji na rynku pracy towarzyszy umiarkowany wzrost skrajnego ubóstwa. Stopa rejestrowanego bezrobocia wzrosła z 9,5% w 2008 r., do 13,4% w 2012 r.; w tym samym czasie stopa skrajnego ubóstwa powiększyła się z 5,6% do 6,7%. Zależność jest taka sama jak w przeszłości, lecz ubóstwo jest mniej wrażliwe na bezrobocie. Dla porównania: 1 W 2012 r.

dla gospodarstwa jednoosobowego granica skrajnego ubóstwa wynosiła 519 zł (GUS, 2012a, s. 13).

Gospodarka Polski – Prognozy i opinie

w latach 1997–2003, kiedy była najtrudniejsza sytuacja na rynku pracy, podwoiła się stopa bezrobocia (z 10,3% do 20%) oraz podwoił się zasięg skrajnego ubóstwa (z 5,4% do 10,9%)2. Podobnie było w latach 2003–2008, kiedy stopa bezrobocia spadła o połowę (z 20% do 9,5%) i w zbliżonym stopniu obniżył się zasięg skrajnego ubóstwa z (10,9% do 5,6%). Co prawda spadek ten był częściowo wywołany zmianami metodologicznymi, wprowadzonymi w 2006 r., niemniej jednak zmniejszeniu jego zasięgu towarzyszyła dobra koniunktura w gospodarce i poprawiająca się sytuacja na rynku pracy.

R y s u n e k 3 . 9 . Stopa rejestrowanego bezrobocia i skrajnego ubóstwa w latach 1996–2012 24

12 10

4 0

2 96

Ubóstwo (prawa oś)

Bezrobocie (lewa oś)

Źródło: Ubóstwo w Polsce w 2012 r., Sytuacja gospodarstw domowych w świetle badań budżetów gospodarstw domowych, GUS – różne lata; Stopa bezrobocia w latach 1990–2013, www.stat.gov.pl

Bezrobocie nie jest oczywiście jedyną korelatą ubóstwa, jest ich znacznie więcej (niskie wykształcenie głowy rodziny, niskie dochody z pracy lub gospodarstwa rolnego, miejsce zamieszkania, wielodzietność, niepełnosprawność), niemniej jednak istotnie wpływa na jego zasięg: • W 2012 r. gospodarstwa domowe z jedną osobą bezrobotną były prawie trzy razy bardziej zagrożone skrajnymi ubóstwem niż bez bezrobotnych. Powodem są niskie dochody. Wysokość zasiłków dla bezrobotnych jest zróżnicowana, ale relatywnie niska. Stanowią około 50% najniższego wynagrodzenia i około 22% przeciętnego wynagrodzenia brutto. Pobierane są przy tym relatywnie krótko i przez mały odsetek (około 16–18%) bezrobotnych. • W 2012 r. osoby utrzymujące się z tzw. niezarobkowych źródeł (innych niż renta i emerytura, np. z pomocy społecznej) były ponad trzy razy bardziej zagrożone ubóstwem niż osoby pracujące. Oznacza, to że bezrobocie zwiększa, a zatrudnienie zmniejsza zagrożenie ubóstwem. • W warunkach wysokiego bezrobocia niższe jest tempo wzrostu przeciętnych wynagrodzeń, co utrudnia wyjście ze sfery ubóstwa. Przykładowo, w latach 2006–2008, kiedy średnie tempo realnych wynagrodzeń wynosiła 5,1%, ubóstwo kurczyło się, zaś w latach 2009–2012, kiedy tempo obniżyło się do 1,2%, ubóstwo zaczęło rosnąć. • Ważna jest nie tylko dynamika przeciętnych dochodów, ale i ich dystrybucja; nawet szybki wzrost nie ograniczy ubóstwa, jeśli pogłębiają się nierówności dochodowe. Eksplozji bezrobocia na przełomie wieków towarzyszyło pogłębienie nierówności dochodowych, zaś najnowszemu pogorszeniu sytuacji na rynku pracy – zahamowanie pozytywnego trendu, jakim był ich spadek.

2 Skala

polskiego ubóstwa i jego dynamika są przedmiotem sporów. W niniejszym opracowaniu odwołano się do badań GUS, lecz są również inne opracowania (np. Daras i inni, 2004) dowodzące, iż w latach 1993–2004 skurczył się zasięg ubóstwa w Polsce. Te różnice wynikają z przyjmowania różnych granic ubóstwa i wykorzystywania różnych danych o dochodach gospodarstw domowych.

Sektor Gospodarstw Domowych

Wracając do kwestii zmieniającej się wrażliwości ubóstwa względem bezrobocia. Takie zjawisko występuje również w innych krajach, np. w USA. Może do tego prowadzić specyfika dekoniunktury (zróżnicowane skutki dla poszczególnych gałęzi, regionów i grup społecznych), albo polityka dochodowa państwa – im jest bardziej szczodra dla ubogich, tym są oni mniej uzależnieni od sytuacji na rynku pracy (Meyer, Sullivan, 2011). W przypadku Polski warto zwrócić uwagę na dwie sprawy. Po pierwsze, przyczyny bezrobocia. Na przełomie wieków wywołał je spadek popytu na pracę i zwolnienia, z czym wiązała się utrata dochodów. Ostatnimi czasy główną przyczyną były czynniki podażowe; zatrudnienie rosło, przynajmniej do początku 2013 roku. Zarówno w latach 1999–2002, jak i 2009–2012 średnie tempo wzrostu PKB obniżyło się do około 3%, podczas gdy w pierwszym z tych okresów zatrudnienie (wg BAEL) spadało w tempie 2,6%, zaś w drugim rosło w tempie 0,4– 0,6%3. Po drugie, w ostatnich latach nastąpiły istotne zmiany w dochodowo-świadczeniowej polityce państwa, które wpłynęły na dochody gospodarstw domowych (Domitrz, Morawski, Myck, Semeniuk, 2013). Z jednej strony obniżano różnego rodzaju podatki i narzuty na wynagrodzenia. W latach 2007 i 2008 zmniejszono składki rentowe płacone przez pracowników i pracodawców, w 2009 r. zmieniono system podatkowy i zastąpiono trzy stopy podatkowe dwoma stopami. Z drugiej strony wprowadzano nowe świadczenia, lecz jednocześnie ograniczano kręg osób upoważnionych do otrzymywania niektórych świadczeń. W 2006 r. wprowadzono tzw. becikowe, czyli zapomogę w przypadku urodzenia dziecka, w 2007 r. wprowadzono ulgę z tytułu wychowywania dziecka. Jednocześnie od 2006 r. utrzymywano na stałym poziomie kryterium dochodowe upoważniające do świadczeń z pomocy społecznej, podniesiono je dopiero pod koniec 2012 roku. Regulacje te przyczyniły się do dość znacznego (1,7–2,2% PKB) i stosunkowo równomiernego wzrostu dochodów gospodarstw domowych, choć niektóre grupy – jak te które utraciły prawo do pomocy społecznej – w ich wyniku zubożały. Nie są to jedyne możliwe wytłumaczenia tego zjawiska. Bezrobotni mogą stanowić mniejszą część ubogich niż na przełomie wieków i zmiany ich liczby w mniejszym stopniu niż przed laty wpływają stopę ubóstwa. Struktura bezrobocia może być inna, np. mniej głów rodzin utraciło pracę i utrata dochodów jest mniejsza. Niemniej jednak nie ulega wątpliwości, że bezrobotni są grupą w najwyższym stopniu zagrożoną ubóstwem i wzrost ich liczebności zwiększa skalę ubóstwa.

Bibliografia CBOS (2013), Członkostwo w związkach zawodowych i opinie o ich działalności, CBOS, Warszawa. Daras T., Zienkowski L., Żółkiewski L. (2006), Zróżnicowanie dochodów i sfera ubóstwa w Polsce w latach 1993–2004, „Bank i Kredyt” nr 11–12. Domitrz A., Morawski L., Myck. M., Semeniuk A. (2013), Dystrybutywny wpływ reform podatkowo-świadczeniowych z lat 2006–2011, „Bank i Kredyt”, nr 4. Elsby M.W., Hobijn B., Sahin A. (2010), The labor market in the Great Recession, „NBER Working Paper”, No. 15979. GUS, Biuletyny statystyczne – różne lata, Warszawa. GUS, Kwartalne informacje o rynku pracy – różne lata, Warszawa. GUS, Miesięcznych informacji o bezrobociu – różne lata, Warszawa. GUS, Stopa bezrobocia w latach 1990–2013, www.stat.gov.pl GUS, Sytuacja gospodarstw domowych w świetle badań budżetów gospodarstw domowych – różne lata. GUS (2012), Ubóstwo w Polsce w 2012 r. (na podstawie badań budżetów gospodarstw domowych), www.stat.gov.pl. GUS, Wstępne szacunki produktu krajowego brutto w drugim kwartale 2013 r., www.stat.gov.pl. Meyer B.D., Sullivan J.X. (2011), Consumption and income poverty over business cycle, „NBER Working Paper”, No. 16751.

STRESZCZENIE Powoli odbudowuje się konsumpcja gospodarstw domowych po spadku i stagnacji na przełomie roku. Wsparciem dla jej wzrostu jest rosnąca siła nabywcza płac realnych oraz świadczeń społecznych, do czego 3 W zależności

od tego, w jakim stopniu uwzględnić zmiany wynikające z NSP 2011.

Gospodarka Polski – Prognozy i opinie przyczyniła się niska inflacja. Ta korzystna tendencja powinna być kontynuowana w najbliższym czasie. Wskazują na to poprawiające się nastroje konsumentów i rosnąca sprzedaż detaliczna. Rosną również realne wynagrodzenia, po spadku w 2012 roku. Jest to przede wszystkim wynikiem niskiej inflacji; nominalna dynamika płac jest znacznie niższa niż w poprzednim roku. Występuje zatem zagrożenie, że jeśli inflacja wzrośnie, a dynamika nominalna nie zmieni się, to nastąpi spowolnienie wzrostu siły nabywczej płac. Wzrost płac realnych jest jednak znacznie niższy niż w poprzednich latach, ma to związek z długookresowymi zmianami w funkcjonowaniu rynku prac. Nadal rośnie bezrobocie. Do 2013 r. główną tego przyczyną była powiększająca się podaż pracy, rosnący popyt na pracę był czynnikiem łagodzącym. Z początkiem roku nastąpiło odwrócenie trendu i spadek popytu jest główną przyczyną wzrostu bezrobocia. Oznacza to, że zwiększyła się rola czynników koniunkturalnych w jego kształtowaniu. Pojawiają się jednocześnie sygnały świadczące, że stopniowo wyhamowuje negatywny trend na rynku pracy. Maleje tempo spadku zatrudnienia w sektorze przedsiębiorstw, rośnie ilość oferowanych miejsc pracy przez państwo i przedsiębiorstwa. Większemu bezrobociu towarzyszy większe skrajne ubóstwo, lecz znacznie mniejsze niż podczas poprzedniej „fali” bezrobocia na przełomie wieków. Wynika to z innych przyczyn bezrobocia oraz ze zmian w polityce dochodowej państwa. Słowa kluczowe: spożycie indywidualne, płace, rynek pracy, zatrudnienie, bezrobocie, ubóstwo.

Abstract Households Households’ consumption has been slowly recovering after the decline and stagnation at the turn of the year. It is supported by growing purchasing power of real wages and social benefits which increased as a result of low inflation. This positive trend should be continued in the near future. This is indicated by the improving consumer sentiment and rising retail sales. Real wages have increased after a decline in 2012, mainly due to low inflation; nominal wage growth is lower than in the previous year. Therefore, there is a risk that if inflation increases and the nominal wage growth does not change, then the growth of the wages purchasing power will be slower. The real wages increase is lower than in the previous years because of long-term changes of the labour market. Unemployment continues to rise. Till 2013 growing labour supply was the main reason of unemployment while rising labour demand was a mitigating factor. At the beginning of the current year this trend has been reversed and the labour demand decrease is the main reason of the unemployment. It means that business cycle has a greater influence on formation of unemployment. There are also signals indicating that the negative labour market trends are gradually slowing down. Decline rate of average paid employment in the enterprise sector is lower and public sector as well as the private sector offer a growing number of jobs. Rising unemployment caused increase in absolute poverty, but the increase is smaller than in the „wave” of unemployment observed at the turn of the century. It results from different causes of unemployment and changes in the tax and income policy. Key words: consumption, wages, labour market, employment, unemployment, poverty. JEL Classification: E21, J20, J30, I32

Sektor przedsiębiorstw

4. SEKTOR PRZEDSIĘBIORSTW Magdalena Olender-Skorek

4.1. WYNIKI FINANSOWE I INWESTYCJE PRZEDSIĘBIORSTW Odnotowanemu spadkowi przychodów polskich przedsiębiorstw towarzyszyła redukcja kosztów ogółem, co sprawiło, że nie zmienił się poziom wskaźników finansowych. W pierwszej połowie 2013 r. wyniki finansowe polskich przedsiębiorstw (w porównaniu z analogicznym okresem roku ubiegłego) zmieniły się w niewielkim stopniu, pozostawiając wskaźniki finansowe na praktycznie niezmienionym poziomie. Po raz pierwszy od kilku lat spadły (w relacji rok do roku) przychody z całokształtu działalności (rys. 4.1). Na odnotowany spadek przychodów miała wpływ przede wszystkim obniżka przychodów z działalności finansowej i przychodów ze sprzedaży (te ostatnie w analizowanym okresie spadły o 1,6%). Jednocześnie o podobną wielkość spadły koszty, zmieniając przy tym strukturę rodzajową: wzrosły koszty związane z wynagrodzeniami (ich udział w kosztach ogółem wzrósł o 0,6 pkt. proc.), amortyzacją i podatkami, spadł natomiast udział kosztów takich jak zużycie materiałów (o 0,9 pkt. proc.) oraz koszt usług obcych (o 0,3 pkt. proc.).

R y s u n e k 4 . 1 . Zmiany w poziomie przychodów i kosztów polskich przedsiębiorstw w poszczególnych kwartałach lat 2011–2013 15% 10% 5% 0% –5%

III

2011

III 2012

II 2013

Zmiana przychodów Zmiana kosztów Źródło: opracowanie własne na podstawie: GUS, Wyniki finansowe przedsiębiorstw niefinansowych – różne lata (www.stat. gov.pl).

Wszystko to sprawiło, że wskaźnik poziomu kosztów pozostał na poziomie zbliżonym do tego sprzed roku: 95,3% wobec 95,2%. Nie zmieniły się także rentowność ze sprzedaży i rentowność obrotu netto polskich firm, utrzymując swoje poziomy na (odpowiednio) 4,4% oraz 4,0% (tab. 1). Zaprezentowany w tabeli 1 zagregowany obraz sytuacji finansowej przedsiębiorstw nie oznacza jednak, że polskie przedsiębiorstwa w ogóle nie odczuły spowolnienia gospodarczego. Zarówno badania koniunktury, jak i badania oceny swojej kondycji przez przedsiębiorców wskazują, że wiele firm znalazło się w gorszej sytuacji niż w ostatnich kwartałach. Wszystko za sprawą utrzymującej się bariery popytu wewnętrznego, która skutecznie hamuje nie tylko sprzedaż, ale i plany inwestycyjne. * Uniwersytet

Warszawski, Wydział Zarządzania.

Gospodarka Polski – Prognozy i opinie

T a b e l a 4 . 1 . Wybrane dane ekonomiczno-finansowe polskich przedsiębiorstw w II kwartałach w latach 2008–2013 Pozycja finansowa

2008

2009

2010

2011

2012

2013

w mld zł

Przychody z całokształtu działalności

920, 0

927,3

954,2

1 072,6

1 160,6

1 141,2

Koszty uzyskania przychodów z całokształtu działalności

865,4

888,5

906,1

1 005,9

1 105,0

1 087,9

Wynik na działalności finansowej

1,5

–4,2

0,21

5,67

3,1

–0,09

Wynik na pozostałej działalności operacyjnej

4,3

3,7

3,0

5,07

3,5

5,3

Wynik finansowy brutto

54,8

45,1

48,0

66,7

55,6

53,3

Wynik finansowy netto

44,3

37,1

39,3

56,7

46,2

45,4

Zysk netto

52,5

52,0

52,9

65,1

59,7

59,6

Strata netto

8,2

14,9

13,7

9,0

13,5

14,2

Nazwa wskaźnika Wskaźnik poziomu kosztów

w % 94,0

95,1

95,0

93,8

95,2

95,3

Wskaźnik rentowności ze sprzedaży

5,5

5,1

4,9

5,4

4,4

Wskaźnik rentowności obrotu netto

4,8

4,0

4,1

5,2

4,0

Wskaźnik rentowności obrotu brutto

6,0

4,9

5,0

6,2

4,8

4,7

Wskaźnik płynności I stopnia

31,9

33,4

37,5

37,7

32,0

33,5

Wskaźnik płynności II stopnia

98,9

97,1

103,6

104,6

97,3

98,3

Źródło: GUS, Wyniki finansowe przedsiębiorstw niefinansowych – różne lata (www.stat.gov.pl).

Analiza poszczególnych branż wskazuje, że w najgorszej sytuacji jest budownictwo i przedsiębiorstwa zajmujące się produkcją. Szczegółowe dane wskazują, że w najgorszej sytuacji było budownictwo i przedsiębiorstwa zajmujące się produkcją (rys. 4.2). Zła sytuacja w budownictwie nie dziwi, gdyż utrzymuje się już od kilku kwartałów. Zakończone prace związane z Euro 2012, kończąca się bieżąca perspektywa finansowa projektów unijnych, niepewność popytu, problemy z dostępem do finansowania dla inwestorów indywidualnych, zatory płatnicze czy wreszcie długa i niesprzyjająca prowadzeniu robót budowlanych zima, to zapewne główne powody tej „zapaści” w budownictwie. Nie bez znaczenia jest też rosnące zadłużenie samorządów lokalnych, realizujących w ramach środków unijnych inwestycje infrastrukturalne. Samorządy takie muszą finansować poszczególne etapy prac ze środków własnych, a zwrot poniesionych kosztów dostają z pewnym opóźnieniem, tj. po pozytywnym rozpatrzeniu wniosków o płatność. Problemy z finansami w samorządach przekła30

Sektor przedsiębiorstw

dają się na tworzenie zatorów płatniczych w rozliczeniach z wykonawcami robót budowlanych, co doprowadziło już do bankructwa nawet duże podmioty z branży. Utrzymująca się stabilna liczba upadłości firm budowlanych w pierwszej połowie 2013 r. w porównaniu z rokiem 2012 wskazuje jednocześnie, że firmy są coraz ostrożniejsze, a najsłabsze podmioty zdążyły już z rynku wypaść w poprzednich kwartałach. Jak szybko sytuacja w budownictwie się poprawi? Wzrost dynamiki produkcji w tej branży, zaobserwowany ostatnio, wskazuje, że budownictwo najgorsze ma już za sobą. Czynnikiem, który może jeszcze pobudzić tę branżę, jest rozpoczęcie projektów w ramach nowej perspektywy finansowej UE w 2014 roku. Branżą, w której liczba bankructw znacząco wzrosła, jest produkcja, gdzie liczba upadłości (141 przedsiębiorstw) przekroczyła bankructwa odnotowane w budownictwie (106 przedsiębiorstw). Z tej grupy najczęściej upadały firmy z sektora przetwórstwa metali i produkcji wyrobów metalowych. Miała na to wpływ przede wszystkim zła koniunktura w budownictwie, gdyż to ono jest głównym odbiorcą produkcji wyrobów metalowych.

R y s u n e k 4 . 2 . Procentowy udział poszczególnych branż w ogólnej liczbie upadłości polskich przedsiębiorstw (I połowa 2012 r. i I połowa.2013 r.) 2,6%

4,0%

21,5%

15,5% 24,3%

22,9%

28,5%

33,0%

24,5%

23,2%

I poł. 2012

I poł. 2013

Budownictwo

Produkcja

Pozostałe

Transport

Handel

Źródło: Raport Coface nt. upadłości firm w Polsce w I półroczu 2013 roku.

Nastąpiło wyraźne rozwarstwienie polskich przedsiębiorstw na dobrze radzącą sobie grupę eksporterów oraz zmagającą się z osłabieniem gospodarczym grupę firm produkujących na rynek krajowy. Po raz pierwszy odnotowano tak duże zróżnicowanie przedsiębiorstw produkujących na rynek wewnętrzny i eksportujących swoje towary. Wyniki zagregowane uratowały właśnie te ostatnie, które znalazły się w dużo lepszej sytuacji. Głównymi czynnikami wpływającymi na dobrą kondycję eksporterów była przede wszystkim dobra sytuacja na rynkach zagranicznych. Nic w tym dziwnego, skoro aż 72% eksporterów to przedsiębiorstwa z kapitałem zagranicznym, przeważnie filie międzynarodowych korporacji. Jednak dobra koniunktura na rynkach europejskich (głównie na rynku niemieckim) przekłada się także na przedsiębiorstwa wyłącznie z polskim kapitałem. Dodatkowo, część firm zaczęła rozszerzać swoje rynki zbytu na Wschód, co także pozwoliło na zwiększenie eksportu. Ostatnim z czynników, który pozytywnie przełożył się na eksport, była utrzymująca się deprecjacja złotego. Eksporterzy nie wierzą, że czynniki te będą działały w długim okresie, więc dość chłodno patrzą w przyszłość. Nie pomaga nawet utrzymujący się w pierwszej połowie roku wysoki odsetek zamówień na rynki zagraniczne w nowych zamówieniach ogółem (rys. 4.3). 31

Gospodarka Polski – Prognozy i opinie

R y s u n e k 4 . 3 . Procentowy udział eksportu i wywozu w nowych zamówieniach ogółem (od stycznia 2012 do czerwca 2013) 70%

60%

50%

40%

III

VI VII 2012

VIII

XII

III

IV 2013

Źródło: GUS, Nakłady i wyniki przemysłu – 2 kwartał 2013 r. (www.stat.gov.pl).

R y s u n e k 4 . 4 . Bariery rozwoju polskich przedsiębiorstw w latach 2009–2013 (jako procent udzielonych odpowiedzi)

% przedsiębiorstw

40% 30% 20% 10% 0%

III 2009

III 2010

III 2011

Wzrost cen materiałów i surowców

Kursy walutowe

Niski popyt

Zatory płatnicze

III 2012

II 2013

Źródło: Informacja o kondycji sektora przedsiębiorstw ze szczególnym uwzględnieniem stanu koniunktury – różne lata, NBP (www.nbp.pl).

Wśród barier prowadzenia działalności spadło znaczenie bariery popytowej, bariery związanej z kursem walutowym, a także wzrostu cen surowców i materiałów. Sytuację gospodarczą świetnie odzwierciedla badanie dotyczące kondycji sektora przedsiębiorstw, systematycznie prowadzone przez NBP (rys. 4.4). Przede wszystkim poprawa sytuacji eksporterów częściowo przełożyła się na deklaracje przedsiębiorców dotyczące barier prowadzenia działalności. Widoczne jest to w wyraźnym spadku znaczenia bariery związanej z kursem walutowym (można przypuszczać, że stało się to właśnie na skutek deprecjacji złotego). Nastąpiło także obniżenie znaczenia bariery popytowej, które zbiegło się w czasie z poprawą kondycji eksporterów. Odnotowywany ostatnio wyjątkowo niski poziom inflacji, również znalazł odzwierciedlenie w poziomie barier. Tym razem chodzi o element kosztowy, a dokładniej – o wzrost cen surowców i materiałów, na który przedsiębiorcy przestali się uskarżać tak bardzo jak wcześniej. 32

Sektor przedsiębiorstw

Inwestycje polskich przedsiębiorstw utrzymują się na niskim poziomie i brak jest wyraźnych przesłanek, które wskazywałyby na szybkie odwrócenie tej tendencji. W świetle danych finansowych i oceny koniunktury w sektorze przedsiębiorstw trudno jest oczekiwać fali nowych i dużych inwestycji (wyjątkiem jest sektor publiczny, gdzie na ratunek przychodzą fundusze unijne nowej perspektywy finansowej). Składa się na to kilka czynników. Po pierwsze jest to ryzyko inwestycyjne, przejawiające się przede wszystkim w niepewności dotyczącej popytu nie tylko krajowego, ale w dużej mierze też zewnętrznego. Nadal to właśnie popyt jest najczęściej wskazywaną przez przedsiębiorstwa barierą rozwoju. Co prawda w ostatnim czasie nastąpił niewielki wzrost popytu wewnętrznego (spożycia indywidualnego) i płac realnych, ale trudno jest przewidzieć, czy i na ile ten wzrost się utrzyma. Po drugie, utrzymuje się niedopasowanie zapasów do potrzeb rynkowych. Jest ono szczególnie dotkliwe w grupie firm produkujących na rynek krajowy, gdzie uskarża się na nie 32% przedsiębiorstw ankietowanych w ramach badania NBP (jest to poziom najwyższy od 2005 r.). Po trzecie, spadła wydajność pracy z poziomu 104,3 (w cenach stałych) średnio za pierwsze półrocze 2012 r. do 101,0 w 2013 roku. Prawdopodobnie zatem przedsiębiorcy w pierwszej kolejności będą racjonalizować swoją politykę zatrudnienia, dostosowywać ją m.in. do zwiększonej płacy minimalnej, czy wprowadzonych przez ustawodawcę urlopów rodzicielskich. Nieznacznie wzrosło natomiast wykorzystanie mocy produkcyjnych w przedsiębiorstwach ogółem, co było spowodowane w głównej mierze dobrą sytuacją eksporterów (branża budowlana i produkcja przemysłowa wytwarzająca na rynek rodzimy wciąż odnotowywały w tym zakresie spadki).

R y s u n e k 4 . 5 . Stopień wykorzystania mocy produkcyjnych w polskich przedsiębiorstwach w latach 2009–2013 90%

85% 79,8%

80%

75%

70%

III 2009

III 2010

III 2011

III 2012

II 2013

Źródło: Informacja o kondycji sektora przedsiębiorstw ze szczególnym uwzględnieniem stanu koniunktury – różne lata, NBP (www.nbp.pl) oraz Badanie koniunktury, GUS (www.stat.gov.pl).

Czy jednak czynnik ten zachęci przedsiębiorców do wzmożonej aktywności inwestycyjnej? Nie wskazują na to deklaracje dotyczące planów inwestycyjnych, zgodnie z którymi spada odsetek przedsiębiorców planujących rozpoczęcie nowych inwestycji w najbliższych kwartałach. Spadkowy trend utrzymuje się także w zakresie rozmiaru nakładów inwestycyjnych – przedsiębiorcy wciąż wskazują, że zamierzają przeznaczać mniej środków na cele inwestycyjne niż miało to miejsce w poprzednich latach (rys. 4.6). Co gorsza, na wysokim poziomie utrzymuje się zakorzeniona w przedsiębiorcach niechęć do zaciągania kredytów bankowych (rys. 4.7), bez których nie można liczyć na zwiększenie skali i zakresu inwestycji. Wyjątkowo mały odsetek przedsiębiorstw jest też otwarty na finansowanie z pozabankowych środków obcych (13% przedsiębiorstw w III kwartale 2013 r. wobec 17,8% rok wcześniej). 33

Gospodarka Polski – Prognozy i opinie

R y s u n e k 4 . 6 . Skala planowanych nakładów inwestycyjnych (rok do roku) w latach 2012–2013 (jako procent udzielonych odpowiedzi) 15,9

14,8

12,9

9,2 11,8

11,8 10,1

11,8 9,2

10,3

12,9

10,5

46,9

45,7

41,9

46,2

46,5

44,9

7,5

9,5

9,3

9,9

9,8

10,3

19,5

16,9

21,2

24,4

22,8

21,8

23,8

III

2012 Znacznie mniejsze

Nieznacznie mniejsze

Nieznacznie większe

Znacznie większe

II III 2013 Porównywalne

Źródło: Szybki Monitoring: Informacja o kondycji sektora przedsiębiorstw ze szczególnym uwzględnieniem stanu koniunktury w II kw. 2013 oraz prognoz koniunktury na III kw.2013 roku , NBP (www.nbp.pl).

R y s u n e k 4 . 7 . Deklarowane źródła finansowania nowych inwestycji przez polskie przedsiębiorstwa (jako procent udzielonych odpowiedzi) 47,9

44,6 26,3

III

29,7

IV 2012

26,6

56,9

54,2

50,3

24,9

II 2013

20,5

III

Środki własne Kredyt bankowy Źródło: Szybki Monitoring: Informacja o kondycji sektora przedsiębiorstw ze szczególnym uwzględnieniem stanu koniunktury w II kw. 2013 oraz prognoz koniunktury na III kw.2013 roku , NBP (www.nbp.pl).

BIBLIOGRAFIA Badanie koniunktury – różne lata, GUS (www.stat.gov.pl – dostęp: 18.09.2013) Raport Coface nt. upadłości firm w Polsce w I połowie 2013 roku (www.coface.pl – dostęp: 13.09.2013). Szybki Monitoring: Informacja o kondycji sektora przedsiębiorstw – NBP, różne lata. Upadłości firm w Polsce – prognozy KUKE, Korporacja Ubezpieczeń Kredytów Eksportowych S.A., marzec 2013. Wyniki finansowe przedsiębiorstw niefinansowych, GUS – różne lata.

STRESZCZENIE Polskie przedsiębiorstwa, w ujęciu zagregowanym, nie zmieniły swojej kondycji finansowej. Dane szczegółowe wskazują natomiast, że sytuacja przedsiębiorstw bardzo silnie zależy od branży: nadal najgorzej sytuacja wygląda w budownictwie i w produkcji (przede wszystkim w przetwórstwie metali). Drugie rozwarstwienie w grupie przedsiębiorstw związane jest z rynkiem docelowym – eksporterzy są w dużo lepszej sytuacji od produkujących na rynek krajowy. Inwestycje przedsiębiorstw utrzymują się na niskim poziomie i brak jest przesłanek, które wskazują na zmianę tej sytuacji w najbliższej przyszłości. Słowa kluczowe: wyniki finansowe, polskie przedsiębiorstwa, inwestycje, bariery wzrostu, koniunktura.

Sektor przedsiębiorstw

Abstract Corporate Earnings and Investments According to the aggregated data, financial condition of Polish enterprises has not changed. However detailed data show that the situation depends on the sector: the worst situation may be observed in construction and production (metal processing mainly). The other kind of diversification in enterprises’ group is related to the target market – exporters have better condition than enterprises producing on internal market. Investment level maintains low and there are no factors which could change the situation in the nearest future. Keywords: financial results, Polish enterprises, investments, development barriers, economic situation. JEL Classification: D00, D20

Michał Zajfert*

4.2. INFRASTRUKTURA Perspektywa deficytu energii elektrycznej w Polsce staje się coraz bardziej realna i nie można oczekiwać, że problem ten rozwiąże jedynie mocno propagowana energia odnawialna. W Polsce buduje się zbyt mało nowych bloków energetycznych mogących zastąpić te przestarzałe opalane węglem, które Polska jest zmuszona wyłączyć z powodów ekologicznych określonych w zobowiązaniach wobec UE. Z powodu ingerowania przez UE w rynek emisji CO2 budowa nowych niskoemisyjnych bloków opalanych węglem jest obarczona dużym ryzykiem finansowym. Proces budowy takich inwestycjie trwa wiele lat i spotyka się z silnymi protestami ekologów zarówno polskich, jak i z krajów UE. Tymczasem energia ze źródeł odnawialnych (głównie farmy wiatrowe i słoneczne) nie jest w stanie zaspokoić popytu, zwłaszcza że jest zależna od warunków pogodowych i nigdy nie zapewni stabilnych dostaw. Planowane dostawy energii z pierwszej polskiej elektrowni atomowej, o ile w ogóle zostanie wybudowana, rozpoczną się prawdopodobnie dopiero około 2025 r., trudno więc ocenić, kiedy i ile energii mogą w przyszłości dostarczyć elektrownie zasilane gazem łupkowym. W efekcie pierwsze niedobory mocy w Polsce mogą pojawić się już zimą 2015 r., a największy deficyt energii może wystąpić w 2017 roku. Niedobory te, oprócz podwyżki ceny energii, mogą doprowadzić do ograniczenia w poborze mocy, a nawet wyłączania odbiorców. Doraźny import energii jest ograniczony wydajnością transgranicznych sieci przesyłowych, możliwe są zmiany terminów remontów bloków i uruchamianie rezerw mocy. Inwestycje w energetyce są jednak konieczne, gdyż rozwijająca się gospodarka, mimo wprowadzania energooszczędnych rozwiązań, potrzebuje coraz więcej prądu. Eksperci szacują, że wzrost PKB o 1% powoduje wzrost zapotrzebowania gospodarki na energię elektryczną o 0,7%. Źródła odnawialne, choć niewątpliwie przyjazne środowisku, nie wyeliminują konwencjonalnych źródeł energii, o czym boleśnie przekonały się Niemcy. Dotowany tam przez odbiorców rozwój zielonej energii, oprócz znacznej podwyżki jej ceny, wywołał liczne problemy w niemieckiej sieci przesyłowej. Została ona zaprojektowana do przesyłu energii z nielicznych dużych elektrowni, a teraz ta sieć boryka się z przesyłem energii z tysięcy małych elektrowni dostarczających ją niestabilnie. Dlatego konieczne jest tam ograniczenie dotacji dla jej producentów i jednoczesny rozwój sieci przesyłowych. Problemy niemieckiej sieci przesyłowej doprowadziły już także do zaburzeń w pracy sieci przesyłowych państw sąsiednich, m.in. Czech i Polski. * Instytut

Nauk Ekonomicznych PAN.

Gospodarka Polski – Prognozy i opinie

Dotychczasowy system wsparcia odnawialnych źródeł energii (OZE) w Polsce został źle zaprojektowany. Okazał się zbyt kosztowny i doprowadził do nadpodaży ekologicznej energii, ponadto motywując konwencjonalne elektrownie węglowe do spalania drewna, mocno zaburzył także rynek tego surowca. W efekcie spadek cen tzw. zielonych certyfikatów nie pozwala wielu inwestorom na bieżące funkcjonowanie, nie mówiąc już o pokryciu kosztów kredytów zaciągniętych na budowę OZE. Zamiast zielonych certyfikatów i gwarantowanych wysokich cen zakupu prądu z najmniejszych instalacji są rozważane dwa rozwiązania. Pierwsze to wybór inwestorów otrzymujących wsparcie z budżetu państwa dokonywany w drodze przetargu (rynek aukcyjny). Zawierane w efekcie kontrakty różnicowe dałyby gwarancję ceny, pozwalając na tańsze pozyskiwanie kredytów inwestycyjnych. Jednocześnie aukcje pozwoliłyby wycenić koszty technologii na rynku. Rozwiązania takie z powodzeniem funkcjonują w Holandii, jednak nie sprawdziły się w Wielkiej Brytanii. Druga z propozycji zakłada wprowadzenie ceny zakupu energii na stałym, ale niskim poziomie, dopłaty do kupna urządzeń i preferencyjne kredyty. Problemem jest jednak zapewnienie źródła finansowania – dotychczas pochodziły one z tzw. opłat zastępczych, uiszczanych zamiast zielonych certyfikatów, które w ramach reformy obecnego systemu wsparcia mają być zniesione. W celu ograniczenia niebezpieczeństwa braku stabilności dostaw przez odnawialne źródła energii od 2014 r. powinien pojawić się w Polsce mechanizm wsparcia, w którym wytwórcy będą oddzielnie opłacani za gotowość ich źródeł do zapewnienia odpowiedniej mocy w określonym momencie.

Trwające od lat trudności finansowe LOT-u w dobie ostrej rywalizacji podważają sensowność dotowania przez państwo relatywnie niewielkich narodowych przewoźników lotniczych. Polskie Linie Lotnicze LOT poprawiają wyniki finansowe, dlatego nie wystąpią do resortu skarbu o zakładaną wcześniej wypłatę drugiej transzy pomocy publicznej. Pierwsza transza, którą spółka otrzymała w grudniu 2012 r., była przeznaczona na spłatę przeterminowanych zobowiązań i pokrycie strat operacyjnych. Komisja Europejska w maju br. warunkowo zatwierdziła udzielenie tej pomocy. Nie tylko polski LOT zwrócił się o pomoc publiczną, w ostatnich latach zrobiło tak aż dziewięć innych linii w całej Unii Europejskiej. Prawdopodobnie jednak konkurencja zaskarży pomoc publiczną dla LOT-u; takiego kroku można spodziewać się m.in. ze strony Ryanaira. Obecnie wyniki LOT-u udaje się poprawiać głównie dzięki zdecydowanemu ograniczaniu kosztów, przy jednoczesnym zwiększaniu sprzedaży i zmianom w ofercie spółki, których celem jest generowanie dodatkowych przychodów. Poprawa jego kondycji ekonomicznej nie będzie jednak łatwa. W I kwartale 2013 r. po raz pierwszy LOT utracił pozycję lidera pod względem liczby pasażerów – więcej obsłużył ich Ryanair. Siatkę połączeń rozbudowywuje także druga tania linia lotnicza Wizz Air. Tych trzech przewoźników razem obsługuje ponad 75% pasażerów w Polsce. W Europie tani przewoźnicy mają ponad 60% udziału w rynku. W styczniu 2013 r. wstrzymano eksploatację wszystkich wyprodukowanych dotychczas 50 nowoczesnych samolotów Boeing 787 Dreamliner, w tym dwóch należących do LOT-u, co było efektem ich wad fabrycznych. Z tego powodu LOT był zmuszony tymczasowo wyleasingować na swój koszt inne samoloty. Dreamlinery LOT-u wróciły do służby w czerwcu br., jednoczesnie trwają negocjacje z ich producentem. Jeśli do końca br. LOT nie uzyska satysfakcjonującego odszkodowania, zapowiada skierowanie sprawy do sądu. Tymczasem eksperci wskazują, że LOT nie ma pomysłu na wykorzystanie prestiżowych Dreamlinerów, przeszkodą jest ponadto fakt, że zaakceptowana przez UE pomoc publiczna ogranicza możliwości ekspansji firmy – m.in. nie może ona uruchamiać nowych połączeń rejsowych. W efekcie wspomina się nawet o korzystnym finansowo wypożyczeniu dwóch z nich innym liniom. W ramach pomocy naszemu narodowemu przewoźnikowi rozważa się powołanie Polskiego Holdingu Lotniczego skupiającego m.in. LOT i operatora lotniska w Warszawie. Związanie portu lotniczego z linią lotniczą nie jest nowatorskim pomysłem w skali świata. W polskich realiach budzi 36

Sektor przedsiębiorstw

R y s u n e k 4 . 8 . Udział przewoźników lotniczych w Polsce w I kwartale 2013 r. WizzAir 19,5% PLL LOT 28,0%

Lufthansa 7,2%

EasyJet 2,3% Air France 1,7% Norwegian Air Shuttle 1,6% SAS 1,6% KLM Royal Dutch Airlines 1,1% EuroLOT 1,1%

Ryanair 28,1% Pozostali przewoźnicy 6,8%

Swiss International Air Lines 1,0%

Źródło: Urząd Lotnictwa Cywilnego.

jednak obawę, czy faktycznym celem nie jest dotowanie skrośne wewnątrz holdingu, tj. pokrywanie strat LOT-u przez port lotniczy, czyli w efekcie przez inne, konkurujące z LOT-em linie lotnicze korzystające ze stołecznego lotniska. Warto dodać, że powołanie takiego holdingu wymaga czasochłonnych zmian legislacyjnych i będzie wymagało także akceptacji ze strony KE z racji udzielanej LOT-owi pomocy publicznej. Port lotniczy w podwarszawskim Modlinie miał przejąć obsługę tanich linii lotniczych, jednak w efekcie półrocznego zamknięcia z powodu naprawy wadliwego pasa startowego linie te powróciły na stołeczne Okęcie. Tymczasem lotnisko na warszawskim Okęciu jest na granicy przepustowości, a z powodu lokalizacji i administracyjnych ograniczeń ruchu (ochrona miasta przed hałasem) nie jest możliwa rozbudowa jego pasów startowych. Ciągły, stopniowy rozwój przewozów lotniczych w obliczu oczekiwanego ożywienia gospodarczego wymusi przeniesienie części lotów do innego portu – najpewniej Modlina. Aby tak się stało, nowy port musi jednak oferować wszystkie oczekiwane przez linie lotnicze, niezbędne w dzisiejszych czasach elementy infrastruktury – system naprowadzania samolotów we mgle czy sprawny dojazd dla pasażerów do miasta. A otwarte pospiesznie w 2012 r. lotnisko w Modlinie tego nie zapewniało. Port w Modlinie po ponad półrocznym wyłączeniu z eksploatacji został ponownie otwarty na początku lipca br., a dopiero w październiku br. wrócił tam pierwszy przewoźnik – Ryanair. Komisja Europejska od września 2012 r. prowadzi postępowanie wyjaśniające w sprawie finansowania budowy lotniska cywilnego w Gdyni. Poważne wątpliwości budzi przewidywana szacunkowa wielkość ruchu lotniczego i planowane przychody. Znajdujący się w odległości 32 km port lotniczy w Gdańsku nie jest przeciążony i oferuje niższe opłaty lotniskowe niż te przewidzywane w nowym porcie w Gdyni. Samorządy, decydując się na budowę portów lotniczych, często kierują się przesłankami pozaekonomicznymi, problem ten jest dobrze znany w UE i określany syndromem Hiszpanii, gdzie z pomocą środków UE zbudowano zbyt wiele niepotrzebnych dziś lotnisk. Eksperci oceniają, że w Polsce powinny być trzy międzynarodowe lotniska, pozostałe mogą spełniać jedynie rolę lotnisk regionalnych. Pomimo dopłaty 4,7 mln zł rocznie ze strony Urzędu Marszałkowksiego LOT rezygnuje od grudnia br. z obsługi połączeń lotniczych Bydgoszczy z Warszawą. W związku z tym Urząd Marszałkowski ogłosił przetarg na wybór nowego przewoźnika. Eksperci przekonują, że w tej sytuacji szukanie innego przewoźnika na loty do Warszawy nie ma uzasadnienia ekonomicznego. Warunkiem utrzymywania deficytowego połączenia regionalnego do portu przesiadkowego jest dostateczna liczba pasażerów przesiadających się na loty międzynarodowe przewoźnika będącego w tym samym aliansie. 37

Gospodarka Polski – Prognozy i opinie

Dzięki pomocy UE trwają inwestycje, w efekcie których będzie się stopniowo poprawiać standard polskiej sieci kolejowej, co otwiera możliwość realnej rywalizacji także zagranicznych przewoźników kolejowych. Realizacja praktycznie wszystkich planowanych prac modernizacyjnych polskiej sieci kolejowej, współfinansowanych ze środków UE z budżetu na lata 2007–2013, była znacznie opóźniona. Spotykało się to z krytyką odpowiedzialnego za ich wykorzystanie Ministerstwa Rozwoju Regionalnego oraz Najwyższej Izby Kontroli, a w 2012 r. krytyczny raport przedstawiła także Komisja Europejska. W kwietniu 2012 r. Polskie Linie Kolejowe podpisanyły tylko 17 umów na ok. 30% z przyznanych jej ok. 20 mld zł. We wrześniu br. było podpisanych 34 umów, a kolejnych 18 oczekiwało na podpis, co oznaczało zakontraktowanie ponad 60% środków przewidzianych na sieć kolejową. Wszystkie te inwestycje muszą być ukończone i rozliczone do końca 2015 roku. Tak zasadnicza poprawa wykorzystania środków unijnych jest efektem zmian kadrowych w Polskich Liniach Kolejowych i przeprowadzonego audytu wewnętrznego wszystkich 160 realizowanych inwestycji kolejowych. Wykazał on, że wcześniej PLK nie było gotowe do zarządzania portfelem inwestycji przekraczającym 30 mld zł. W następnej perspektywie finansowej na lata 2014–2020 łączna wielkość środków pomocy UE przeznaczona na transport kolejowy może być nawet wyższa od obecnej, a widoczna poprawa realizacji inwestycji pozwala mieć nadzieję, że w przyszłych latach nie będzie takich problemów z ich terminowym wykorzystaniem. Zagrożeniem mogą jednak być trudności w zapewnieniu wymaganego wkładu finansowego. Dotychczas co najmniej 18% dochodów z akcyzy od paliw silnikowych było przeznaczane na utrzymanie, remonty oraz inwestycje infrastruktury transportu lądowego – drogowego i kolejowego. Ministerstwo Finansów dąży jednak do zawieszenia tego przepisu. Kolejny składnik ceny paliwa – opłata paliwowa – w założeniach miała być w całości przeznaczana na inwestycje transportowe. Tymczasem Krajowy Fundusz Drogowy odpowiedzialny za finansowanie inwestycji drogowych zgodnie z uchwałą Sejmu ma zaciągać nowe długi na spłatę dotychczasowego zadłużenia. Pierwotnym celem Funduszu Kolejowego, do którego trafia 20% wpływów z opłaty paliwowej, miały być inwestycje kolejowe. Większość środków faktycznie przeznaczano na odkupienie akcji spółki PKP PLK od jej właściciela, tj. państwowej spółki PKP SA. Wprowadzane ograniczenia bezpośrednich wydatków budżetowych mają objąć również inwestycje kolejowe. W zamian zarządzające infrastrukturą Polskie Linie Kolejowe mają wyemitować obligacje. Wprowadzane zmiany modelu finansowania inwestycji infrastrukturalnych faktycznie im nie służą, a uzyskiwane wpływy z akcyzy i opłaty paliwowej, trafiając okrężną drogą do budżetu, mają na celu ukryć deficyt państwa. Obsługująca pociągi dalekobieżne spółka PKP Intercity masowo inwestuje w nowy tabor. Najgłośniejszym kontraktem w ostatnim czasie jest zakup 20 pociągów Pendolino osiągających prędkość 250 km/h, które mają zacząć regularnie kursować od grudnia 2014 roku. Celowość tego czysto prestiżowego zakupu jest dyskusyjna w sytuacji, gdy na polskiej sieci kolejowej największa możliwa do osiągnięcia prędkość wynosi 160 km/h i to jedynie na nielicznych liniach. Ponadto spółka zamierza zakupić 40 nowoczesnych składów mogących kursować z prędkością co najmniej 160 km/h, mają one wejść do ruchu od października 2015 roku. Nowy czeski prywatny przewoźnik pasażerski Leo Express rozpoczął działalność przewozową w Czechach pod koniec 2012 roku. Polski rynek kolejowy jest na tyle atrakcyjny, że przewoźnik ten zapowiedział uruchomienie swoich połączeń w naszym kraju już od grudnia br. Z powodu niespełnienia na czas wymogów formalnych nie będzie to jednak teraz możliwe. Pociągi Leo Express, oferując wysoką jakość za przystępną cenę, wkrótce staną się bezpośrednią konkurencją dla PKP InterCity, w tym mających kursować od końca 2014 r. pociągów Pendolino. To może utrudnić spółce PKP InterCity osiągnięcie zwrotu kosztów poniesionych na zakup tych nowych pociągów. Gdy w 2009 r. Przewozy Regionalne zaczęły konkurować z PKP InterCity, także spadły ceny biletów na pociągi dalekobieżne. Przewozy Regionalne będące wspólną własnością wszystkich województw przynoszą coraz większe straty i przewożą coraz mniej pasażerów. Ich podstawową funkcję przejmują koleje samorządowe (wielkopolskie, śląskie, dolnośląskie) albo wygrywający przetargi na obsługę pociągów niezależni przewoźnicy (Arriva). Samorządy kolejnych województw (małopolskiego i łódzkiego) także planują powołanie własnych kolei. Marszałkowie województw decydują się na ich powoływanie, gdyż nie 38

Sektor przedsiębiorstw

mają praktycznej kontroli nad funkcjonowaniem ogólnopolskiej spółki Przewozy Regionalne. Sytuacja ta budzi zaniepokojenie funkcjonujących w niej związków zawodowych, a ich roszczeniowa postawa utwierdza jedynie samorządy w decyzji o ograniczaniu jej roli i powoływaniu własnych kolei samorządowych. Można ocenić, że rola Przewozów Regionalnych będzie coraz bardziej marginalizowana. Jej przyszłością pozostanie obsługa przewozów o charakterze dojazdowym tylko w tych województwach, w których zbyt mała wielkość sieci kolejowej nie uzasadnia powołania własnej spółki samorządowej, oraz niskokosztowa obsługa połączeń dalekobieżnych tylko w niektórych, rentownych relacjach. Jednak w przypadku nieelastycznej postawy tamtejszych związków zawodowych realizacja nawet takiego scenariusza będzie niemożliwa. Zapewne do jesieni 2014 r., kiedy będą miały miejsce wybory samorządowe, ten proces marginalizacji nie przyspieszy, gdyż marszałkowie nie będą skłonni podejmować ryzyka związanego z reformowaniem tej spółki. W grudniu br. niezależny przewoźnik Arriva w efekcie wygranego przetargu ma przejąć obsługę kolejnych połączeń w województwie kujawsko-pomorskim. Tym razem są to linie łączące z województwami ościennymi, na obszarze których pociągi będą nadal obsługiwane przez Przewozy Regionalne. Tymczasem nowa umowa dotyczy tylko terenu województwa, dlatego są dwie możliwości: pociągi Arrivy będą przekraczać granice województw, zapewniając przesiadki do składów Przewozów Regionalnych bądź to ta druga spółka będzie przekraczać granice województw i pasażerowie będą przesiadać się na stacji krańcowej w województwie kujawsko-pomorskim. Przewozy Regionalne unikają zawarcia porozumienia w tej sprawie, aby doprowadzić do powstania w grudniu br. chaosu, jaki miał miejsce rok temu na Śląsku. Wówczas winne będą Arriva i Urząd Marszałkowski. Dyrekcja Kujawsko-Pomorskiego Zakładu Przewozów Regionalnych wprost informuje, że brak szybkich decyzji wynika z wielkości firmy i czasu obiegu dokumentów. Jednocześnie wstępnie proponuje obsługę styków województw swoimi pociągami i pobieranie za to opłat od Arrivy. Jest to przykład modelowego wręcz wykorzystywania swojej pozycji przez podmiot dominujący na danym rynku. Na listopad br. jest planowany giełdowy debiut obsługującej przewozy towarowe spółki PKP Cargo. Na warszawskim parkiecie ma być sprzedane 25–50% jej akcji. Kontrolę nad spółką utrzyma dotychczasowy właściciel, tj. spółka PKP SA. Może to być jeden z największych debiutów giełdowych w tym roku, bo wartość PKP Cargo jest szacowana na kilka miliardów złotych. Pomyślnie zakończony w spółce we wrześniu br. spór zbiorowy ze związkami zawodowymi był do tej pory największą przeszkodą w debiucie giełdowym tego przewoźnika towarowego.

Rosnąca popularność smartfonów wymusza rozwój ultraszybkiego internetu mobilnego, który w efekcie staje się przyszłością komunikacji. W ciągu 2–3 lat technologia LTE (Long Term Evolution) stanie się w Polsce usługą dostępną powszechnie, większe aglomeracje i ośrodki miejskie już obecnie posiadają dobry dostęp do internetu w tej technologii. W lutym br. Grupa Midas zakończyła pierwszą fazę modernizacji swojej sieci LTE, w oparciu o którą telefonia Plus i Cyfrowy Polsat mające wspólnego z Midasem właściciela sprzedają usługę dostępu do Internetu. W efekcie tego już ponad 50% mieszkańców naszego kraju ma dostęp do superszybkiego internetu LTE, do końca 2014 r. w zasięgu LTE ma się znaleźć 66% mieszkańców. Także pozostali operatorzy wdrażają technologię LTE, trwają inwestycje w infrastrukturę, a do końca 2013 r. odbędzie się kolejny przetarg pasma częstotliwości 800 MHz z tzw. dywidendy cyfrowej. Widocznym ograniczeniem rozwoju konkurencji jest brak dostępnych pasm częstotliwości. Od 2011 r. trwał spór między Sferią i Urzędem Komunikacji Elektronicznej o niemożność efektywnego korzystania przez Sferię z częstotliwości radiowych w paśmie 850 MHz, które chciała ona wykorzystać do tworzenia własnej sieci LTE. Ostatecznie w sierpniu br. Ministerstwo Administracji i Cyfryzacji zawarło ugodę ze Sferią. W zamian za wycofanie roszczeń operator dostał nowe pasmo z zakresu 800 MHz. Zdaniem konkurencji, przyznany Sferii pakiet częstotliwości praktycznie uniemożliwi innym wykorzystanie pozostałej części tego pasma do świadczenia usług w technologii LTE. 39

Gospodarka Polski – Prognozy i opinie

P4, operator sieci Play, w ostatnim czasie uruchomił własną usługi w technologii LTE, do 2015 r. sieć jego stacji bazowych ma pokryć 70% populacji Polski. Centertel, właściciel sieci Orange, nie dysponuje niezbędnymi częstotliwościami do uruchomienia własnej sieci LTE. Dlatego w sierpniu br. zawarł porozumienie z T-Mobile Polska o współużytkowanie jej częstotliwości radiowej 1800 MHz. Dzięki temu już we wrześniu br. sieć Orange uruchomiła pierwsze własne nadajniki LTE, a wdrożenie przez nią tej usługi ma nastąpić w przyszłym roku. Opublikowany we wrześniu br. przez Urząd Komunikacji Elektronicznej raport dotyczący pokrycia terenu Polski internetem zarówno przewodowym szerokopasmowym, jak i bezprzewodowym wskazuje, że 8% miejscowości w kraju nadal nie ma w ogóle dostępu do Internetu. W niektórych powiatach ich udział wynosi nawet 40%, a zdecydowana większość z nich to te, w których jest poniżej stu mieszkańców. Ten stan ma poprawić trwająca rozbudowa sieci szerokopasmowych współfinansowana ze środków UE. Realizacja tych inwestycji potrwa jeszcze co najmniej trzy lata – największym problemem jest czasochłonność procesu przygotowania inwestycji: wyboru wykonawców oraz uzyskania wszelkich uzgodnień i pozwoleń. Tymczasem zgodnie z Europejską Agendą Cyfrową KE wszyscy Europejczycy powinni uzyskać dostęp do szerokopasmowego internetu do końca 2013 roku. Trwa stopniowa eliminacja barier rozwoju wspólnego europejskiego rynku w obszarze telekomunikacji – w krajach UE spadają ceny Internetu i połączeń telefonicznych w roamingu. Zgodnie z unijnym rozporządzeniem od 1 lipca br. cena za korzystanie z internetu w roamingu jest o 36% niższa w stosunku do 2012 r., a za wykonywanie połączeń telefonicznych o 17% niższa. KE dąży do tego, aby stawki roamingowe docelowo były równe.

BIBLIOGRAFIA Sprawozdanie z wyników monitorowania bezpieczeństwa dostaw energii elektrycznej za okres od dn. 1.01.2011 do dn. 31.12.2012, Ministerstwo Gospodarki, http://www.slideshare.net/jakubtabor/sprawozdanie-z-wynikwmonitorowania-bezpieczestwa-dostaw-energii-elektrycznej-za-okres-od-1-stycznia-2011-do-31-grudnia2012-roku (dostęp: 07.09.2013). Wykorzystanie środków UE w ramach Narodowej Strategii Spójności 2007–2013, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, informacja miesięczna za lipiec 2013, http://www.mrr.gov.pl/fundusze/fundusze_europejskie/wykorzystanie_funduszy/sprawozdania_miesieczne/Documents/NSRO_miesieczna_lipiec_2013.pdf (dostęp: 07.09.2013). Pomoc państwa: Komisja wszczyna szczegółowe postępowanie wyjaśniające w sprawie finansowania portu lotniczego Gdynia-Kosakowo ze środków publicznych, Komunikat prasowy, Bruksela, dn. 02.07.2013 r. http://europa. eu/rapid/press-release_IP-13-637_pl.htm?locale=FR (dostęp: 07.09.2013) Liczba pasażerów obsłużonych w polskich portach lotniczych w krajowym i międzynarodowym ruchu regularnym w pierwszym kwartale 2012 i 2013 roku, Urząd Lotnictwa Cywilnego, http://www.ulc.gov.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=324:statystyki-i-analizy&catid=81:sp-429&Itemid=230&lang =pl (dostęp: 07.09.2013) Raport pokrycia terytorium Rzeczypospolitej Polskiej istniejącą infrastrukturą telekomunikacyjną zrealizowanymi w 2012 r. i planowanymi w 2013 r. inwestycjami oraz budynkami umożliwiającymi kolokację, Urząd Komunikacji Elektronicznej, Warszawa, sierpień 2013, http://www.uke.gov.pl/files/?id_plik=13815 (dostęp: 07.09.2013) Komunikaty spółki Midas S.A., http://www.stockwatch.pl/gpw/midas,komunikaty,wskazniki.aspx (dostęp: 17.09.2013)

STRESZCZENIE W artykule przedstawiono zachodzące w ostatnich kwartałach zmiany w sektorach infrastrukturalnych. W obszarze energetyki niepokojąca jest nieodległa perspektywa deficytu energii elektrycznej w Polsce. Wymiana starych bloków elektrowni węglowych na nowocześniejsze niskoemisyjne nie jest możliwa z powodu proekologicznej polityki UE. Jednocześnie nie można oczekiwać, że problem ten rozwiąże jedynie mocno propagowana energia odnawialna. W obszarze transportu lotniczego na uwagę zwracają trwające od lat trudności finansowe LOT-u. W dobie ostrej rywalizacji na tym rynku podważają one sensowność dotowania przez państwo relatywnie niewielkich narodowych przewoźników lotniczych. Sytuacja transportu kolejowego w Polsce dziś nie jest najlepsza, jednak dzięki pomocy UE trwają tu inwestycje, w efekcie których będzie stopniowo poprawiać się standard polskiej sieci kolejowej, co otwiera możliwość realnej rywalizacji także zagranicznych przewoźników kolejowych. W obszarze rynku telekomunikacyjnego rosnąca

Sektor przedsiębiorstw popularność smartfonów wymusza rozwój ultraszybkiego internetu mobilnego, który w efekcie staje się przyszłością komunikacji. Słowa kluczowe: energetyka, emisja CO2, źródła odnawialne, kolej, lotnictwo, telekomunikacja.

ABSTRACT Infrastructure This paper presents changes in infrastructure sectors in the recent quarters. The worrying trend one may observe in the power industry sector is the near prospect of the deficit of power in Poland. Replacing old coal power plants with the modern low-emission ones is not possible due to the EU environmental protection policies. Heavily promoted renewable energy won’t solve this problem. In the area of air transport one should consider the financial difficulties of the state owned Polish airlines. Subsidizing of the relatively small national airlines seems questionable in the present highly competitive market of air transport. Current condition of the Polish railway network isn’t satisfactory. Yet it is being modernized nowadays with the help of the EU funds, thus eventually the standard offered by the Polish rail should gradually improve. It will enable real competition between railway operators, also international. The trend we observe in the telecommunication sector is the growing popularity of smart phones and this forces development of ultrafast mobile internet, which is becoming the ultimate means of communication. Key words: power industry, emision CO2, renewable energy sources, railway transport, air transport, telecommunication. JEL Classification: L92, L93, L94, L96

Gospodarka Polski – Prognozy i opinie

Ignacy Morawski*

5. SEKTOR FINANSÓW PUBLICZNYCH Pomimo wzrostu deficytu budżetu państwa, finanse publiczne przechodzą konsolidację obciążającą popyt krajowy; skala konsolidacji fiskalnej w najbliższych kwartałach powinna jednak ulec wyraźnemu złagodzeniu, co będzie wspierało wzrost gospodarczy. Tegoroczny budżet nie miał szans utrzymać się w ramach wyznaczonych przez rząd w projekcie z jesieni 2012 roku. Ze względu na gwałtowne spowolnienie gospodarki, z dynamiką nominalną PKB spadającą z ok. 4,5% w 2012 r. do ok. 2% w 2013 r., dochody podatkowe musiały tąpnąć. Ich ubytek sięgnie prawdopodobnie ok. 17–20 mld zł i w podobnej skali wzrośnie deficyt budżetowy w stosunku do pierwotnego planu, sięgając ok. 50 mld zł, wobec niecałych 32 mld zł w 2012 roku1. To zaś przełoży się prawdopodobnie na wzrost deficytu całego sektora finansów publicznych do ponad 4% PKB, wobec 3,9% PKB w 2012 roku. Nie oznacza to jednak, że w Polsce nastąpiło jakieś istotne rozluźnienie polityki fiskalnej. Wręcz przeciwnie. Wzrost deficytu budżetowego i deficytu całego sektora finansów publicznych jest zjawiskiem wyłącznie cyklicznym, o automatycznym charakterze, które zaniknie wraz z ożywieniem gospodarczym. Istotne dla prognoz makroekonomicznych są natomiast zmiany strukturalne w finansach publicznych, które mają wpływ na popyt krajowy. A te oddziałują w kierunku ograniczenia strukturalnej nierównowagi fiskalnej, co oznacza również, że negatywnie oddziałują na popyt krajowy. Większość z tych zmian występuje poza budżetem państwa, dlatego są one mniej widoczne i trudnie do bieżącego analizowania.

R y s u n e k 5 . 1 . Deficyt finansów publicznych w proc. PKB w podziale na komponent strukturalny i cykliczny w latach 2003–2014 2 0

2003 2004 2005

2006

2007 2008 2009 2010 2011

2012 2013 2014

–2 –4 –6 –8 –10

Deﬁcyt strukturalny

Komponent cykliczny

Ogólny deﬁcyt ﬁnansów publicznych Źródlo: szacunki Komisji Europejskiej.

* Polski

Bank Przedsiębiorczości. ustawy budżetowej zakłada limit deficytu na poziomie 51,2 mld zł. Ubytek dochodów podatkowych założony został na poziomie 24 mld zł, z czego jedna trzecia miała zostać sfinansowana cięciem wydatków. Prawdopodobny ubytek dochodów podatkowych będzie jednak niższy o ok. 4–8 mld zł, dlatego niższy może być również deficyt. 1 Nowelizacja

Sektor finansów publicznych

Deficyt strukturalny finansów publicznych, który jest najlepszą miarą zmian w polityce fiskalnej, ma w tym roku obniżyć się do ok. 3,3% PKB, wobec 3,8% PKB w 2012 roku. Co ważne, zdecydowana większość wysiłku oszczędnościowego skupiona jest na wydatkach inwestycyjnych, które mają duże bezpośrednie przełożenie na popyt. Wydatki te są ograniczane głównie przez samorządy oraz Krajowy Fundusz Drogowy, zaś w budżecie centralnym wydatki inwestycyjne rosną. W pierwszym półroczu tego roku wydatki inwestycyjne samorządów obniżyły się niemal o 20%. Wprawdzie w ujęciu nominalnym jest to mała kwota 2 mld zł, jednak gros wydatków inwestycyjnych przypada zawsze na drugie półroczne i jeżeli zostanie utrzymana negatywna dynamika z pierwszych sześciu miesięcy, to łączny nominalny spadek inwestycji samorządowych może sięgnąć 7 mld zł. A to są tylko środki własne samorządów. Do tego doliczyć należy spadek wydatków finansowanych przez Unię Europejską, który może sięgnąć kilku miliardów złotych. Są to wszystko szacunki dość pobieżne, ponieważ trudno jest o bieżący wgląd w politykę samorządów. Z dużą dozą prawdopodobieństwa można jednak stwierdzić, że konsolidacja fiskalna po stronie samorządowej wywiera istotnie negatywny wpływ na popyt inwestycyjny i stanowi dużą część dostosowania strukturalnego finansów publicznych. Znaczne ograniczenie wydatków nastąpiło również w Krajowym Funduszu Drogowym, czyli głównej instytucji odpowiedzialnej za finansowanie projektów drogowych. Plan funduszu zakładał zmniejszenie wydatków na ten rok o ok. 13 mld zł. Trudno powiedzieć, jaka część tej redukcji już miała miejsce, jednak poza obszarem samorządowym jest to druga najważniejsza pozycja w oszczędnościach fiskalnych na 2013 rok. Trzeba jednocześnie przypomnieć, że KFD nie zalicza się do sektora finansów publicznych według prawa krajowego, ale zalicza się do tego sektora według prawa unijnego. Natomiast bez względu na interpretacje prawne, polityka funduszu podlega decyzjom politycznym i ma istotny wpływ na popyt zagregowany w gospodarce, dlatego ją w tym miejscu opisujemy. W najbliższym roku sytuacja finansów publicznych powinna jednak ulec wyraźnej poprawie, a skala konsolidacji fiskalnej znacznie się zmniejszy. Warto dostrzec, że nominalny wzrost PKB powinien w 2014 r. przyspieszyć do ok. 5–6%, co musi się przełożyć na wyraźny wzrost dochodów podatkowych i spadek deficytu budżetowego. Do tego należy doliczyć zmiany w kapitałowym filarze systemu emerytalnego, które dadzą budżetowi ok. 7–10 mld zł oszczędności (zmniejszy się dotacja do Funduszu Ubezpieczeń Społecznych oraz spadną koszty obsługi długu). Wprawdzie deficyt budżetowy został zaplanowany na poziomi 47 mld zł, ale w rzeczywistości może okazać się znacznie niższy (nawet o 10–15 mld zł, uwzględniając wypłatę z zysku NBP). Łącznie deficyt całego sektora finansów publicznych powinien obniżyć się do 3–3,5% PKB. Skala konsolidacji fiskalnej, czyli cięć wydatków i podwyżek podatków, zmniejszy się w porównaniu z 2013 r. około dwukrotnie. Wciąż będą obniżane inwestycje finansowane z Krajowego Funduszu Drogowego, ale w mniejszym tempie, a jednocześnie poprawa sytuacji finansowej samorządów powinna skutkować stabilizacją inwestycji na poziomie lokalnym. Polityka fiskalna będzie zatem w 2014 r. wciąż obciążała popyt krajowy, ale ten negatywny efekt powinien być znacznie mniej odczuwalny niż w tym roku.

Sejm zawiesił obowiązywanie progu ostrożnościowego dotyczącego długu publicznego; zaproponowana w zamian reguła fiskalna jest znacznie bardziej efektywna niż progi, ale głównym wyzwaniem dla jej funkcjonowania będzie wiarygodność polityczna. Podniesienie limitu deficytu budżetowego w 2013 r. wymagało zawieszenia obowiązywania pierwszego progu ostrożnościowego dla długu publicznego, zawartego w ustawie o finansach publicznych. Został zatem naruszony podstawowy wentyl bezpieczeństwa nakładający na politykę fiskalną regulacyjne ograniczenia, służące stabilizacji długu. W zamian za to rząd zaproponował wprowadzenie nowej reguły – teoretycznie znacznie bardziej efektywnej w stabilizowaniu długu publicznego, ale mniej przejrzystej i narażonej na poważny test wiarygodności. Co do szczegółów. Ustawa o finansach publicznych nakazuje rządowi dokonywanie oszczędności w warunkach, gdy dług publiczny przekracza 50, 55 i 60% PKB. Po przekroczeniu każdego progu (w roku t–1) sankcje nakładane na planowany budżet (w roku t+1) są coraz ostrzejsze. W ostatnich latach dług przekroczył pierwszy próg, co oznacza, że rząd nie mógł uchwalić budżetu z rosnącą 43

Gospodarka Polski – Prognozy i opinie

relacją deficytu do dochodów. W warunkach bardzo głębokiego spowolnienia gospodarczego w 2013 r. zrealizowanie tej sankcji musiałby doprowadzić do głębokiej recesji – wymagałoby bowiem zacieśnienia polityki fiskalnej w łącznej skali ok. 2,5% PKB (1% już planowany plus 1,5% wynikające z niedoboru dochodów podatkowych). Sejm, na wniosek rządu, zdecydował zatem o zawieszeniu obowiązywania progu i sankcji. Jednocześnie rząd zaproponował wprowadzenie nowych reguł fiskalnych, dotyczących wydatków sektora finansów publicznych. Nowa reguła nakłada ograniczenia na wydatki niemal całego sektora finansów publicznych, a nie jedynie budżetu, jak to ma miejsce w przypadku sankcji za przekroczenie progów ostrożnościowych. Każdego roku będzie ustalany limit dla tych wydatków, który będzie uzależniony od średniookresowego tempa wzrostu PKB i inflacji oraz prognoz dotyczących tych wskaźników na rok kolejny. Przewidziany schemat jest dość skomplikowany i trudno byłoby w tym miejscu opisać go szczegółowo, ale podstawowy cel reguły jest następujący: ma ona wyraźnie ograniczać wzrost wydatków w okresie dobrej koniunktury oraz pozwalać na ich wzrost w okresie słabej koniunktury. W trakcje całego cyklu koniunkturalnego deficyt sektora finansów publicznych powinien zatem utrzymać się na stabilnym poziomie (obecnie rząd planuje, by był to poziom 1% PKB). Reguła zawiera automatyczne mechanizmy korygujące, w razie gdyby deficyt nadmiernie odbiegał od założonego celu lub dług przekraczał dotychczasowe progi ostrożnościowe. Ekonomista Adam Czerniak obliczył, że gdyby nowa reguła funkcjonowała od 2004 r., wydatki publiczne byłyby o ok. 14–17% niższe niż są obecnie2. Czy zamiana jednej reguły na drugą jest dobrym rozwiązaniem? Przyjęte rozwiązanie ma kilka poważnych zalet. Przede wszystkim sankcje za przekroczenie progów ostrożnościowych miały jedną podstawową wadę – wchodziły w życie tylko w złych czasach. Progi i związane z nimi sankcje nie mają żadnej mocy ograniczania deficytu w okresach dobrej koniunktury, kiedy dług jest daleko od progów. Nowa reguła będzie zaś służyła stabilizacji deficytu na poziomie, który zapewnia spadek długu w średnim i długim okresie – będzie ona obowiązywała w każdym momencie cyklu koniunkturalnego. Ponadto przestrzeganie dotychczasowych sankcji wymagałoby podejmowania działań gwałtownie ograniczających popyt w okresie, kiedy polityka fiskalna powinna działać w odwrotnym kierunku (z dużą dozą prawdopodobieństwa można postawić tezę, że progi nigdy nie byłyby łamane w warunkach dobrej koniunktury). Nowa reguła będzie zdecydowanie bardziej antycykliczna, będzie służyła sprawnemu funkcjonowaniu automatycznych stabilizatorów koniunktury. Wreszcie trzeba zauważyć, że nowa reguła będzie dotyczyła niemal całego sektora finansów publicznych, podczas gdy progi i sankcje dotyczyły tylko budżetu, czyli niecałej połowy wydatków publicznych z wieloma furtkami dla kreatywnej księgowości. Jednocześnie zawieszenie funkcjonowania dotychczasowych sankcji posiada pewne wady. Po pierwsze, reguły fiskalne powinny być przejrzyste i zrozumiałe dla obywateli. Progi ostrożnościowe są przejrzyste, zaś nowe reguły nie. Po drugie, zawieszenie reguły akurat w momencie, kiedy miała ona wywołać sankcje, tworzy bardzo niebezpieczny precedens polityczny – decyzja nie została podjęta na podstawie analizy przewag jednej reguły nad drugą, ale w efekcie bieżącej presji. To może wzbudzać wątpliwości, czy nowa reguła w ogóle będzie obowiązywać, skoro w każdej chwili może zostać zawieszona. Zestawienie zalet i wad podjętego rozwiązania w zakresie reguł fiskalnych wydaje się wskazywać, że te pierwsze przeważają, ale kluczowa może okazać się kultura podejmowania decyzji politycznych.

Polska ma szansę wejść wkrótce na ścieżkę trwałego spadku długu publicznego, jednak mało przejrzyste są środki, jakie mają prowadzić do trwałego obniżenia deficytu przy jednoczesnym wykorzystywaniu nowej perspektywy finansowej Unii Europejskiej. Rozważając sytuację finansów publicznych, warto poświęcić uwagę strukturalnej stabilności długu publicznego, czyli ścieżce, na jakiej się znajduje. W ostatnich latach dług publiczny w Polsce systematycznie rósł, przekraczając 55% PKB (wg metodologii unijnej). W nadchodzących latach ten trend może się odwrócić, choć będzie to wymagało zdyscyplinowanej polityki fiskalnej w dość trud2 A.

Czerniak, M. Kapuściński, Kiedy rząd zacznie oszczędzać „Rzeczpospolita” z 02.07.2013.

Sektor finansów publicznych

nych warunkach. Dostępne dokumenty rządowe nie pozwalają niestety jednoznacznie stwierdzić, gdzie dokładnie i w jaki sposób rząd zamierza osiągnąć założone długookresowe cele fiskalne. Jeżeli nominalny wzrost PKB w nadchodzących latach wyniesie w Polsce 5,5%, a nominalne oprocentowanie długu utrzyma się na poziomie średniej z ostatnich pięciu lat, czyli również 5,5%, wówczas będziemy potrzebowali zbilansowanego salda pierwotnego finansów publicznych, by ustabilizować dług oraz minimalnej nadwyżki − by go obniżyć. Zakładając pewien margines bezpieczeństwa, np. na poziomie 0,5% PKB, oraz uwzględniając koszty obsługi długu, powinniśmy obniżyć deficyt finansów publicznych co najmniej do 2% PKB. Cel rządu jest jeszcze bardziej ambitny i zakłada obniżenie deficytu do 1% PKB. W 2012 r. strukturalny deficyt sektora finansów publicznych, po odjęciu kosztów obsługi długu, wynosił 1,1%. To wszystko oznacza, że do wejścia na ścieżkę spadku długu publicznego Polsce potrzeba jeszcze trwałych (nie cyklicznych !) oszczędności rzędu 1,5% PKB w porównaniu z sytuacją z 2012 r., a do osiągnięcia celu wyznaczonego przez rząd – 2,5%. Osiągnięcie takich oszczędności nie wydaje się zadaniem bardzo trudnym – w latach 2013−2014 sama reforma OFE i cięcie inwestycji publicznych przyniosą strukturalne oszczędności (pomijam w tym miejscu problem przenoszenia zobowiązań emerytalnych na przyszłość) ok. 2% PKB. Przy lekko korzystnym wietrze makroekonomicznym, dług publiczny mógłby znaleźć się na ścieżce spadkowej od 2014 roku. Warto jednak zwrócić uwagę, że ciężko będzie Polsce wykorzystać fundusze z nowej perspektywy finansowej Unii Europejskiej bez istotnego wysiłku wydatkowego sektora finansów publicznych. Jeżeli w latach 2007−2013 szacowany poziom inwestycji publicznych wyniesie ok. 4,8% PKB, to czy możliwe jest obniżenie tychże inwestycji do niecałych 3% do 2016 r., jak zaplanował rząd w programie konwergencji? W perspektywie 2014−2020 otrzymamy podobną kwotę pieniędzy jak w poprzedniej perspektywie, zatem nawet biorąc pod uwagę zmiany w sposobie przyznawania pieniędzy unijnych (np. zmiana nastąpi w kwalifikowaniu wydatków na VAT, co zmniejszy wymagany poziom współfinansowania) trudno oczekiwać gwałtownego spadku inwestycji publicznych. Sposobem na wyprowadzenie części wydatków poza budżet ma być program Polskich Inwestycji Rozwojowych, jest on jednak w powijakach i jak na razie nie rozpoczął żadnego większego projektu. Jeżeli zatem założymy, że poziom inwestycji publicznych nie będzie mógł spaść w dłuższym okresie poniżej 4% PKB, to osiągnięcie celu 1 proc. deficytu sektora finansów publicznych staje się znacznie trudniejsze. W takich warunkach rząd będzie musiał znaleźć wspomniane oszczędności rzędu 2,5% PKB poza obszarem inwestycji. W jaki sposób można to osiągnąć? Spoglądając na dokumenty rządowe oraz ostatnie decyzje, widać trzy główne źródła potencjalnych oszczędności możliwych do osiągnięcia do 2015 roku. Po pierwsze, ok. 0,5% PKB oszczędności powinny dać wspomniane zmiany w systemie otwartych funduszy emerytalnych. Po drugie, ok. 0,5–1% PKB oszczędności mają dać dalsze zamrożenie płac w administracji publicznej oraz cięcie kosztów funkcjonowania administracji. Po trzecie kolejne 0,5–1% PKB ma dać spadek wydatków emerytalnych związany z likwidacją niektórych przywilejów emerytalnych w 2009 r. oraz podwyższeniem wieku emerytalnego. Osiągnięcie takich oszczędności jest jednak bardzo niepewne. Relatywnie najbardziej pewne są oszczędności związane ze zmianą funkcjonowania OFE. Jednak w pozostałych działaniach widać wiele wątpliwości. Oszczędności na administracji to cel łatwy do zadekretowania, ale trudny do wykonania. Zamrożenie płac w administracji trwa już czwarty rok z rzędu – czy uda się kontynuować ten proces przez kolejne trzy lata? Z kolei oszczędności na zmianach w systemie emerytalnym mogą być nieco przeceniane. Z projekcji przygotowanych przez ZUS wynika, że wydatki Funduszu Ubezpieczeń Społecznych utrzymają się na dość stabilnym poziomie w stosunku do PKB w nadchodzących latach, a większe efekty podwyższenia wieku emerytalnego będą widoczne dopiero w latach 2018−2019.

BIBLIOGRAFIA Czerniak A., Kapuściński M., Kiedy rząd zacznie oszczędzać, „Rzeczpospolita” z 02.07.2013. Program Konwergencji, aktualizacja 2013, Warszawa, kwiecień 2013 (http://ec.europa.eu/europe2020/pdf/nd/ cp2013_poland_pl.pdf). Wieloletni Plan Finansowy Państwa, Warszawa, kwiecień 2013 (http://bip.kprm.gov.pl/download/75/8259/_2___ RM1117913_zalacznik_do_uchwaly_nr_76_RM_z_2013_.pdf).

Gospodarka Polski – Prognozy i opinie

STRESZCZENIE Pomimo wzrostu deficytu budżetu państwa, finanse publiczne przechodzą konsolidację obciążającą popyt krajowy; skala konsolidacji fiskalnej w najbliższych kwartałach powinna jednak ulec wyraźnemu złagodzeniu, co będzie wspierało wzrost gospodarczy. Sejm zawiesił obowiązywanie progu ostrożnościowego dotyczącego długu publicznego; zaproponowana w zamian reguła fiskalna jest znacznie bardziej efektywna niż progi, ale głównym wyzwaniem dla jej funkcjonowania będzie wiarygodność polityczna. Polska ma szansę wejść wkrótce na ścieżkę trwałego spadku długu publicznego, jednak mało przejrzyste są środki, jakie mają prowadzić do trwałego obniżenia deficytu przy jednoczesnym wykorzystywaniu nowej perspektywy finansowej Unii Europejskiej. Słowa kluczowe: finanse publiczne, dług publiczny, deficyt strukturalny, reguły fiskalne.

ABSTRACT Public finances Despite worsening fiscal position in 2013, Poland is still going through a process of structural rebalancing of public accounts; this process should slow down in the coming months, and this will help to ease burden on domestic demand. Fiscal rule limiting debt growth has been suspended and the government has proposed a new set of rules to control public expenditures; the new rules seem to be more effective in controlling deficit over the cycle, but their usefulness will depend on political reliability. Poland is quite close to entering a path of decreasing public debt, but the measures that should lead to this outcome in the context of high inflows of EU funds (which require domestic share in expenditures) are not very transparent. Keywords: public finances, public debt, structural deficit, fiscal rules. JEL Classification: H10, H50

Sektor finansowy

6. SEKTOR FINANSOWY Stanisław Kubielas*

6.1. SEKTOR BANKOWY WZROST AKTYWÓW I AKCJI KREDYTOWEJ SEKTORA BANKOWEGO Spadkowa tendencja dynamiki aktywów sektora bankowego uległa odwróceniu w pierwszej połowie 2013 roku, niemniej jednak daleko jeszcze do odzyskania dynamiki sprzed kryzysu, głównie z powodu znacznego wyhamowania akcji kredytowej we wszystkich segmentach rynku. Pogorszenie koniunktury i utrzymująca się niepewność rozwoju sytuacji gospodarczej w 2012 r. spowodowały, że po dwóch poprzednich latach szybkiego wzrostu tempo wzrostu aktywów sektora bankowego w ubiegłym roku wyhamowało do 4,3% (realnie 1,9%) z 11,7% (realnie 6,8%) w 2011 roku. Ta spadkowa tendencja uległa odwróceniu w I połowie 2013 r., gdy, licząc rok do roku, aktywa rosły już w tempie 6,6%, a licząc kwartał do kwartału tempo wzrostu podwoiło się (z ok. 1% w ub. roku do 2% w II kwartale br.). W ciągu dwóch kwartałów 2013 r. aktywa sektora powiększyły się o 50 mld zł (19,7 mld zł rok wcześniej) do poziomu 1401,3 mld zł, prawie o tyle ile wyniósł cały ubiegłoroczny przyrost (55 mld zł). W efekcie, po dwóch latach stagnacji, nastąpił wzrost udziału aktywów sektora bankowego w PKB z 84,6% pod koniec ub. roku do 87,1% w połowie 2013 roku. Silne spowolnienie w 2012 r. było wynikiem wyhamowania akcji kredytowej, a wzrost sumy bilansowej w bieżącym roku wynikał raczej z powiększania portfela instrumentów dłużnych niż ze znaczącego zwiększania akcji kredytowej. Stagnacja sumy bilansowej wynika z zahamowania tempa wzrostu akcji kredytowej. Załamanie koniunktury w w 2012 r. doprowadziło do prawie zupełnego zamrożenia akcji kredytowej, a tempo wzrostu kredytu dla sektora niefinansowego spadło do zaledwie 1,1% (realnie spadek o 1,2%) wobec 14,6% rok wcześniej. Sytuacja zaczęła się nieznacznie poprawiać w 2013 r., a zwłaszcza w II kwartale, gdy przyrost akcji kredytowej osiągnął 2,2% (kw./kw.), a 2,8% (r./r.) w połowie roku. O ile w całym 2012 r. przyrost wolumenu kredytu dla sektora niefinansowego wyniósł zaledwie 9 mld zł, to w pierwszej połowie 2013 r. osiągnął już 24 mld zł, z czego większość w II kwartale (17,5 mld zł). Spowolnienie akcji kredytowej w ub. roku objęło wszystkie segmenty rynku: kredyt korporacyjny, kredyt gospodarstw domowych, w tym hipoteczny i konsumpcyjny. W porównaniu z poprzednim rokiem tempo przyrostu nominalnie w 2012 r. zmalało dla kolejnych wymienionych kategorii kredytu odpowiednio: z 20,4% do 2,9%, z 11,9% do 0,2%, z 19,2% do 0,9%; kredyt konsumencki pogłębił nawet spadek z 2,% do 5,3%. Pierwsza połowa br. przyniosła niewielką poprawę, a w niektórych przypadkach zahamowanie spadków. Tempo wzrostu kredytu (liczone r./r.) dla przedsiębiorstw podniosło się do 3,7%, dla gospodarstw domowych do 2,4%, dla kredytu hipotecznego do 3,6%, a kredyt konsumencki odnotował śladowe przełamanie dołka w II kwartale. Właściwie we wszystkich segmentach większość przyrostu nastąpiła dopiero w II kwartale. Na 24 mld zł przyrostu wolumenu kredytu dla sektora niefinansowego w ciągu dwóch kwartałów bieżącego roku 9,2 mld zł wyniósł przyrost kredytu korporacyjnego, a pozostałe 14,8 mld zł przypadło na gospodarstwa domowe, w tym większość (12,4 mld zł) na kredyt hipoteczny. Przyrost należności gospodarstw domowych prawie w całości stanowił więc kredyt mieszkaniowy przy stagnacji kredytu konsumenckiego. * Wydział

Nauk Ekonomicznych Uniwersytetu Warszawskiego.

Gospodarka Polski – Prognozy i opinie

R y s u n e k 6 . 1 . Dynamika aktywów sektora bankowego w latach 2000−2013a (r./r., w %) 35 31,1

26,9

25 20

17,9

16,3

15 10

8,7

5,8

5 0 –5

2000

4,8

8,9

11,7 9,6

8,1

6,3

5,5 3,1

2001 –0,7 2003 –1,5 2002

Nominalne a po

11,8

10,1

9,6

16,3 14,7

6,8

1,8 2004

2005

2006

2007

2008

–1,7 2009

6,6 6,4 4,3 1,9

2010

2011

2012

2013*

Realne

dwóch kwartałach.

Źródło: NBP i KNF.

Banki boleśnie odczuły spadek popytu na kredyt mieszkaniowy, który stanowi istotną część kredytu dla sektora niefinansowego, a wolumen jego przyrostu w ub. roku dramatycznie zmalał. Przyczyn było kilka: pogarszająca się sytuacja dochodowa ludności, niepewne perspektywy na rynku pracy, malejące ceny nieruchomości, wygaszenie rządowego programu „Rodzina na swoim” i zaostrzone kryteria selekcyjne banków. Wydaje się, że dołek na rynku kredytu hipotecznego przypadł na I kwartał br., gdy wartość nowo udzielonych kredytów mieszkaniowych była najniższa od czterech lat. Obecnie sytuacja zdaje się odwracać: wraz z poprawą koniunktury i przyspieszeniem wzrostu gospodarczego są szanse na polepszenie dochodowej sytuacji ludności, ceny nieruchomości powoli się stabilizują, w końcu niskie stopy procentowe wpłynęły na obniżenie oprocentowania kredytu hipotecznego. Można sądzić, że przyrost kredytu hipotecznego w II kwartale 2013 r. o 8 mld zł jest dobrym prognostykiem ożywienia tego rynku. Dodatkowym czynnikiem może być wchodząca w życie od 2014 r. rekomendacja KNF nakazująca bankom wymaganie od klientów udziału własnego; jeszcze do końca br. mogą skorzystać z kredytu hipotecznego bez spełnienia tego warunku. Nieco słabsze sygnały poprawy płyną z rynku kredytu konsumenckiego. Po prawie trzyletnim regresie, gdy banki zaalarmowane gwałtownym pogarszaniem się jakości tego portfela zaostrzyły selektywność, dopiero pod koniec II kwartału 2013 r. można było zaobserwować niewielkie przyrosty. Wynika to prawdopodobnie z kilku czynników: stopniowej, ale widocznej już poprawy portfela, malejących stóp procentowych oraz złagodzenia polityki kredytowej banków w tym segmencie. Silne osłabienie tempa wzrostu gospodarki oraz wzrost niepewności co do stanu przyszłej koniunktury wpłynęły na obniżenie aktywności przedsiębiorstw zarówno operacyjnej, jak i inwestycyjnej, a więc również na zapotrzebowanie na kredyt bankowy; dodatkowo wysoki stopień płynności sektora przedsiębiorstw pozwalał na finansowanie działalności ze środków własnych. Wobec jednocześnie zacieśnienia polityki kredytowej banków doszło do silnego wyhamowania akcji kredytowej w obszarze kredytu korporacyjnego w 2012 roku. Wprawdzie po pierwszym półroczu br. sytuacja się nieco poprawiła, ale daleko ciągle do ożywienia tego segmentu rynku obserwowanego w latach poprzedzających kryzys. Przyrost kredytu korporacyjnego w pierwszym półroczu wyniósł 9,2 mld zł (z czego 7,2 mld zł w II kwartale) i był większy niż w całym 2012 r. (8,2 mld zł), jednak przy obecnym tempie przyrostu środków na akumulację, w tym na inwestycje, większej poprawy 48

Sektor finansowy

w tym roku trudno oczekiwać. Z danych za I kwartał wynika, że największe przyrosty odnotowano w kredytach zaciąganych przez przedsiębiorstwa na nieruchomości, a w segmencie kredytów operacyjnych wzrost wykazywały tylko duże firmy.

R y s u n e k 6 . 2 . Nominalna dynamika kredytów i depozytów w latach 2000–2013a (r./r., w %) 45

41,8

40 35

32,4 29,4

30 25 20 15,8 15

17,8 15,2

15,0

13,0

7,7

5,9 5 0

1,8 2000

12,9

8,9 9,5

7,3

5,7 1,1

–3,0 2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

3,5 2,8

2012

2013*

2002 Kredyty

a po

9,9 8,7

3,8 4,2

2001

–5

4,8

10,8

14,6

11,7

Depozyty

dwóch kwartałach.

Źródło: NBP i KNF.

Osłabienie gospodarcze, jakie nastąpiło w 2012 r., odcisnęło piętno na dynamice bazy depozytowej, co obserwujemy do dziś. Już w ub. roku mimo rosnących stóp procentowych znacznie zmalało tempo wzrostu depozytów, bo aż do 3,5% wobec 13% rok wcześniej. Cały ubiegłoroczny przyrost depozytów sektora niefinansowego wyniósł zaledwie 24 mld zł i był faktycznie zrealizowany w IV kwartale, po ostatnich podwyżkach stóp procentowych przez NBP, oraz wyłącznie dzięki wzrostowi depozytów ludności, bo depozyty przedsiębiorstw w ub. roku zmalały. W ciągu dwóch kwartałów 2013 r. tempo wzrostu depozytów przyspieszyło do 7,3% (r./r)., a w stosunku do stanu na koniec ub. roku nastąpił wzrost o 2,7%. Przyrost wolumenu depozytów wyniósł ponad 19 mld zł, czyli niewiele mniej niż w całym 2012 r., nastąpił również wyłącznie dzięki przyrostowi oszczędności ludności, przy stagnacji depozytów przedsiębiorstw, a do tego był skoncentrowany prawie w całości w I kwartale, czyli osłabł w reakcji na ostatnie redukcje stóp procentowych. Wobec silnej obniżki stóp procentowych można też przypuszczać, że dynamika depozytów ludności raczej już nie przyspieszy w drugiej połowie roku, a na podaż oszczędności przedsiębiorstw też nie można liczyć, bo przy wolniejszym wzroście zysków płynne środki finansowe będą raczej wykorzystywane na bieżące potrzeby operacyjne, zwłaszcza gdy koniunktura zacznie się poprawiać. Na skutek wolniejszego tempa przyrostu kredytów niż depozytów sektora niefinansowego w ub. roku nastąpił spadek luki finansowej, mierzonej jako stosunek kredytów do depozytów, do 113,9% w stosunku do 116,6% na koniec poprzedniego roku. W ciągu bieżącego półrocza te tendencje się jednak odwróciły i stosunek kredytów do depozytów ponownie wzrósł do 114,2%. Nie oznacza to jeszcze istotnego pogorszenia źródeł finansowania, ale przy utrzymujących się dłużej niskich stopach procentowych i ożywieniu na rynku kredytowym można się spodziewać wzmożenia walki konkurencyjnej banków o oszczędności gospodarstw domowych, zwłaszcza że wiele zagranicznych banków matek planuje zrestrukturyzować strategię finansowania, ograniczając zasilanie banków córek w Polsce. 49

Gospodarka Polski – Prognozy i opinie

WYNIKI FINANSOWE I STABILNOŚĆ SEKTORA BANKOWEGO Wbrew wcześniejszym oczekiwaniom zysk netto sektora bankowego po dwóch kwartałach 2013 r. nie był gorszy niż rok wcześniej, chociaż drugi już rok obserwujemy stagnację jego tempa wzrostu z powodu ograniczenia skali działalności bankowej, a obecnie także wskutek spadku stóp procentowych. Niemniej jednak podstawowe wskaźniki operacyjne, dzięki utrzymaniu wysokiego poziomu wolumenu zysku, wskazują na stabilność systemu bankowego. Wbrew wcześniejszym oczekiwaniom zysk netto sektora bankowego po dwóch kwartałach 2013 roku nie był gorszy niż rok wcześniej i wyniósł 8,16 mld zł wobec 8,03 mld zł po dwóch kwartałach 2012 roku. Oczywiście już drugi rok obserwujemy stagnację jego tempa wzrostu, po rekordowym 2011 r., ale osiągnięty wówczas wynik finansowy 15,5 mld zł został powtórzony w 2012 r. i wydaje się, że tak będzie też w tym roku. Banki radzą sobie bardzo dobrze w czasach kryzysu i okazują się odporne zarówno na spowolnienie tempa wzrostu gospodarki jak i na obecne obniżki stóp procentowych. Na koniec II kwartału 2013 r. nastąpił spadek wyniku działalności bankowej o 6,9% w porównaniu z pierwszym półroczem ub. roku, na skutek zarówno ograniczenia skali działania sektora bankowego, jak i znacznego obniżenia o 8,6% uzyskanego wyniku odsetkowego, co było rezultatem kolejnych obniżek stóp procentowych. Spadek kosztów odsetkowych (o 13,2%), przy ograniczonej skali działania, nie był w stanie skompensować spadku przychodów odsetkowych (o 11%), a ponadto obniżeniu uległy też dochody z prowizji (o 2,5%). Pomimo niekorzystnego wyniku działalności bankowej dwa sprzyjające czynniki pozwoliły bankom utrzymać ubiegłoroczny poziom wyniku finansowego. Po pierwsze banki położyły szczególny nacisk na wzrost dyscypliny kosztowej (m.in. redukując zatrudnienie), co pozwoliło obniżyć o prawie 1% koszt działalności bankowej, który regularnie dotąd wzrastał o ok. 5–6%. Po drugie doszło do znacznej redukcji odpisów na rezerwy z tytułu utraty wartości aktywów, bo aż o 17,4%, co było wynikiem z jednej strony ograniczenia akcji kredytowej, a z drugiej poprawy jakości portfela (w porównaniu do dużych obciążeń ze strony sektora budowlanego w ub. roku). Odpisy na rezerwy z tytułu utraty wartości aktywów za dwa kwartały obniżyły się do poziomu 3,5 mld zł wobec 4,2 mld zł rok wcześniej. Udział należności zagrożonych w należnościach ogółem od sektora niefinansowego zmalał po pierwszym półroczu 2013 r. do 8,72% (z 8,85% na koniec 2012 r.). Udział kredytów zagrożonych sektora przedsiębiorstw pozostał wprawdzie na poziomie z końca ub. roku (11,8%), ale w przypadku gospodarstw domowych spadł do 7,2% z 7,4%, podobnie jak w segmencie kredytów konsumenckich do 16% z 17,2%. Nadal jest obserwowany wzrost udziału zagrożonych kredytów mieszkaniowych, który powiększył się do 2,9% z 2,8% na koniec ub. roku. Mimo zahamowania wzrostu zysku netto jego wolumen, podobny do ubiegłorocznego, jest nadal wysoki, co sprawia, że zasadniczo nie pogorszyły się wskaźniki efektywności operacyjnej w stosunku do ub. roku. Mimo dalszego przyrostu funduszy własnych, chociaż w tempie wolniejszym niż w zeszłym roku (10% r./r. wobec 17% w ub. roku), sektor bankowy odnotował w pierwszej połowie br. niewielkie pogorszenie wskaźnika zwrotu na kapitale (ROE) do 12,3% z 12,8% na koniec 2012 roku. W przypadku wskaźnika zwrotu z aktywów (ROA) nie odnotowano zmiany i pozostał on na poziomie 1,2%. Jednocześnie dzięki zwiększonym odpisom zysku na podwyższenie kapitałów nastąpiło podniesienie współczynnika wypłacalności do 15,2% z 14,2% na koniec ub. roku. W ten sposób sektor bankowy w Polsce spełnia rekomendacje Bazylei III w zakresie adekwatności kapitałowej, zalecane w okresie kryzysu finansowego. Również sytuacja w zakresie płynności pozostaje dobra, a podstawowe miary płynności utrzymują się na zadowalających poziomach. Podstawowa rezerwa płynności wzrosła z 279 mld zł na koniec ub. roku do 294,5 mld zł po dwóch kwartałach 2013 r., zwiększając dodatnią lukę płynności z 157 mld zł do 165 mld zł. Duże dyspro50

Sektor finansowy

T a b e l a 6 . 1 . Wskaźniki efektywności operacyjnej sektora bankowego 2009–2013a (w %) 2009

2010

2011

2012

2013

ROE

10,2

12,0

14,9

12,8

12,3

ROA

0,8

1,0

1,3

1,2

13,3

13,9

13,1

14,7

15,2

7,9

8,8

8,3

8,9

8,7

w tym: przedsiębiorstwa

11,7

12,4

10,5

11,8

gospodarstwa domowe

5,9

7,2

7,4

7,2

mieszkaniowe

1,4

1,8

2,3

2,8

2,9

konsumpcyjne

13,0

17,3

18,0

17,2

16,1

Wsp. wypłacalności Należności zagrożone

a Po

dwóch kwartałach.

Źródło: GINB i KNF.

R y s u n e k 6 . 3 . Wynik finansowy sektora bankowego w latach 2000–2013a (w mld zł) 25

19,6

20 16,7

19,2

16,8 15,5

15 10,9 10 7,9 6,0 5

10,7

11,4

10,2

9,1

10,0 8,3

7,1

8,2

4,5

4,2 3,8

4,2

2000

2001

Zysk brutto a po

13,7

5,8 2,3

13,7

13,0

15,5

14,2

2002

2,3

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013*

Zysk netto

dwóch kwartałach.

Źródło: GINB i KNF.

porcje pod względem terminów zapadalności aktywów i wymagalności pasywów oznaczają jednak oparcie długoterminowej akcji kredytowej na krótkoterminowych depozytach, co podnosi ryzyko płynności i będzie wymagało dostosowania do wymogów Bazylei III w zakresie finansowania długookresowego (wskaźnik NSFR)1. Banki krajowe przeszły przez dno kryzysu zadłużeniowego w Europie i osłabienia wzrostu gospodarczego niespodziewanie spokojnie, zachowując dużą odporność na zawirowania rynków światowych. Patrząc na poziomy obecnych wyników finansowych i wskaźników operacyjnych, 1 Wskaźnik NSFR nakładający na banki obowiązek dostosowania długoterminowej struktury pasywów do struktury aktywów, ma zapobiec nadmiernej transformacji terminów płatności w celu zachowania średnio- i długookresowej płynności.

Gospodarka Polski – Prognozy i opinie

można stwierdzić, że system bankowy w Polsce pozostaje stabilny, a zakładając stopniową poprawę koniunktury w najbliższych okresach, można liczyć na umiarkowany wzrost skali akcji kredytowej i utrzymanie przynajmniej dotychczasowego poziomu wyniku finansowego, a zatem na niepogarszanie wskaźników operacyjnych w drugiej połowie bieżącego roku. Czynnikami, które mogą negatywnie wpłynąć na wyniki finansowe jest planowany podatek bankowy, redukcja stawek interchange, a także zakumulowany poziom ryzyka portfela walutowych kredytów hipotecznych. Z drugiej strony dobra kondycja i stabilność polskiego sektora bankowego może się okazać ważnym czynnikiem podtrzymania relatywnie lepszej koniunktury w kraju w stosunku do sytuacji w Europie. Warto zauważyć, że w niektórych krajach Unii Europejskiej to właśnie słaba kondycja sektora bankowego i konieczność restrukturyzacji bilansów banków staje się istotną przeszkodą dla ożywienia gospodarki.

BIBLIOGRAFIA Sektor bankowy. Dane miesięczne, Urząd Komisji Nadzoru Finansowego, lipiec 2013. Informacja o sytuacji banków w I kwartale 2013, Urząd Komisji Nadzoru Finansowego, Warszawa 2013. Raport o sytuacji banków w 2012 r., Urząd Komisji Nadzoru Finansowego, Warszawa 2013.

STRESZCZENIE Spadkowa tendencja dynamiki aktywów sektora bankowego uległa odwróceniu w pierwszej połowie 2013 roku, niemniej daleko jeszcze do odzyskania dynamiki sprzed kryzysu. Silne spowolnienie w ubiegłym roku było wynikiem wyhamowania akcji kredytowej we wszystkich segmentach rynku, a wzrost sumy bilansowej w tym roku wynikał raczej z powiększania portfela instrumentów dłużnych niż ze znaczącego zwiększania akcji kredytowej. Banki boleśnie odczuły spadek popytu na kredyt mieszkaniowy, a wolumen jego przyrostu osiągnął dołek w I kwartale tego roku. Obecnie sytuacja zdaje się odwracać i są szanse na poprawę. Osłabienie gospodarcze spowodowało także zwolnienie tempa przyrostu bazy depozytowej. Jednak wbrew wcześniejszym oczekiwaniom zysk netto sektora bankowego po dwóch kwartałach 2013 r. nie był gorszy niż rok wcześniej, chociaż drugi już rok obserwujemy stagnację jego tempa wzrostu z powodu ograniczenia skali działalności bankowej, a obecnie także spadku stóp procentowych. Niemniej jednak podstawowe wskaźniki operacyjne, dzięki utrzymaniu wysokiego poziomu wolumenu zysku, wskazują na stabilność systemu bankowego. Słowa kluczowe: kondycja sektora bankowego, koniunktura, kredyty i depozyty, Bazylea III.

Abstract Banking Sector The declining trend in the dynamics of the banking sector assets has been reversed in the first half of the current year, however, there is still a long way to reach the pre-crisis dynamics. The last year’s strong slowdown was a result of poor credit expansion in all market segments and the current increase in assets is due to an increasing debt instruments portfolio rather than a revival of lending activity. Banks suffered from the falling demand for mortgage which reached the lowest level in the first quarter this year. Now the situation tends to rebound and there are chances for improvement. Economic slowdown had negative impact on increases in the deposit base. However, in spite of the previous expectations the profits of the banking sector after two quarters of the current year were not smaller than a year ago, although it is the second year that a stagnation of growth rate can be seen due to the reduced scale of banking activities and currently also because of falling interest rates. Nonetheless, the main operating indicators still reveal a sound stability of the banking system primarily due to the relatively high volume of profits. Key words: standing of banking sector, business outlook, credits and deposits, Basle III. JEL Classification: E40, E50

Sektor finansowy

Lesław Pietrewicz*

6.2. GPW WOBEC PRZEMIAN RYNKÓW KAPITAŁOWYCH W EUROPIE Światowa hossa na sterydach. Właśnie minęło 5 lat od największego w historii bankructwa banku Lehman Brothers, uznawanego za symboliczny początek największej w powojennym okresie globalnej recesji. Indeksy najważniejszych zachodnich giełd odrobiły w tym roku związane z nią straty i od kilku miesięcy, z przerwami na korekty, biją rekordy. Indeks S&P500 od początku roku zyskał 19,3% (stan na 18.09.2013), brytyjski FTSE250 21,9%, niemiecki DAX 13,5%, zaś francuski CAC402 wzrósł o 14,5%. W powszechnej ocenie obecna hossa na rozwiniętych rynkach jest napędzana przez utrzymujące się na rekordowo niskich poziomach stopy procentowe największych banków centralnych świata wspomagane przez bezprecedensowy program zakupu aktywów przez amerykańską Rezerwę Federalną (FED), określany jako luzowanie ilościowe (od września 2012 r. trwa trzecia jego runda). Druk pustego pieniądza na wielką skalę podjął pod koniec zeszłego roku także Bank Japonii, co, jak się łatwo domyślić, wywołało tam silne wzrosty cen akcji (od początku roku indeks Nikkei zyskał 39.5%, przy rocznej stopie zwrotu aż 59%). Za główne zagrożenie związane ze skrajnie łagodną polityką monetarną podaje się ryzyko znaczącego wzrostu inflacji konsumenckiej. Ryzyko to jednak nie zmaterializowało się, gdyż pieniądze banków centralnych trafiały nie tyle do realnej gospodarki (np. poprzez kredyty), co na rynki finansowe, zwłaszcza akcji – i tu inflacja aktywów jest bardzo wyraźna. Wydarzeniem ostatniego półrocza na światowych rynkach finansowych była zapowiedź stopniowej redukcji skali luzowania ilościowego (tzw. taper) prowadzonego przez FED, aż do jego pełnego wygaszenia do połowy 2014 roku. Wywołała ona wyraźny odwrót od obligacji rządu amerykańskiego, umocnienie dolara i przepływ pieniędzy na rynek akcji. 18. września FED poinformował, wbrew oczekiwaniom rynków, o utrzymaniu programu druku pieniądza w dotychczasowej skali, tłumacząc to oczekiwaniem na więcej dowodów trwałości ożywienia gospodarczego. Innymi słowy słaby wzrost gospodarczy będzie wspierać dalszy druk pieniądza, który będzie inwestowany w akcje, a tym samym dalej rosnąć będzie rozdźwięk między kondycją gospodarki realnej i rynkami finansowymi. W przeszłości sytuacja taka nazywana była bańką spekulacyjną3. Zastanawiająca w tym wszystkim jest swoista amnezja banków centralnych, regulatorów rynków finansowych i inwestorów. W 2009 r. za głównego winnego wybuchu globalnego kryzysu uważany był poprzedni szef FED Alan Greenspan i jego polityka deregulacji i długotrwałego utrzymywania bardzo niskich stóp procentowych. Bardzo tanie dzięki niskim stopom procentowym kredyty hipoteczne udzielane bez wymagania wkładu własnego walnie przyczyniły się do napędzenia bańki na rynku nieruchomości mieszkaniowych i będącego jej skutkiem krachu, który zapoczątkował globalny kryzys. Obecnie stopy procentowe w USA są jeszcze niższe, ich wpływ na rynki aktywów dodatkowo wzmacniany jest drukiem dolarów, zaś regulatorzy bankowi pod presją branży deweloperskiej, członków Kongresu i wielu banków właśnie wycofali się z kluczowej reformy rynku hipo-

* Instytut Nauk Ekonomicznych PAN. 2 Indeks ten, jako jedyny z wymienionych,

nie pobił jeszcze szczytu z 2007 roku. jednak odnotować, że zyski przedsiębiorstw są wysokie (a ich udział w PKB rośnie) i w odniesieniu do średniego wskaźnika cena/zysk dla spółek amerykańskich zdecydowanie nie można mówić o bańce spekulacyjnej. Pojawia się paradoks, że im słabsze są perspektywy realnej gospodarki (konsumpcja, zatrudnienie, PKB) względem rynków finansowych, tym bardziej opłaca się inwestować w aktywa finansowe kosztem inwestycji w sferę realną. Im dłużej sytuacja taka będzie utrzymywana przez FED, tym bardziej bolesne może być późniejsze dostosowanie. 3 Należy

Gospodarka Polski – Prognozy i opinie

R y s u n e k 6 . 4 . Liczba debiutów i wycofań na rynku głównym GWP w latach 2003-2013 90 80

70 60 50 40 36

–10 –20

–9

–10

–9

20 0 4

20 0 5

2 00 6

–19 2003

Liczba debiutów

–14 200 7

–10

–8

20 0 8

20 0 9

–13

–12

20 1 0

2011

–7

–8

2012

2013*

Liczba wycofań

* dane na koniec sierpnia. Źródło: GPW (http://www.gpw.pl/analizy_i_statystyki_pelna_wersja) (dostęp: 18.09.2013).

tek przewidującej konieczność wnoszenia wkładu własnego rzędu 10−20% (Reilly, 2013). Horyzont decyzyjny uczestników rynków skraca się, ryzyko systemowe rośnie. W porównaniu z koniunkturą panującą na rynkach akcji państw rozwiniętych, nasz parkiet prezentuje się zdecydowanie niekorzystnie. Licząc od początku roku, stopa zwrotu indeksu WIG20 wyniosła –8,5% (zmiana roczna –1,7%), zaś indeksu szerokiego rynku WIG 4,1% (12,4%)4. Z czynników o charakterze globalnym istotny wpływ na względnie słabe zachowanie warszawskiego parkietu ma m.in. perspektywa umocnienia się dolara, powodująca odpływ kapitałów z rynków wschodzących (do jakich inwestorzy zaliczają polskie papiery wartościowe) do USA. Spośród czynników lokalnych najważniejsze wydaje się z jednej strony odwrócenie trendu na rynku obligacji skarbowych, które w połączeniu z bardzo niskim oprocentowaniem lokat bankowych owocuje napływem środków do funduszy akcji, co oczywiście sprzyja rynkowi, a z drugiej reforma systemu emerytalnego, stanowiąca w dłuższej perspektywie bardzo poważne osłabienie strony popytowej na GPW. Ocena reformy OFE, w tym jej wpływu na GPW, stanowi temat osobnego artykułu w tym numerze „Gospodarki Polski…”. Względnie słaba koniunktura na GPW przełożyła się na wyhamowanie napływu nowych spółek (rys. 6.4). Do końca sierpnia zadebiutowało ich na GPW tylko 12, włączając w to 4 podmioty przechodzące z rynku NewConnect, zaś łączna wartość ofert publicznych wyniosła jedynie 440 mln zł. W czwartym kwartale rynek debiutów może ożyć, jednak będzie to zależeć głównie od powodzenia ofert prywatyzacyjnych PKP Cargo i Energi, przygotowywanych przez Ministerstwo Skarbu Państwa. Jeśli debiut Energi dojdzie do skutku, będzie to zdecydowanie największa oferta publiczna na naszym rynku w tym roku (warta około 2,5-3 mld zł). Jednak ze względu na niepewność nastawienia do wielkich ofert prywatyzacyjnych ze strony OFE, które dotąd mocno inwestowały w akcje prywatyzowanych spółek, oferta może nie zostać domknięta na satysfakcjonujących MSP warunkach, a tym samym może zostać przesunięta na przyszły rok. Planowane upublicznienie spółek PKP Cargo i Energa to jedne z ostatnich wielkich prywatyzacji przez giełdę. Oferty tej skali jak w przypadku PZU czy PKO (obie po około 8 mld zł) już się nie powtórzą. Warszawski parkiet, jeśli chce rosnąć organicznie, musi przyciągać oferty spółek prywatnych, krajowych i zagranicznych. Obecnie w Warszawie notowanych jest 45 spółek zagranicznych, o dwie więcej niż na koniec 2012 r. (dane GPW), wszystkie pochodzenia europejskiego, w ogromnej 4 Wszystkie

powyższe dane za: http://stooq.pl (dostęp: 18.09.2013).

Sektor finansowy

większości z regionu Europy Środkowej, stanowiącej naturalne pole ekspansji warszawskiego parkietu. Tymczasem jeszcze tej jesieni na GPW chce zadebiutować spółka chińska – Peixin 5. Warszawa jako miejsce debiutu firmy z Państwa Środka jest wyborem dalece nieoczywistym. W tym miejscu przypomnimy tylko, że już wcześniej, przy pierwszych sygnałach o zainteresowaniu spółek chińskich debiutem na GPW, ostrzegaliśmy o wyjątkowo wysokiej w ich przypadku asymetrii informacyjnej i zwracaliśmy uwagę na głośne wówczas przypadki fałszowania danych finansowych przez chińskie spółki notowane w USA, które doprowadziły do odwrócenia linii regulatora tamtejszego rynku i wprowadzenia dla nich utrudnień w dostępie do parkietów amerykańskich.

GPW poszukuje swojego miejsca w branży handlu papierami wartościowymi w Europie. Nowy prezes GPW Adam Maciejewski powiedział niedawno, że nie możemy stać obok procesów zachodzących na rynkach kapitałowych Europy. Procesy te to przede wszystkim wyścig technologiczny i konsolidacja branży. 15 kwietnia 2013 r. na GPW ruszył zakupiony od NYSE system transakcyjny UTP (Universal Trading Platform), umożliwiający handel algorytmiczny, w tym handel wysokich częstotliwości (high frequency trading – HFT). Możliwości dotychczasowego systemu Warset pozwalały realizować 328 zleceń na sekundę, w nowym systemie przepustowość rośnie do 20 tys. zleceń na sekundę. Nowy prezes GPW Adam Maciejewski jest „przekonany, że pojawienie się handlu algorytmicznego może być przełomowym momentem w historii naszego rynku” (Błasiński, 2013). Wiara ta wynika prawdopodobnie z tego, że w USA udział handlu algorytmicznego w całkowitych obrotach wynosi około 50%, zaś w Europie Zachodniej około 40%. Prezes Maciejewski liczy więc na przyciągnięcie nowych inwestorów. W praktyce HFT jest możliwy na GPW od początku września. Związane jest to z uruchomieniem przez GPW usługi tzw. kolokacji, czyli instalowania przez domy maklerskie własnych serwerów w serwerowni warszawskiej giełdy. Kolokacja jest w praktyce niezbędna, aby model inwestowania oparty na HFT mógł być efektywny, gdyż tylko takie rozwiązanie techniczne w praktyce zapewnia możliwość liczonej w mikrosekundach reakcji na zmiany kursów. Przedstawiciele krajowych domów maklerskich wskazują, że na dzień dzisiejszy nie ma w kraju popytu na tę usługę (Kosiński, 2013), należy jednak zauważyć, że takich klientów jak OFE czy TFI ona z zasady nie interesuje. Za granicą jej klientami są przede wszystkim fundusze hedgingowe i to ewentualnie wśród nich można szukać potencjalnych klientów. Skoro ze strony krajowych inwestorów nie należy oczekiwać wzmożonego zainteresowania HFT, warto przyjrzeć się, czy zagraniczni gracze stosujący techniki algorytmiczne i wykorzystujący HFT mogą być zainteresowani rozpoczęciem takiej działalności na GPW. W tym celu należy zrozumieć mechanizmy i siły stojące za rozwojem tych form inwestowania na dojrzałych rykach. Po pierwsze, u podstaw opracowania algorytmów służących do zawierania transakcji legła chęć wyeliminowania niedostatków umysłu ludzkiego, a przede wszystkim wpływu emocji na decyzje inwestycyjne. Drugim źródłem rozwoju handlu algorytmicznego była chęć oszczędności czasu i pieniędzy – skoro program przeprowadza transakcje automatycznie po wystąpieniu zaprogramowanych wcześniej sygnałów, człowiek nie musi spędzać całych dni przed monitorem i może zająć się czymś bardziej twórczym. Największe niebezpieczeństwo związane z tą techniką dotyczy występowania nietypowych zdarzeń, w przypadku których brak wzorca, na którym algorytmy mogłyby się oprzeć, a także pojawiania się nieprawdziwych sygnałów. Generalnie komputery gorzej radzą sobie w nietypowych sytuacjach, jak w I półroczu br. mieszane informacje wychodzące z Rezerwy Federalnej, a wcześniej krach wywołany upadkiem Lehman Brothers. W takich sytuacjach ludzie uzyskują przewagę nad komputerami. Natomiast z drugą z wymienionych sytuacji, czyli z fałszywym sygnałem mieliśmy do czynienia pod koniec kwietnia, kiedy to hakerski wpis na profilu Twittera agencji Associated Press, informujący o wybuchach w Białym Domu, wywołał błyskawiczny spadek amerykańskich 5 Peixin jest producentem maszyn do artykułów higienicznych. Z rynku chce pozyskać 100 mln zł, przy obecnych przychodach na poziomie 46,5 mln euro.

Gospodarka Polski – Prognozy i opinie

indeksów (np. DJIA o 1,5%)6. Po sprostowaniu informacji indeksy oczywiście wróciły do wcześniejszych poziomów. Podobny charakter i przebieg, ale znacznie głębszą skalę, miał głośny flash crash z 2010 r. wywołany błędem maklera. Z kolei źródłem wykształcenia się i rozwoju HFT było oczywiście dążenie do prześcignięcia konkurentów, co stanowiło dość oczywistą konsekwencję rozwoju handlu algorytmicznego. Obecnie coraz więcej inwestorów zdaje sobie jednak sprawę, że to droga donikąd (Foley, 2013). Wskazują oni, że HFT zredefiniowało branżę handlu aktywami finansowymi, przekształcając ją w „technologiczny wyścig zbrojeń”, co w słowach Gila Mandelzisa, prezesa platformy forexowej EBS (jednej z dwóch dominujących na tym rynku), stanowi ogromne obciążenie dla branży, gdyż wymusza ponoszenie wysokich inwestycji w prędkość bez związku z ich strategią inwestycyjną. Mandelzis zwraca uwagę, że „Prędkość ma niewiele wspólnego z tym, po co uczestnicy przychodzą na rynek. To są poważni gracze, którzy przychodzą na rynek, by handlować ryzykiem, nie po to by się ścigać” (Foley, 2013). Dlatego coraz wyraźniejszym wyzwaniem dla całego rynku handlu aktywami finansowymi jest równoważenie potrzeb tradycyjnych graczy i tych stosujących HFT. Odniesienie się powyżej do rynku Forex nie jest przypadkowe, gdyż – ze względu nieporównywalnie większą niż na innych klasach aktywów wartość obrotów (około 4 bln USD dziennie) i płynność, a także wielość operatorów rynków (głównie największe banki) – to tu zaczęła się rewolucja HFT, tu najwyraźniej uwidaczniają się jej wady i tu należy szukać zjawisk i zdarzeń, które ukształtują przyszłość HFT również na rynkach akcji (Foley, 2013). Struktura rynku oparta na obecności licznych platform obrotu, jak w Europie Zachodniej czy w USA7, nagradza szybkość obrotu. Dzięki fragmentacji rynku i zróżnicowaniu operatorów w zakresie technologii oraz wynikających stąd różnicach w prędkości przetwarzania i przesyłu informacji zaawansowani technologicznie gracze operujący na zaawansowanych technologicznie platformach obrotu mogą wykorzystywać przewagę w obszarze szybkości do prowadzenia strategii arbitrażu cenowego. Powyższa analiza prowadzi do wniosku, że nasz rynek jest zdecydowanie za mały, za mało zróżnicowany i za mało płynny, by znaleźć się w grupie rynków priorytetowych dla graczy posługujących się HFT. Inne rynki (np. japoński, koreański) oferują im o wiele lepsze perspektywy i to tam koncentruje się obecnie uwaga owych graczy. Mimo to z zadowoleniem należy przyjąć widoczną w kierownictwie warszawskiej giełdy świadomość znaczenia technologii w dynamice branży handlu papierami wartościowymi w Europie. O determinacji włączenia się w nią wyraźnie świadczy nabycie przez GPW 30% udziałów w platformie tradingowej Aquis. Aquis to nowe przedsięwzięcie (start-up) proponujące nowy model biznesowy w branży handlu papierami wartościowymi. Założyciele proponują nowe podejście do opłat dla traderów za dostęp do informacji, oparte na znanej z telefonii komórkowej zasadzie „płać tylko za to, co faktycznie używasz” (Stafford, 2013a). Warto zaznaczyć, że pomysłodawcami przedsięwzięcia są twórcy i byli menedżerowie, platformy Chi-X Europe, która osiągnęła największy sukces i udział w rynku wśród MTF-ów (multilateral trading facilities) w Europie (w 2011 r. została przejęta przez BATS Global Markets). Warszawskiemu parkietowi udało się więc wejść kapitałowo do najwyższej ligi technologicznej, ale należy mieć świadomość, że jego rola jest tu ograniczona – ma pełnić w akcjonariacie funkcję pasywną, zabezpieczając projekt przed wrogim przejęciem (Stafford, 2013b). Niewątpliwie udział w takim projekcie ma dla GPW znaczenie prestiżowe, jednak z punktu widzenia perspektyw jej rozwoju najważniejsza jest kwestia, ile się tam zdoła nauczyć. Nie sposób na koniec nie poruszyć kwestii ambicji GPW dotyczącej konsolidacji giełd Europy Środkowej. Na początku kwietnia agencja Bloomberg poinformowała o wstępnych rozmowach między Michaelem Buhlem, prezesem Wiener Boerse (WB), a Adamem Maciejewskim, szefem GPW, dotyczących potencjalnego mariażu. W maju GPW wybrała doradcę finansowego i prawnego, którzy mają pomóc przeanalizować, czy ewentualna transakcja połączenia tych giełd w ogóle ma sens. Jak wiadomo, WB i GPW od dawna rywalizują o miano najważniejszego rynku w regionie Europy Środkowej. W 2004 r. Wiener Boerse kupiło większościowy udział w giełdzie w Budapeszcie, a w 2008 r. w giełdach w Pradze i Lublanie, tworząc grupę CEE SEG, jednak to GPW jest największym i najbardziej płynnym rynkiem w regionie. Jednym z problemów związanych z ewentualną fuzją jest użytkowanie 6 Algorytmy 7 Na

pools.

„podpinane” są m.in. do słów kluczowych na Twitterze określonych instytucji. najbardziej rozwiniętym rynku amerykańskim istnieje 13 alternatywnych platform obrotu i ponad 20 tzw. dark

Sektor finansowy

odmiennych systemów transakcyjnych (grupa wiedeńska zakupiła swój od giełdy frankfurckiej), jednak największym wyzwaniem jest znalezienie wspólnej wizji poprawy pozycji względem konsolidującej się branży operatorów giełd w Europie Zachodniej, silnie stawiającej na derywaty i dysponującej o rzędy wielkości wyższą płynnością. Odwołując się do koncepcji hierarchii centrów finansowych, należy zauważyć, że zarówno giełda warszawska, jak i grupa wiedeńska znajdują się na wyraźnie niższym poziomie w hierarchii niż główne ośrodki decyzyjne Europie Zachodniej i próby bezpośredniego konkurowania z nimi nie mają sensu. Zastanawiać się należy raczej nad zwiększeniem znaczenia Europy Środkowej w oczach inwestorów i czy ewentualna fuzja mogłaby w tym pomóc. Droga do wzrostu znaczenia GPW i WB wiedzie przez wzrost gospodarczego znaczenia regionu.

Bibliografia Błasiński M. (2013) Handel algorytmiczny – szanse i zagrożenia, http://pulsinwestora.pb.pl/actionprint/2973090,99352 (dostęp: 25.01.2013). Foley S. (2013) High-frequency traders face speed limits, http://www.ft.com/intl/cms/s/0/d5b42402-aea3-11e28316-00144feabdc0.html (dostęp 20.08.2013). Kosiński K. (2013) Od dziś HFT możliwy na GPW, http://pulsinwestora.pb.pl/actionprint/3304179,21500 (dostęp: 02.09.2013). Reilly D. (2013) Going Down the Wrong Mortgage Road, http://online.wsj.com/article/SB1000142412788732 4324404579041170057705130.html (dostęp: 29.08.2013). Stafford P. (2013a) Aquis to shake up equity trading model, http://www.ft.com/intl/cms/s/0/c0150a5a-92d6-11e29593-00144feabdc0.html (dostęp: 20.08.2013) Stafford P. (2013b) Warsaw to take 30% stake in Aquis Exchange, http://www.ft.com/intl/ cms/s/0/38c0063a-08a2-11e3-ad07-00144feabdc0.html#axzz2fNixC7Oa (dostęp: 20.08.2013).

Streszczenie Bardzo dobra koniunktura panująca na rynkach akcji gospodarek rozwiniętych słabo udziela się GPW. Obok perspektywy umocnienia się dolara, powodującej odpływ kapitałów z rynków wschodzących, decydujący wpływ na słabą kondycję GPW wydaje się mieć zamieszanie związane z planowaną reformą systemu emerytalnego. Zarząd GPW usiłuje włączyć się w dwa dominujące procesy kształtujące konkurencję w branży handlu papierami wartościowymi w Europie. Nadgonieniu zaległości technologicznych służyć ma wdrożenie systemu transakcyjnego UTP, zakupionego od NYSE, umożliwiającego handel wysokich częstotliwości, a także nabycie udziałów w platformie transakcyjnej Aquis. Włączeniu się w zaawansowane procesy konsolidacyjne służyć ma rozpoczęcie rozmów z Giełdą Wiedeńską na temat fuzji z jej grupą CEE SEG. Słowa kluczowe: Giełda Papierów Wartościowych w Warszawie, handel algorytmiczny, handel wysokich częstotliwości, konsolidacja giełd.

Summary WSE and the Changing Stock Exchanges Industry in Europe The Warsaw Stock Exchange (WSE) has not joined in the bull markets sprawling developed economies. Staying aback is hypothesized to be caused by the prospects of American dollar gaining ground against the portfolio of currencies, causing capital to retreat from the emerging markets to the US, and by the uncertainty concerning the shape and consequences of the planned pension system reform in Poland. The executive board of the Warsaw bourse is taking measures to get it involved in the two dominant processes shaping the exchanges industry in Europe, i.e. the „technology arms race” and consolidation. The implementation of the NYSE-developed Universal Trading Platform enabling high-frequency trading, together with the purchase of a stake in Aquis, a new European trading venture, are intended to let the WSE catch up with technological advances. Talks with the Wiener Boerse, initiated in spring, should be seen as an attempt to join in with the pan-European consolidation process. Keywords: Warsaw Stock Exchange, algorithmic trading, high-frequency trading, exchanges consolidation. JEL Classification: G10, G15

Gospodarka Polski – Prognozy i opinie

Sylwia Zajączkowska-Jakimiak*

7. UWARUNKOWANIA MIĘDZYNARODOWE Ożywienie globalnej gospodarki jest nadal niewielkie, kruche i zróżnicowane regionalnie. W głównej mierze opiera się na poprawie koniunktury w USA. Według prognoz Eurostatu, w 2013 r. wzrost PKB gospodarki światowej ma wynieść 3,6%, tyle samo co w 2012 r., i zwiększyć się do 4,2% w przyszłym roku. W większości gospodarek rozwiniętych, poza strefą euro, następuje umiarkowane ożywienie. Nastąpiła poprawa nastrojów wśród przedsiębiorców i konsumentów oraz na rynkach finansowych. Dodatkowo gospodarki są wspomagane przez banki centralne (utrzymywanie niskiego poziomu stóp procentowych i zakup aktywów na dużą skalę). W obecnej sytuacji jednym z głównych motorów globalnego wzrostu jest umacniające się odbicie gospodarki USA. Dynamika PKB w II kwartale br. wyniosła 1,7% w stosunku do tego samego okresu rok wcześniej i 1,1% w stosunku do kwartału wcześniej. Głównym czynnikiem wzrostu były konsumpcja i inwestycje w sektorze prywatnym. Stopa bezrobocia spada i w lipcu 2013 r. osiągnęła 7,4%, co wpływa na wzrost konsumpcji. Kontynuację ożywienia widać na rynku nieruchomości, rośnie sprzedaż domów i liczba nowych inwestycji. Ponadto poprawia się bilans handlowy. Okazało się, że nakładające się w czasie oszczędności budżetowe i wzrost podatków (tzw. klif fiskalny) osłabiły gospodarkę USA w znacznie mniejszym stopniu niż przewidywano. Rosnące wskaźniki zaufania konsumentów i przedsiębiorców sugerują, że gospodarka będzie rozwijać się w umiarkowanym tempie wspierana zapowiadanym przez Fed utrzymaniem niskiego poziomu stóp procentowych do czasu osiągnięcia przez gospodarkę stanu sprzed kryzysu. Fed poinformował o zamiarze stopniowego wygaszania programu tzw. ilościowego łagodzenia polityki monetarnej, co miało być wprowadzane na jesieni br. i zakończone w połowie przyszłego roku. Zapowiedzi te doprowadziły do wzrostu rentowości amerykańskich obligacji. Inwestorzy pozbywali się papierów amerykańskich obawiając się, że bez wsparcia Fed gospodarka amerykańska zwolni. Fed jednakże uzależnił moment zakończenia programu również od sytuacji gospodarczej. Ostatnia ocena stanu gospodarki skłoniła jednak Fed do odsunięcia w czasie tych planów. Niemniej jednak zakończenie programu jest korzystne w długim okresie. Wsparcie Fed powinny zastąpić inwestycje prywatne, gdyż w przeciwnym razie ilościowe luzowanie polityki monetarnej spowoduje wzrost cen surowców oraz wysoką inflację w długim okresie i konieczność utrzymywania wysokich stóp procentowych. Utrzymywanie w długim okresie polityki luzowania ilościowego prowadzi do ponownego wzrostu ryzyka na rynkach finansowych. Pomimo powyższych pozytywnych sygnałów istnieje wiele czynników, które będą osłabiać perspektywy wzrostu gospodarki światowej w dłuższym okresie zarówno w krajach rozwiniętych, jak i rozwijających się. W krajach wysoko rozwiniętych mimo pewnych postępów w zmniejszaniu długu sektora prywatnego poziom zadłużenia gospodarstw domowych jest nadal wysoki. Dodatkowo globalną konsumpcję osłabia utrzymujące się wysokie bezrobocie. Nadal nie została przeprowadzona restrukturyzacja sektora bankowego, co utrudnia dostęp firm do finansowania aktywności. W efekcie poziom inwestycji jest niski. W wielu krajach dynamicznie rozwija się sektor shadow banking. Przemiany zachodzące w krajach rozwijających się mogą osłabić globalny rozwój. Gospodarki wschodzące nadal stanowią motor wzrostu gospodarki światowej, choć dynamika PKB spada; według MFW w Indiach w br. wyniesie ok. 5%, w Brazylii i Rosji ok. 2,5%, co stanowi zaledwie * Instytut

Nauk Ekonomicznych PAN.

Uwarunkowania międzynarodowe

połowę wartości osiąganych przed wybuchem kryzysu. Obserwowane spowolnienie nie jest jedynie pokłosiem obecnej fazy globalnego cyklu koniunkturalnego. Eksperci przewidują, że udział tych krajów w globalnym PKB, który osiągnął w szybkim tempie ok. 50%, nie będzie się już dynamicznie podnosił. Obecnie gospodarki wschodzące borykają się z problemem deficytów obrotów bieżących, inflacji, wysokiego zadłużenia krótkookresowego oraz spadku rezerw walutowych i słabnącego kursu walutowego. Powoduje to odwrót zagranicznych inwestycji bezpośrednich oraz wyprzedaż papierów dłużnych. Wycofywanie inwestorów z rynków finansowych wzmogło się na skutek zapowiedzi Fed o ograniczaniu ilościowego luzowania polityki monetarnej. Jednakże konieczne reformy, ze względu na niesprzyjającą sytuację polityczną, nie zostaną rozpoczęte w latach 2013−2014. Istotne przemiany w gospodarkach wschodzących zaczynają wpływać na zmianę globalnych kierunków inwestycji zagranicznych. Również Chiny nie będą już, tak jak dotychczas, dużym bodźcem dla rozwoju globalnej gospodarki, – ich PKB spadł w II kwartale br. w porównaniu z I kwartałem br. z 7,7% do 7,5%. Czynnikiem pobudzającym rozwój były silne inwestycje i w mniejszym stopniu konsumpcja. Kontynuacja procesu przejścia od gospodarki napędzanej przez eksport do opartej na konsumpcji wewnętrznej niesie zagrożenie dla tamtejszego systemu finansowego. Rosnący popyt jest wspierany głównie przez kredyty, których źródłem finansowania jest dynamicznie rosnący shadow banking. Ten sektor gospodarki wspierał dotąd również gwałtownie rosnące i utrzymujące się wciąż na wysokim poziomie inwestycje. Nadmierna ekspansja kredytowa z zabezpieczeniem na przeinwestowanym rynku nieruchomości wzmacnia ryzyko załamania. Niekorzystnemu procesowi sprzyjały nierównowagi w sektorze finansowym, w szczególności niedostosowanie sektora bankowego, gdzie dodatkowo utrzymuje się stan podwyższonego ryzyka kryzysu. Od ostatniego załamania w 2004 r. nie został on zrestrukturyzowany. Obecna sytuacja to kombinacja olbrzymiego zaangażowania finansów publicznych i niejasnego funkcjonowania skomplikowanych struktur instytucjonalnych, których celem było przeprowadzenie restrukturyzacji sektora. Przejście z gospodarki uzależnionej od dynamicznie rosnących kredytów do gospodarki zbilansowanej, nie implikuje kryzysu, ale z pewnością − spowolnienie rozwoju.

Aktywność gospodarcza w UE powinna się stopniowo stabilizować w drugiej połowie br. i w niewielkim tempie zacząć rosnąć na początku przyszłego roku PKB w krajach UE po spadku o 0,1% w I kwartale br. wzrósł w następnym o 0,4%, a w strefie euro odpowiednio o –0,2% i 0,3%. Oznacza to wyjście po sześciu kwartałach z technicznej recesji. Kraje południa są nadal pogrążone w recesji, ale jest ona płytsza. Niemniej jednak wzrost w II kwartale odnosi się do I kwartału, który był słaby, co daje pozytywny efekt bazy. W porównaniu z II kwartałem poprzedniego roku strefy euro i UE pozostają w recesji (odpowiednio –0,7% i –0,2%). Głównym motorem wzrostu PKB był eksport i konsumpcja krajowa (kontrybucja odpowiednio na poziomie 0,8 pkt. proc. i 0,2 pkt. proc.). Wkład inwestycji do PKB pozostał neutralny. W prognozach Eurostatu przewiduje się, że eksport będzie nadal motorem wzrostu w związku ze stopniowym ożywieniem światowego popytu. Natomiast spożycie prywatne i publiczne nie zmienią się, a inwestycje mają pozostać na niskim poziomie. Te pierwsze ze względu na stabilizację na obecnym poziomie dochodów do dyspozycji, a te drugie − ze względu na kontynuację procesów konsolidacji fiskalnej. Aktywność gospodarczą w sektorze prywatnym i publicznym będzie hamować również konieczność dostosowań bilansowych. Czynnikiem negatywnym dla ożywienia konsumpcji i inwestycji są niekorzystne warunki finansowania w sektorze bankowym. W efekcie nadal mamy do czynienia z utrzymującą się słabą dynamiką akcji kredytowej − roczna dynamika kredytów dla sektora prywatnego nadal jest ujemna. Jedną z negatywnych konsekwencji jest rozwój sektora shadow banking w krajach UE. Nie podlega on regulacjom i nadzorowi, co z jednej strony umożliwia szybką ekspansję pożądanej na rynku działalności pożyczkowo-kredytowej, a z drugiej − stanowi zagrożenie w sytuacji utraty płynności i spowolnienia gospodarczego zarówno dla gospodarstw domowych, przedsiębiorstw, jak i gospodarek. Dodatkowo na poziom inwestycji będą negatywnie wpływać kon59

Gospodarka Polski – Prognozy i opinie

tynuacje procesów restrukturyzacji bilansów firm, niskie wykorzystanie mocy produkcyjnych i kruche perspektywy popytu. Wskaźnik zaufania konsumentów i przedsiębiorców w UE przekroczył kluczowy poziom 50 pkt. i jest najwyższy od dwóch lat. Wskaźniki rosły we wszystkich gospodarkach poza hiszpańską. Potwierdza to stabilizację aktywności gospodarczej, ale na niskim poziomie. Akomodacyjne nastawienie polityki monetarnej i odnotowany wzrost dochodów realnych (związany z niższą inflacją) będą mieć dodatni wpływ na popyt wewnętrzny. Niemniej jednak nadal utrzymuje się trudna sytuacja na rynku pracy. Bezrobocie rośnie − w lipcu br. w strefie euro osiągnęło poziom 12,1% (w UE 11%). Jednocześnie dynamika jego wzrostu w pierwszym półroczu br. była najwyższa w gospodarkach, gdzie jego poziom był najwyższy. Problem ten dotyczy w szczególności krajów południa: w Grecji bezrobocie sięgnęło 27,6%, w Hiszpanii 26,3%. Pozytywnie wyróżniają się w tych statystykach kraje regionu Europy Środkowej i Wschodniej oraz państwa bałtyckie. Sytuacja gospodarcza w tym regionie wskazuje, że mają za sobą szczyt kryzysu, choć jeszcze w tym roku, według Eurostatu, Czechy zanotują prawdopodobnie spadek PKB. Ożywienie w tym regionie jest częściowo skutkiem stabilnego wzrostu Niemiec. Gospodarka niemiecka pozytywnie wyróżnia się na tle innych krajów UE. Umożliwia to całej strefie euro wyjście z recesji. Zanotowano tam najwyższy w UE wzrost PKB w II kwartale br. − o 0,7% w stosunku do poprzedniego kwartału i o 0,5% w stosunku do analogicznego kwartału rok wcześniej. Poziom bezrobocia jest najniższy w UE (5,3%) i spada zarówno ogółem jak i wśród osób młodych. Produkcja przemysłowa i ceny rosną, w szczególności jest widoczny silny wzrost w sektorze budownictwa. Wskaźnik nastrojów inwestorów niemieckich rośnie. Obserwuje się silny popyt. Poprawie koniunktury może jednak zaszkodzić utrzymujący się od pół roku spadek zamówień w eksporcie. Zanotowana poprawa gospodarki Niemiec w II kwartale br. była efektem bazy. Dlatego przewiduje się, że w drugim półroczu Niemcy nie będą się rozwijały tak szybko, jakkolwiek fundamenty gospodarki Niemiec są dobre, co powinno pomóc w rozwoju innych członków UE.

Gospodarki południa UE wpadają w spiralę zadłużenia. Tempo i zakres konsolidacji fiskalnej stoją pod znakiem zapytania. W ostatnim okresie zanotowano postęp w konsolidacji fiskalnej w wielu krajach UE. W I kwartale br. w stosunku do poprzedniego deficyt budżetowy w UE spadł z 4,2% PKB do 3,8% PKB (w strefie euro odpowiednio z 3,7% do 3,5%). Zgodnie z prognozami KE w 2013 r. deficyt budżetowy będzie się obniżał, a w 2014 r. pozostanie na niezmienionym poziomie i nadal będą występowały różnice między państwami członkowskimi. W UE odchodzi się do restrykcyjnej polityki fiskalnej. KE złagodziła swoje stanowisko i dopuściła wydłużenie czasu potrzebnego poszczególnym gospodarkom na osiągnięcie unijnych limitów. Niektóre gospodarki wciąż mają problemy ze zmniejszeniem deficytów, ale większość nadal dąży do osiągnięcia równowagi w finansach publicznych. Na nowelizację budżetu i powiększenie deficytu zdecydowały się jedynie Polska i Węgry. Pomimo pewnej poprawy stabilności finansów publicznych i spokoju na rynkach finansowych konieczna jest kontynuacja konsolidacji. Zbyt powolna lub niewystarczająca uniemożliwi sprowadzenie wskaźników zadłużenia na ścieżkę spadkową. Tymczasem w najbardziej pogrążonych w kryzysie gospodarkach warunki uzyskanych przez nie programów ratunkowych powodują spiralę rosnącego zadłużenia. Programy zlecone przez MFW, KE i EBC miały przynieść w tych krajach oszczędności budżetowe i wzrost gospodarczy, co dawać miało stwarzać możliwość powrotu na rynki finansowe. Wszystkie państwa realizujące programy zanotowały rekordowy wzrost długu publicznego. Według Eurostatu, w I kwartale 2013 r. w ujęciu rocznym relacja długu do PKB zwiększyła się w 24 państwach członkowskich, przy czym najwyższa dynamika miała miejsce w państwach ratowanych, odpowiednio: w Grecji o 24,1 pkt. proc. do 160% PKB, w Irlandii o 18, 3 pkt. proc. do 125%, w Hiszpanii o 15,2 pkt. proc. do 88%, w Portugalii o 14,9 pkt. proc. do 127%, na Cyprze o 12,6 pkt. proc. do 87%. Ogromny ciężar długu publicznego oraz słabe prognozy wzrostu gospodarczego w warunkach kryzysu politycznego uniemożliwiają im powrót na rynki finansowe. Tymczasem 60

Uwarunkowania międzynarodowe

MFW przewiduje konieczność redukcji części zadłużenia Grecji, Portugalii i Cypru oraz dodatkową transzę wsparcia dla Grecji, w wysokości ok. 10−11 mld euro. Na darowanie części długu w chwili obecnej nie są jednak gotowe instytucje UE i część państw członkowskich, w tym Niemcy − główny wierzyciel. Taka decyzja mogłaby spowodować panikę i przeniesienie kryzysu do innych dużych gospodarek (Włoch, Hiszpanii), które czasowo unormowały swą sytuację na rynkach finansowych, choć borykają się z wysokim długiem i niestabilnością polityczną. Ponadto redukcja długu niosłaby straty dla banków państw członkowskich mających w swych portfelach obligacje dłużników. Brak radykalnych decyzji działa na niekorzyść tych państw oraz całej UE. Poważne problemy próbuje się rozwiązać kolejnymi doraźnymi pożyczkami, co w efekcie pogłębia ich niewypłacalność i nie przyczynia się do znaczących zmian strukturalnych w gospodarkach dłużników. Konieczność redukcji zadłużenia oznacza kolejną rundę dyskusji politycznych w ramach UE. Dotychczasowe doświadczenia wskazują, że może się to okazać procesem długookresowym i niepozbawionym ryzyka dla funkcjonowania rynków finansowych i strefy euro.

Następuje poprawa na rynkach finansowych wspierana polityką EBC, ale nie przekłada się to na warunki finansowania aktywności gospodarczej. Nadal występuje ryzyko kryzysu w sektorze bankowym. Celem dotychczasowej i planowanej polityki EBC jest wspieranie niewielkiego ożywienia gospodarczego. Jednakże efektywność polityki monetarnej jest ograniczana przez segmentację rynku finansowego. W efekcie działania EBC nie odniosły tak silnego, jak zakładano, wpływu na warunki kredytowania w sektorze bankowym w wielu krajach. Działania EBC ograniczyły napięcia na rynku papierów dłużnych i zmniejszyły limity finansowania przez banki oraz ryzyko procesu delewarowania w sektorze bankowym. Aby wzmocnić transmisję polityki monetarnej na rynki finansowe w państwach strefy euro konieczna jest jednak dalsza redukcja rozdrobnienia i wzmocnienie banków. Dotychczasowy sposób prac nad systemem finansowym w UE wskazuje na opieszałość i niedostosowanie do potrzeb sektora. Kalendarz polityczny w instytucjach UE, tj. wybory do parlamentu i KE wiosną 2014 r. mogą spowodować dalsze opóźnienia we wdrażaniu pakietu finansowego. Dlatego najbardziej istotne w najbliższej przyszłości będą decyzje EBC i Europejskiego Urzędu Nadzoru Bankowego, które wyznaczą warunki nowych testów wytrzymałościowych dla banków, przeprowadzonych w przyszłym roku. Kryzys systemu finansowego i utrzymująca się dekoniunktura wytworzyły poważne problemy dla kapitalizacji w systemie bankowym strefy euro, które spowodowały trudności wielu banków i podważyły ich możliwości finansowania realnej gospodarki. Kluczowym krokiem jest w obecnej sytuacji uzdrowienie sektora bankowego, by mógł on wspierać ożywienie i być odporny na kolejne szoki. Mniejsze banki w krajach południa wciąż napotykają problemy dotyczące finansowania ich działalności. Niski poziom kapitalizacji, koncentracja aktywów, co postrzegane jest jako wzrost ryzyka narażenia na kryzys oraz spadający udział depozytów podnoszą i tak rosnące koszty pozyskania kapitału i obniżają zyski prowadząc do redukcji sum bilansowych banków. Jedną z konsekwencji takiej sytuacji jest obniżenie w krajach peryferyjnych podaży kredytów dla małych i średnich przedsiębiorstw, które dotychczas mocniej wiązały swą działalność z sektorem małych banków. Dlatego pozytywnym czynnikiem jest wypracowane porozumienie w sprawie utworzenia europejskiego nadzoru bankowego, który od 2014 r. sprawować będzie EBC. Otrzymał on uprawnienia nadzorcze przede wszystkim nad bankami, których aktywa przekraczają 30 mld euro, ale dopuszczono również nadzór nad pozostałymi bankami. Wspólny nadzór ma możliwość bezpiecznego dofinansowywania banków strefy euro z funduszu ratunkowego EMS. Zasada „podwójnej większości” pozwala krajom spoza strefy euro mieć wpływ na podejmowane decyzje przy jednoczesnym dopuszczeniu możliwości niezastosowania się do decyzji przez kraje spoza strefy euro. Polski sektor bankowy jest w znacznym stopniu zależny od grup bankowych ulokowanych w strefie euro. Ocena ryzyka z punktu widzenia takiej grupy, może się różnić od tej dokonanej z perspektywy jej banku-córki ulokowanego w Polsce. Organ nadzorczy oceniający sytuację z punktu widzenia grupy bankowej może bardziej chronić jej interesy niż spółki-córki ulokowanej w Polsce. Stanowi to zagroże61

Gospodarka Polski – Prognozy i opinie

nie nie tylko dla Polski, ale dla integralności rynku wewnętrznego UE. Dlatego kluczowym zapisem dla Polski jest uprawnienie nadzoru krajowego do dodatkowego nakładania zabezpieczeń oraz do decydowania o przekształceniach banków-córek na swoim terenie.

Bieżący wzrost gospodarczy oraz ożywienie gospodarcze w Polsce w drugiej połowie roku będzie efektem rosnącego eksportu. Dodatnie tempo wzrostu gospodarczego na przełomie lat 2012 i 2013 zawdzięczamy rosnącej sprzedaży na rynki zagraniczne i spadkowi importu. Główną siłą napędową poprawy w przemyśle są eksporterzy. Według GUS, w lipcu zanotowano poprawę sytuacji w 27 z 34 działów przemysłu. Widoczną poprawę widać w sektorach zorientowanych na eksport. Według GUS, największy wzrost wydatków na inwestycje dotyczył sektora przetwórczego, gdzie notuje się wysoki odsetek firm zajmujących się działalnością eksportową. Wzrósł odsetek firm eksportujących z 46,8% do 48,9% oraz udział handlu zagranicznego w przychodach firm. Według GUS, w pierwszym półroczu br. wartość polskiego eksportu wyniosła 74,1 mld euro, a importu 74,6 mld euro. W porównaniu do poprzedniego roku eksport wzrósł o 6%, a import spadł o 2,3%. Największy wzrost odnotowano w sektorze artykułów rolno-spożywczych (15,1%) oraz wyrobów przemysłu lekkiego (13,4%), przemysłu chemicznego (7,7%) i wyrobów elektromaszynowych (5,5%). Poprawia się również sytuacja w branżach, w których eksport w ubiegłym roku spadał, tj. branży samochodowej oraz meblarskiej. W tej ostatniej Polska jest drugim pod względem wielkości i czwartym pod względem wartości eksporterem na świecie. Zwiększanie wymiany handlowej w głównej mierze jest spowodowane osłabieniem popytu krajowego oraz spowolnieniem u głównych partnerów handlowych. Firmy były zmuszone do poszukiwania innych rynków zbytu. Od 2010 r. obserwujemy wzrost obrotów z krajami spoza UE. Mimo iż udział innych rynków nadal jest nieduży, to rosnąca dywersyfikacja jest zjawiskiem pozytywnym dla polskiej gospodarki. Pokazuje rosnącą konkurencyjność na pozaeuropejskich, trudnych do zdobycia rynkach oraz obniża stopień wrażliwości na zmiany koniunktury w krajach UE. W pierwszym półroczu 2013 r. przedsiębiorstwa zawdzięczają wzrost eksportu również poprawie sytuacji w Niemczech.

Rosnąca konkurencyjność cenowa polskiego eksportu jest efektem nierosnących płac i zatrudnienia. Eksport jest również wspomagany słabym kursem złotego. Według szacunków NBP, czerwiec był trzecim z kolei miesiącem, w którym Polska osiągnęła nadwyżkę w bilansie obrotów bieżących. W całym II kwartale zanotowano nadwyżkę w wysokości 1,5 mld euro wobec 2 mld euro w I kwartale, przy jednoczesnej rekordowo wysokiej nadwyżce w bilansie obrotów handlowych. Dotychczas udawało się jedynie uzyskać nadwyżkę w pojedynczych miesiącach. Za ostatnie 12 miesięcy na koniec czerwca br. deficyt spadł do 2,5% PKB, podczas gdy za ubiegły rok wyniósł 3,5% PKB. Szacunki analityków wskazują na jego obniżenie w 2013 r. do 1,5% PKB − poziomu najniższego od połowy lat 90. Powodem takich zmian jest słaby popyt inwestycyjny, który powoduje spadek importu i poprawę wyników eksportu netto. Poprawia to statystyki PKB. Jednocześnie nadwyżka jest odzwierciedleniem silnego spowolnienia gospodarki i braku inwestycji, co oznacza obniżenie tempa procesu doganiania wyżej rozwiniętych gospodarek. Niemniej jednak istnieje wiele korzyści z procesu równoważenia się gospodarki w postaci m.in. poprawy wizerunku gospodarki. Wraz ze zmniejszeniem zależności od przepływów globalnego kapitału i napływem środków z tytułu wymiany zagranicznej złoty mógłby się umacniać, co sprzyjałoby poprawie oceny polskich obligacji skarbowych. Do pojawienia się nadwyżki na rachunku obrotów bieżących przyczyniała się również nadwyżka w eksporcie usług, która jest efektem działalności centrów usługowych tworzonych w ostatnich latach przez zagranicznych inwestorów. Wraz ze wzrostem wskaźnika nastrojów menedżerów firm przemysłowych PMI, a szczególnie w części dotyczących nowych zamówień zarówno krajowych, jak i zagranicznych oraz z rozwojem eksportu należy spodziewać się wzrostu importu inwestycyjnego. 62

Uwarunkowania międzynarodowe

Nadal głównym partnerem handlowym pozostają kraje UE, choć ich udział systematycznie spada do 74,3% w pierwszym półroczu 2013 r. w porównaniu z 77,4% rok wcześniej. Eksport do tych krajów wzrósł jedynie o 1,9% (do strefy euro zaledwie o 1,1%). Wysoką dynamikę wzrostu eksportu zanotowano na rynkach krajów rozwijających się (22,4%) i Europy Środkowej i Wschodniej (12,8%). Systematycznie rośnie udział tych dwóch grup krajów w polskim eksporcie odpowiednio do 9,0% (z 7,7% w poprzednim roku) i do 9,4% (z 8,9% w poprzednim roku). Dynamicznie zwiększa się wywóz na rynki azjatyckie i Bliskiego Wschodu. Sprzedaż na Wschód rośnie szybciej niż na inne rynki. W pierwszym półroczu 2013 r., wartość sprzedaży do krajów WNP osiągnęła poziom 7,2 mld euro i była o 12,7% większa niż rok wcześniej. Największym odbiorcą jest Rosja, wartość eksportu wyniosła 3,9 mld euro (12,8% wzrostu), eksport na Ukrainę osiągnął wartość 2 mld euro (wzrost o 10,9%), a na Białoruś 815 mln euro (wzrost o 19,6%). Wysoka dynamika utrzymała się mimo wysokiej bazy z zeszłego roku, wywóz do Rosji w 2012 r. wzrósł o 25,2% w porównaniu z 2011 r., na Ukrainę o 21,5%, a na Białoruś o 16,9%. Ponadto zanotowano wzrost wymiany z Uzbekistanem o 31,4% i Tadżykistanem o 40,5%. Polska, spośród krajów UE, dla Rosji jest piątym partnerem handlowym. Struktura towarowa eksportu na rynki wschodnie jest zróżnicowana. Maszyny i urządzenia stanowią 21,1%, a samochody i części 8,3% eksportu do Rosji. W pierwszym półroczu br. zanotowano wysoką, ponad 30% dynamikę w wywozie żywności do Rosji. Blisko 13% eksportu do Ukrainy stanowią paliwa i oleje, prawie 9% samochody i części i tyle samo maszyny i urządzenia. Niespełna 16% białoruskiego importu z Polski stanowią maszyny i urządzenia, 12,4% samochody i części, a tworzywa sztuczne ponad 9%. Dalszemu rozwojowi eksportu na rynki wschodnie będzie sprzyjać wzrost gospodarczy i wzrost zamożności społeczeństw, tradycyjnie bliskość geograficzna i kulturowa oraz dotychczasowe kontakty handlowe, dzięki którym widać znajomość wielu marek polskich. Ponadto w perspektywie długookresowej pozytywnym bodźcem będzie członkostwo Rosji w WTO. Pozytywnym czynnikiem będzie też zmiana warunków ubezpieczenia transakcji na rynkach wschodnich od nierzetelnych kontrahentów. Do barier rozwoju nadal należy uzależnienie od atmosfery politycznej wzajemnych stosunków oraz duża nieprzewidywalność współpracy. Rynki wschodnie są trudne ze względu na odmienne od zachodnich, rozbudowane procedury niejednoznacznie stosowane przez władze oraz specyficzne wymagania weterynaryjno-sanitarne. Ostatnie wprowadzone zaostrzenie kontroli mięsa wieprzowego na granicach i możliwość długotrwałego i dotkliwego ich stosowania może zniechęcić nowe podmioty do wchodzenia na ten rynek.

BIBLIOGRAFIA „The Economist” (numery od maja do września 2013 r.). European Central Bank, „Monthly Bulletin” (March, June, July, August 2013). Europejski Bank Centralny, Raport roczny 2012. Eurostat, News Release Euroindicators, August 2013. Eurostat, News Release Euroindicators, September 2013. Eurostat, „Statistic in Focus” 2013, No. 21. OECD Economic Outlook, May 2013. Prognoza gospodarcza Komisji Europejskiej, wiosna 2013. World Economic Outlook, 2013, June.

STRESZCZENIE Ożywienie globalnej gospodarki jest nadal niewielkie, kruche i zróżnicowane regionalnie. W głównej mierze opiera się na poprawie w USA. Aktywność gospodarcza w UE powinna się stopniowo stabilizować w drugiej połowie br. i w niewielkim tempie zacząć rosnąć na początku przyszłego roku. Gospodarki południa UE wpadają w spiralę zadłużenia. Tempo i zakres konsolidacji fiskalnej stoją pod znakiem zapytania. Następuje poprawa na rynkach finansowych, wspierana polityką EBC, ale nie przekłada się to na warunki finansowania aktywności gospodarczej. Nadal występuje ryzyko kryzysu w sektorze bankowym.

Gospodarka Polski – Prognozy i opinie Bieżący wzrost gospodarczy oraz ożywienie gospodarcze w Polsce w drugiej połowie roku będą efektem rosnącego eksportu. Słowa kluczowe: gospodarka światowa, europejski system finansowy, globalne ożywienie, fiskalna konsolidacja, unia bankowa.

ABSTRACT International Situation Global recovery is still small, fragile and regionally diversified. It is mainly based on improvement of American economy. Economic activity in the EU should gradually stabilize in the second half of 2013 and begin to grow at a small pace in the first half of 2014. The EU southern countries have been falling into debt spiral. Thus the pace and range of consolidation are questionable. Financial markets improvement supported by ECB policy do not translate into better financing conditions for economic activity in the EU. Crisis risk in the European banking sector still exists. The result of growing export in Poland are current economic growth and recovery in the second half of 2013 Key words: global economy, European financial system, global recovery, fiscal consolidation, banking union. JEL Classification: F02, F30

Komentarze

8. Komentarze Ryszard Bugaj*

8.1. O NIEKTÓRYCH UWARUNKOWANIACH PRZYWRÓCENIA DYNAMICZNEGO WZROSTU W toku obecnego kryzysu Polska nie doświadczyła recesji. Perturbacje przejawiły się poważnym wzrostem bezrobocia, silnym spowolnieniem wzrostu PKB oraz dużym przyrostem długu publicznego. Oczekiwanie na przezwyciężenie kryzysu to przede wszystkim oczekiwanie na powrót do wyższej stopy wzrostu i redukcja bezrobocia.

1. Polska gospodarka nie wpadła w recesję przede wszystkim dzięki silnej stymulacji fiskalnej. O ile w roku 2008 deficyt sektora finansów publicznych wyniósł 3,7% PKB, to w 2009 r. było to 7,4% PKB, a w 2010 r. − 7,9% PKB. Znaczenie miało też dostosowanie kursowe (i „poluzowanie” monetarne) oraz kilka innych czynników (jak np. relatywnie słabo rozwinięta bankowość inwestycyjna). Jednak osłabienie tempa wzrostu było przyczyną (pewnie nie jedyną) zmniejszenia dochodów sektora rządowego, co stymulowało kumulację długu1. Osłabienie tempa wzrostu sprzyjało również ograniczeniu wydatków zarówno gospodarstw domowych (wydatki konsumpcyjne), jak i przedsiębiorstw (inwestycje). Z pewnością rozmiary produkcji (i zatrudnienia) wyznaczał relatywnie niski popyt krajowy. Przynajmniej w krótkim (a pewnie i w średnim) okresie wzrost wewnętrznego popytu na produkty krajowe stanowi kluczowy warunek wzrostu produkcji i zatrudnienia. Warunek ten jawi się jako imperatyw, ponieważ właściwie wszystkie prognozy dotyczące wzrostu w krajach mających znaczenie jako importerzy polskich produktów przewiduje się niewielkie tylko ożywienie produkcji. Zresztą w Polsce udział eksportu w PKB jest nadal niewysoki i nawet znaczny jego wzrost ma ograniczone znaczenie dla dynamiki całości PKB.

2. Wydaje się, że w najbliższych miesiącach (a nawet latach) dla pobudzenia popytu nie będzie można „z rozmachem” posłużyć się ani narzędziami polityki fiskalnej, ani monetarnej – choć z różnych przyczyn. Prawdopodobnie istotnego znaczenia nie będzie też miało (nie powinno mieć) dostosowanie kursowe. Jeżeli zostanie przeprowadzona operacja przejęcia obligacyjnych aktywów OFE, to formalnie zostanie usunięta bariera normy ostrożnościowej zawartej w ustawie o finansach publicznych (55% długu w stosunku do PKB), ale ogólna atmosfera wokół powiększania zadłużenia (ewidencjonowanego formalnie i faktycznego) czyni wysoce ryzykowne (także w odbiorze politycznym) wszelkie działania o charakterze stymulacji fiskalnej. Wydaje się, że ta droga jest w praktyce zamknięta. * Instytut

Nauk Ekonomicznych PAN. o stanie finansów publicznych po „kryzysowych perturbacjach” zawiera opracowanie Ministerstwa Finansów: Finanse publiczne w Polsce w okresie kryzysu (MF, Warszawa 2012). Opracowanie to kwestionuje pewne rozpowszechnione przekonania, np. dotyczące wysokiego fiskalizmu podatkowego. Według danych zawartych w opracowaniu obecnie współczynnik „redystrybucji budżetowej” jest niższy niż był w wielu krajach europejskich, gdy ich PKB per capita odpowiadał obecnemu polskiemu. 1 Informacje

Gospodarka Polski – Prognozy i opinie

Z trochę innych przyczyn trudno liczyć na stymulacyjne oddziaływanie polityki pieniężnej. Pomijając – skądinąd ważną – kwestię niskiego prawdopodobieństwa zdecydowania się przez RPP na politykę „bardzo obfitego pieniądza”, można mieć zasadnicze wątpliwości co do skuteczności takiej polityki. W warunkach utrzymywania się bardzo wysokiego bezrobocia trudno oczekiwać, że „tańszy pieniądz” w znacznej skali pobudzi popyt na kredyt konsumpcyjny. Wobec ciągle relatywnie niskiego poziomu wykorzystania zdolności produkcyjnych trudno też spodziewać się, że pewne potanienie kosztów inwestowania zdecydowanie pobudzi ich rozmiary. Można ewentualnie liczyć na zwiększenie rozmiarów inwestycji modernizacyjnych (zorientowanych na wzrost wydajności). Mnożnikowy efekt takich inwestycji jest jednak ograniczony. Jakkolwiek deprecjacja złotówki może być stymulatorem eksportu (i można sobie wyobrazić, że się dokona), to jej następstwa – inaczej niż w 2009 roku – mogą być niebezpieczne dla makroekonomicznej stabilności. O ile w przeszłości potanienie złotówki było istotnym czynnikiem chroniącym przed silniejszym spadkiem eksportu, a jednocześnie nie wywoływało „jeszcze” problemów z obsługą kredytów walutowych, to obecnie należy się tego spodziewać. A zatem dostosowanie kursowe (np. pobudzone jakimś zdarzeniem destabilizującym rynki światowe) obecnie należy postrzegać jako zagrożenie.

3. W przeszłości podręczniki ekonomii obok polityki pieniężnej i kursowej wskazywały na politykę dochodową jako instrument oddziaływania na procesy gospodarcze. Po roku 1980 stopniowo ograniczano rolę dyskrecjonalnej polityki fiskalnej (choć działały automatyczne stabilizatory koniunktury) a polityka dochodowa została uznana właściwie za nieprzydatną. Kryzys doprowadził do powrotu (na wielką skalę) dyskrecjonalnej polityki fiskalnej, choć jest to też przedmiotem ostrej krytyki. Nie została natomiast reanimowana polityka dochodowa. Polityka dochodowa – jeżeli rozumieć przez nią kształtowanie struktury podziału dochodów – pozostaje zapomniana. Wprawdzie postulaty dotyczące zmiany struktury obciążeń podatkiem dochodowym (także kwestia podatku spadkowego i obciążenia transakcji rynku finansowego) przynajmniej pośrednio dotyczą kształtowania struktury dochodów, to postulaty te mają raczej incydentalny charakter i nie są formowane w kontekście następstw makroekonomicznych. Choć w globalnych diagnozach eksponowane są tezy o wzroście nierówności dochodowych w minionych 2–3 dekadach, to nie są eksponowane ich następstwa dla dynamiki popytu. Wydaje się, że są one jednak poważne, choć ich wpływ (między innymi ze względu na procesy globalizacji) nie jest jednoznaczny i klarowny.

Można chyba zaryzykować hipotezę (choć brak twardych dowodów), że przekształcenia, które dokonywały się w Polsce w okresie transformacji w obrębie podatków, a również deregulacja rynku pracy (szczególnie nasilona w okresie kryzysu) przyniosły poważne przesunięcia w strukturze dochodów. Wzrósł udział „dochodów z kapitału” oraz dochodów wysokich (płacowych i quasi-płacowych), natomiast zmalał udział dochodów niskich i średnich (z płac i świadczeń). Można to w kategoriach etycznych różnie oceniać. Trudno jednoznacznie ocenić następstwa motywacyjne tych zmian oraz ich potencjalny wpływ na stabilność społeczną. Jednak wpływ tych zmian na rozmiary popytu krajowego na krajowe produkty i usługi wydaje się jednoznaczny – osłabia jego dynamikę. Można się spodziewać , że gdyby w systemie dochodów podatkowych nastąpiło przesuniecie od podatków pośrednich (szczególnie VAT-u) do podatków dochodowych (od wysokich dochodów), to mielibyśmy do czynienia ze stymulacją krajowego popytu – przede wszystkim na krajowe produkty. Mniej jednoznacznych następstw można oczekiwać w przypadku przywrócenia niektórych regulacji rynku pracy. Podjęcie przez politykę gospodarczą aktywnej polityki dochodowej zmierzającej do skorygowania (ograniczenia) ukształtowanych nierówności dochodowych wydaje się mało prawdopodobne. Przeciw podjęciu takiej polityki można oczywiście przytoczyć określone argumenty o charakterze ekonomicznym, jednak – jak się wydaje – decydujące znaczenie mają uwarunkowania, które są widoczne w świetle analiz politologicznych. Polityka gospodarcza jest uwarunkowana przez przekonania jej kreatorów. Być może w tym miejscu należy przypomnieć znany cytat z Keynesa: „Idee… bez względu na to, czy są słuszne, czy błędne, mają większą siłę, niż się powszechnie przypuszcza”2. 2 J.M.

Keynes, Ogólna teoria zatrudnienia, procentu i pieniądza, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2003, s.350.

Komentarze

5. Biorąc pod uwagę obecne uwarunkowania wewnętrzne i zewnętrzne (i jedne, i drugie mogą się istotnie zmienić) oraz przyjmując, że stałe pozostaną przekonania kreatorów polityki gospodarczej, nie ma chyba podstaw, aby budować „scenariusz przełomu”. Nie ma też powodu, by kwestionować scenariusz „ograniczonej poprawy”. Korzystniejsze uwarunkowania zewnętrzne i ewentualny pewien wzrost optymizmu (zarówno konsumentów jak i przedsiębiorców) uzasadniają prognozy wykluczające recesję, a uzasadniają oczekiwanie dość stabilnej stopy wzrostu w przedziale 1,5−3% PKB. Wydaje się jednak, że w perspektywie kilku lat poza zasięgiem jest wzrost w tempie 4% lub wyższym.

BIBLIOGRAFIA Finanse publiczne w Polsce w okresie kryzysu, MF, Warszawa 2012. Keynes J.M., Ogólna teoria zatrudnienia, procentu i pieniądza, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2003.

Streszczenie Rozmiary produkcji polskiej gospodarki wyznacza popyt. Rozsądnym instrumentem pobudzenia popytu mogła by być polityka dochodowa zmierzająca do pewnego zmniejszenia nierówności dochodowych. Ze względu na uwarunkowania polityczne istnieja jednak niewielkie możliwości sięgnięcia po ten instrument. Słowa kluczowe: popyt krajowy, tempo wzrostu, polityka dochodowa.

Abstract Selected Factors of Restoring Dynamic Growth The volume of Polish production is determinated by demand. It seems that the incomes policy focused on decreasing income inequality could stimulate demand. Due to the political situation it is rather unlikely that this instrument will be used. Keywords: domestic demand, growth pace, incomes policy. Jel Classification: E01, E30

Lesław Pietrewicz*

8.2. Wpływ reformy OFE na rozwój warszawskiej giełdy Temat gruntownej reformy systemu emerytalnego w zakresie jego drugiego filaru, czyli Otwartych Funduszy Emerytalnych (OFE), nie jest nowy. Powrócił on z całą siłą w kwietniu 2013 r., do czego pretekstem były zaostrzające się spory dotyczące tego, kto ma wypłacać przyszłe emerytury z owego filaru i ponosić związane z tym ryzyko. Otwarte publiczne wystąpienie OFE z kategorycznym odrzuceniem możliwości wypłacania przez nie dożywotnich emerytur stanowiło z ich punktu widzenia kolosalny błąd taktyczny i piarowski, zapoczątkowując proces, który ostatecznie może doprowadzić do silnego spadku ich znaczenia. Bezpośrednim efektem sztywnego stanowiska OFE była deklaracja ministra finansów Jacka Rostowskiego: „Nie tylko intelektualna podstawa tego systemu, ale również jego polityczny i moralny fundament pękł. Jest oczywiste, że nigdy nie zaakceptujemy, żeby kapitał zgromadzony w II filarze nie służył wypłacaniu prawdziwych dożywotnich emerytur – i to bez żadnych dodatkowych opłat na rzecz jakichś firm ubezpieczeniowych”3. Opłaty takie stanowiłyby dodatkowy koszt funkcjonowania systemu emerytalnego w obecnym kształcie, czyli transfer środków od emerytów na rzecz prywatnych instytucji finansowych. Podjęte prace i analizy nad kształtem reformy systemu emerytalnego, prowadzone w resortach pracy i finansów, zaowocowały w czerwcu prezentacją trzech wariantów zmian. Na początku września premier * Instytut 3 „Pękł

Nauk Ekonomicznych PAN. moralny i polityczny fundament OFE”, depesza PAP z 29.04.2013, 07:14.

Gospodarka Polski – Prognozy i opinie

Donald Tusk ogłosił ostateczną decyzję dotyczącą wyboru wariantu, który będzie podstawą opracowania projektu odpowiedniej ustawy. Po pierwsze, zdecydowano się na przeniesienie do ZUS obligacji skarbowych i gwarantowanych przez Skarb Państwa (w tym obligacji drogowych) znajdujących się w rękach OFE i umorzenie ich. Według stanu na 31 grudnia 2012 udział procentowy obligacji Skarbu Państwa i obligacji gwarantowanych przez Skarb Państwa w aktywach OFE wynosił 51,5% proc. Środki te zostaną zapisane na subkontach kapitałowych przyszłych emerytów w ZUS w dniu, który wskaże ustawa. Po drugie, pozostałe środki znajdujące się na kontach przyszłych emerytów w OFE pozostaną tam do momentu na 10 lat przed przejściem na emeryturę, kiedy to zaczną być stopniowo przekazywane do ZUS. Wybrano tutaj ZUS z tego powodu, że alternatywne rozwiązanie w postaci tworzenia bezpiecznych funduszy w ramach OFE byłoby zbyt drogie – musiałyby one inwestować środki w obligacje skarbowe i pobierałyby opłaty za zarządzanie, co dodatkowo obniżałoby wysokość emerytur. Po trzecie, każdy członek OFE będzie miał trzy miesiące4 na podjęcie decyzji, czy chce pozostać w OFE, czy wybrać emeryturę wyłącznie z ZUS. Dokładniej mówiąc, przyszli emeryci będą musieli wybrać, czy chcą nadal odkładać część swojej składki w OFE czy całość kierować do ZUS. Ponieważ premier podkreślał, że oszczędzanie na emeryturę przez giełdę musi być dobrowolne, plan obejmuje domniemanie zgody na przeniesienie do ZUS z OFE. Inaczej mówiąc, przyszły emeryt będzie musiał zadeklarować chęć pozostania w OFE, w przeciwnym razie automatycznie przejdzie do ZUS. Po czwarte, rząd planuje ograniczyć opłaty pobierane przez OFE o połowę, a sama składka ma wzrosnąć z obecnego poziomu 2,8% wynagrodzenia do 2,92%. Jednocześnie postanowiono, że w przyszłości OFE nie będą mogły kupować ani obligacji Skarbu Państwa, ani obligacji przez niego gwarantowanych. Ma to na celu zapewnienie, żeby środki przyszłych emerytów były inwestowane w realną gospodarkę, a nie w dług państwa. OFE dostaną możliwość inwestowania m.in. w samorządowe obligacje przychodowe czy obligacje infrastrukturalne, w zamierzeniu mają jednak inwestować przede wszystkim na giełdzie, w akcje. W praktyce oznacza to, że część kapitałowa składki, która do tej pory miała charakter funduszu stabilnego wzrostu, teraz będzie inwestowana na zasadzie funduszy agresywnych. Reforma II filaru systemu emerytalnego nie pozostanie obojętna dla przyszłości polskiego rynku kapitałowego. Nie spełnił się najczarniejszy z punktu widzenia interesów krajowego rynku kapitałowego scenariusz, którym byłaby dobrowolność w odniesieniu do zgromadzonych aktywów. Jak już wiadomo, nie będzie przenoszenia akcji z OFE do ZUS. Niemniej jednak przyjęty przez rząd wariant jest dla giełdy wyraźnie niekorzystny, gdyż OFE z kupców akcji netto staną się ich sprzedającymi i to na wiele lat. Dotychczas na rynek akcji ze strony OFE trafiało średnio około 330 mln PLN miesięcznie. Obecnie, po zniesieniu limitów, teoretycznie będą one mogły inwestować całą składkę w akcje, co przy założeniu pozostania wszystkich przyszłych emerytów w OFE dałoby około 920 mln PLN (średnia z siedmiu miesięcy 2013 r.) napływu środków na giełdę miesięcznie. Jednocześnie przenoszenie składek osób, które przejdą na emeryturę za mniej niż 10 lat, wywoła miesięczne odpływy kapitału z rynku akcji rzędu 560 mln PLN. Jeśli w OFE pozostanie około połowy uprawnionych (co sugerują niedawne sondaże5), rynek akcji będzie musiał liczyć się z miesięcznym odpływem kapitału netto rzędu co najmniej 100 mln PLN (przy założeniu bliskiej maksymalnej alokacji napływających środków w akcje). Jeśli tak się stanie, będzie to oznaczało istotne osłabienie GPW. Zniknie wsparcie, jakim krajowe fundusze emerytalne były dla polskiego rynku akcji przez ponad dekadę. Ogromny rozrost warszawskiego parkietu w tym okresie, a także jego umiędzynarodowienie, nie byłoby możliwe bez powołania do życia OFE i pewności zakupów akcji netto z ich strony w dłuższej perspektywie czasu. Wiele spółek, w tym zagranicznych, otwarcie wskazywało na stabilny dopływ środków do OFE jako jeden z czynników decydujących o debiucie w Warszawie. Fundusze emerytalne postrzegane też były dotąd jako stabilizatorzy koniunktury na GPW, choć nie wolno zapominać, że np. w okresie panicznej wyprzedaży jesienią 2008 r. wcale nie garnęły się do zakupów. Niemniej jednak OFE słusznie były uważane za fundament warszawskiej giełdy, zaś obecna reforma musi wywołać spadek wycen6 i płynności, wzrost zmienności i ryzyka. 4 Liczone

od dnia wejścia w życie ustawy o zmianach w OFE. Według wiceministra finansów W. Kowalczyka termin na podjęcie decyzji prawdopodobnie minie w połowie przyszłego roku. 5 Ponad połowa Polaków chce zostać w OFE, http://mojaemerytura.pb.pl/3325422,55667,ponad-polowa-polakow-chce-zostac-w-ofe (dostęp 16.09.2013). 6 Obecność silnego segmentu funduszy emerytalnych często była podawana jako uzasadnienie wyższych wycen spółek na GPW w stosunku do innych rynków regionu Europy Środkowej.

Komentarze

Efekty te będą tym silniejsze, im mniejsza część społeczeństwa zostanie w OFE. Zaś to, czy warto zostać w OFE, czy przejść do ZUS, zależy częściowo od tego, ilu Polaków zdecyduje się pozostawić pieniądze w funduszach emerytalnych. Im więcej osób wybierze ZUS, tym netto więcej akcji będą musiały OFE sprzedawać, co może spowodować długotrwałą ujemną presję na wyceny akcji na giełdzie i nieopłacalność pozostania w OFE. Czyli im więcej osób wybierze ZUS, tym bardziej się będzie opłacało wybrać ZUS. Tego typu logika ma na giełdzie samospełniający się charakter. Wybór między OFE a ZUS przypomina więc słynne porównanie giełdy do konkursu piękności, którego autorem był J.M. Keynes7. Zgodnie z nim, gracz giełdowy, aby odnieść sukces, powinien starać się nie tyle wybrać kandydatkę (spółkę), która jego zdaniem jest najpiękniejsza, ani nawet nie tę, co do której sądzi, że najbardziej spodoba się większości innych „jurorów” (graczy rynkowych). Powinien za to skupić się na przewidzeniu, jaka zdaniem większości będzie opinia większości. Jeżeli więc uznamy, że większość ludzi wybierze ZUS (lub nie podejmie decyzji i tym samym zostanie tam przydzielona), już samo to będzie zwiększać racjonalność wyboru ZUS. Analogicznie, jeśli przyjmiemy, że szeroko zakrojone działania piarowskie, nazywające proponowaną reformę „kradzieżą” i wpisujące się w modną obecnie krytykę rządu, doprowadzą do pozostania większości przyszłych emerytów w OFE – zwiększać to będzie racjonalność pozostania w OFE. Ponadto im więcej osób zrozumiałoby, że wybór jednej z opcji jest tym bardziej opłacalny, im więcej osób tę opcję wybierze, tym opisywany efekt byłby silniejszy. W praktyce jednak należy oczekiwać prostych zachowań stadnych, które ze względu na wykazaną w badaniach niską wiedzę Polaków o mechanizmach kształtujących wysokość ich przyszłych emerytur, odsuwanie problemu na przyszłość, kiedy będzie za późno, by samemu coś zmienić, a więc faktyczne zdanie się na państwo, będą wypadkową dwóch silnych tendencji: ogólnego braku zaufania do kapitału prywatnego, a szczególnie instytucji finansowych (”złodzieje”) z jednej strony i bardzo negatywnego od kilku miesięcy postrzegania obecnego rządu („złodzieje”) z drugiej. W okresie, kiedy przyszli emeryci będą musieli podjąć decyzję o pozostaniu w OFE lub przejściu do ZUS, instytucje finansowe na pewno podejmą szeroko zakrojone działania zmierzające do oczerniania rządu w mediach („kradzież pieniędzy przyszłych emerytów”). Na dzień dzisiejszy nie sposób powiedzieć, czy i na ile skutecznie rząd będzie w stanie na to odpowiedzieć. Wracając do tematu konsekwencji obecnej reformy dla przyszłości GPW, warto też zauważyć, że planowane obcięcie opłat pobieranych przez PTE o połowę będzie musiało wywołać cięcie przez nie kosztów. Komentatorzy rynkowi wskazują, że negatywnym efektem tego będzie bardziej pasywny styl inwestowania składek. Należy jednak odnotować, że OFE były inwestorami wyraźnie pasywnymi, hołdującymi zasadzie „kupuj i trzymaj”. Nie jest to zresztą specyfika polskiego rynku kapitałowego, również na dojrzałych rynkach zachodnich fundusze emerytalne cechuje zdecydowanie dłuższy przeciętny okres przetrzymywania papierów w portfelu niż klasyczne fundusze inwestycyjne czy tym bardziej fundusze hedgingowe. Jeśli weźmie się pod uwagę fakt, że większość aktywnych inwestorów, w tym instytucjonalnych, przegrywa z rynkiem, za co odpowiadają głównie ponoszone przez nich opłaty transakcyjne, niska zmienność portfela sama w sobie nie jest niczym złym. Co więcej, jeśli większa aktywność nie przekłada się na wyższą stopę zwrotu z zarządzanych aktywów, oznacza ona transfer środków od przyszłych emerytów do instytucji finansowych pobierających prowizje od transakcji. Niestety autor nie zna przeprowadzonych w Polsce szeroko zakrojonych badań korelacji długości przetrzymywania akcji w portfelu ze stopą zwrotu, a to takie badania pozwoliłyby najlepiej ocenić prawdopodobne konsekwencje spadku aktywności rynkowej funduszy emerytalnych po wdrożeniu reformy. Niemniej jednak nie ma podstaw, by sądzić, że wyniki różniłyby się od znanych z rynków zachodnich, pokazujących że aktywność handlowa inwestorów jest odwrotnie skorelowana z uzyskiwanym przez nich zwrotem na kapitale. Dlatego też za większy problem z punktu widzenia interesów przyszłych emerytów należy uznać wywołane presją na obniżkę kosztów funkcjonowania PTE prawdopodobne osłabienie ich działów analitycznych, co może pogarszać jakość decyzji inwestycyjnych, a w konsekwencji stopę zwrotu. Osłabienie działów analitycznych byłoby też niekorzystne dla całej giełdy, gdyż zmniejszałoby efektywność informacyjną cen akcji, cofając warszawski parkiet w jego drodze do „dojrzałości”. Osłabienie OFE może też niekorzystnie wpłynąć na poziom ładu korporacyjnego w spółkach notowanych na GPW. Badania prowadzone na rozwiniętych rynkach zachodnich pokazują, że jakkolwiek inwestorzy instytucjonalni (do grupy których należą fundusze emerytalne) nie są 7 J.M.

Keynes (1936), General Theory of Employment, Interest and Money, Harcourt Brace and Co., New York.

Gospodarka Polski – Prognozy i opinie

skłonni do bezpośredniego angażowania się w decyzje podejmowane w spółkach znajdujących się w ich portfelach, to jednak wywierają nacisk na przyjęcie w tych spółkach wysokich standardów ładu korporacyjnego, w tym dotyczących komunikacji z rynkiem, czego najważniejszym efektem jest wzrost transparentności owych przedsiębiorstw z korzyścią dla całego rynku. Badania pokazują też, że motywacja do angażowania się w sprawy firm, w których ma się udziały, jest tym większa, im dłuższy jest horyzont inwestycyjny (utrzymywania akcji danej spółki w portfelu), im większy ma się udział w kapitale danego podmiotu, co przekłada się na siłę polityczną, i im większy udział w portfelu danej instytucji stanowią papiery danego emitenta. Tym samym OFE ze względu na dużą skalę działalności (w portfelu tych funduszy na koniec sierpnia były akcje polskie warte 112 mld złotych, co przy obecnej kapitalizacji giełdy stanowi 20% rynku) i długoterminową politykę inwestycyjną powinny odgrywać bardzo znaczącą rolę. Niestety ponownie brak badań ilościowych przeprowadzonych na GPW nie pozwala na potwierdzenie powyższych prawidłowości. Prawdopodobną konsekwencją planowanej reformy II filaru emerytalnego jest dalsza konsolidacja rynku PTE, która może częściowo łagodzić negatywne skutki osłabienia potencjału (w tym intelektualnego) PTE dla rynku. Niemniej jednak aktywność OFE po stronie kupna może spaść silniej niż wynikałoby to ze zmniejszenia skali napływających środków. Przedsiębiorstwom trudniej będzie pozyskać kapitał z giełdy i stanie się on droższy. Skutki reformy dla GPW są jednoznacznie negatywne. Bardzo poważnym problemem, nie rozwiązanym przez obecną reformę, pozostaje natomiast struktura opłat na rzecz PTE. Opłaty te powiązane są z wysokością zarządzanych środków i znajdują się w niewielkim związku z osiąganymi wynikami inwestycyjnymi, co znacząco osłabia efektywność kontraktu (zbieżność interesów) między przyszłymi emerytami a towarzystwami emerytalnymi8. Autentyczna troska o emerytów nakazywałaby wprowadzenie zmian w tym obszarze. W słowach wicepremiera J. Rostowskiego zasadność proponowanej reformy systemu emerytalnego podyktowana jest w pierwszej kolejności ogromnym ciężarem, jaki funkcjonowanie OFE w obecnym kształcie nakłada na finanse publiczne, zwiększając bieżące zadłużenie skarbu państwa (a tym samym obarczając przyszłych polskich podatników dodatkowym długiem i kosztami jego obsługi). Potraktowanie przez rząd kwestii finansów publicznych jako wyraźnego priorytetu kosztem osłabienia warszawskiego parkietu wpisuje się w (i stanowi logiczną konsekwencję) zmiany hierarchii celów rozwoju GPW, jaka dokonała się za czasów poprzedniego kierownictwa warszawskiej giełdy, wspieranego przez ówczesnego ministra skarbu Aleksandra Grada. Zmiana ta polegała na wyraźnym odejściu od traktowania giełdy jako instytucji służebnej, która w swoich działaniach powinna kierować się jak najlepszym wypełnianiem przypisanej jej misji w gospodarce i uznaniu za jej priorytet maksymalizacji zwrotu dla akcjonariuszy i budowy pozycji konkurencyjnej w regionie. Oznaczało to całkowitą redefinicję modelu biznesowego GPW, traktowanej odtąd jako przedsiębiorstwo otwarcie stawiające najwyżej interes własny, nie interes społeczny, a więc w miarę konieczności skłonne poświęcić ten drugi w imię pierwszego. Przyjmując tę szerszą perspektywę, kierunek obecnych ruchów rządu w sprawie OFE wiążący się z poprawą sytuacji budżetu kosztem pogorszenia atrakcyjności i perspektyw GPW jest logiczną konsekwencją decyzji podjętej w przededniu prywatyzacji odnośnie do miejsca GPW w krajowej gospodarce. Można odnieść wrażenie, że instytucje otoczenia giełdy nie chcą tego dostrzec – chciałyby zjeść ciastko i mieć ciastko.

Bibliografia Keynes J.M. (1936), General Theory of Employment, Interest and Money, Harcourt Brace and Co., New York. „Pękł moralny i polityczny fundament OFE”, depesza PAP z 29.04.2013, 07:14. Ponad połowa Polaków chce zostać w OFE, http://mojaemerytura.pb.pl/3325422,55667,ponad-polowa-polakow-chce-zostac-w-ofe (dostęp: 16.09.2013).

8 Przykładem

takiej rozbieżności jest zjawisko „window dressing” polegające na sztucznym zawyżaniu kursów akcji przez zarządzających środkami w funduszach w celu sztucznego wykazania przez nich jak najwyższej stopy zwrotu. Na polskim rynku negatywnie zasłynął takim zachowaniem PTE Polsat.

Komentarze

Streszczenie Polska znajduje się w przededniu głębokiej reformy II filaru systemu emerytalnego. Jej wdrożenie nie może pozostać obojętne dla przyszłości krajowego rynku kapitałowego. Zniknie wsparcie, jakim krajowe fundusze emerytalne były dla polskiego rynku akcji przez grubo ponad dekadę. Dynamiczny rozwój warszawskiego parkietu nie byłby możliwy bez powołania do życia OFE i pewności zakupów akcji netto z ich strony w długiej perspektywie czasowej. Planowane obcięcie opłat pobieranych przez PTE o połowę będzie musiało wywołać cięcie przez nie kosztów, w tym osobowych. Prawdopodobne osłabienie ich działów analitycznych może pogarszać jakość decyzji inwestycyjnych, zaś w skali całego rynku – zmniejszyć efektywność informacyjną cen akcji. Proponowany przez rząd kształt reformy jest częściowo konsekwencją zmiany jego podejścia do GPW, jaka dokonała się w związku z prywatyzacją warszawskiego parkietu. Zmiana ta polegała na odejściu od traktowania giełdy jako instytucji, której nadrzędnym celem było służenie gospodarce w kierunku uznania jej za przedsiębiorstwo nastawione na maksymalizację zwrotu dla akcjonariuszy i budowę pozycji konkurencyjnej w regionie Europy Centralnej. Słowa kluczowe: Giełda Papierów Wartościowych w Warszawie, Otwarte Fundusze Emerytalne, reforma systemu emerytalnego.

Abstract Pe n s i o n s Re f o r m a n d I t s I m p a c t o n t h e Wa r s a w S t o c k E x c h a n g e D e v e l o p m e n t Poland is in the eve of a deep reform of the pension system’s second pillar. Its implementation cannot leave the Warsaw Stock Exchange (WSE) unaffected. It will remove the strong support to the capital market development extended by the Open Pension Funds (OPFs) for over a decade. The dynamic growth of the Warsaw bourse would not have been possible without having OPFs set up to be net purchasers of shares over a very prolonged period of time. Apart from being stripped of more than half of their assets, the OPFs will have their charges and commissions cut by half, which will necessarily translate into cost cutting. The likely weakening of their analysts departments can worsen the quality of investment decisions, lowering prospective pensioners’ returns, and have a negative impact on the informational efficiency of the market. The shape of the proposed reform can be partially seen as a consequence of the central government’s dramatic shift in attitude towards the WSE, which took place during the exchange’s privatization. Since then, the WSE could no longer be seen as an instrument of public policy, set to support domestic economy, but instead it became a business organization striving to maximize shareholder value and to build a defendable competitive position in the region of Central Europe Keywords: Warsaw Stock Exchange, Open Pension Funds, pension reform.

Jel Classification: D53

Elżbieta Mączyńska*

8.3. PRODUKT KRAJOWY BRUTTO – KWESTIA WIARYGODNOśCI WPROWADZENIE Pomiar dokonań gospodarczych i osiągnięć społecznych należy do jednych z najważniejszych i zarazem najtrudniejszych zagadnień i w teorii ekonomii, i w praktyce gospodarczej. Kwestia ta, nie dość że nie znajduje w pełni satysfakcjonującego rozwiązania, to w dodatku w miarę postępu globalizacji i rosnącej złożoności powiązań społeczno-gospodarczych coraz bardziej się komplikuje. Stąd też trwają badania i debaty ukierunkowane na doskonalenie miar zarówno wzrostu gospodarczego, jak i rozwoju społecz* Instytut

Nauk Ekonomicznych PAN.

Gospodarka Polski – Prognozy i opinie

nego. Choć wzrost gospodarczy ma wymiar przede wszystkim ilościowy, i dlatego jest relatywnie łatwiejszy do pomiaru niż rozwój społeczny, to i tak występuje tu wiele barier i wątpliwości. Jest ich znacznie więcej przy pomiarze rozwoju społeczno-gospodarczego. Na tę ostatnią kategorię składa się bowiem nie tylko wzrost gospodarczy, ale i poprawa jakości życia społecznego, a także sytuacja ekologiczna. Produkt krajowy brutto (PKB) to fundamentalna, wszechobecna kategoria w ocenach gospodarczych i rynkowych dokonań krajów, ich ugrupowań oraz rozmaicie wyodrębnianych stref geograficzno-gospodarczych, a także podstawowa miara stosowana w prognozowaniu ich wzrostu gospodarczego. Jest to miara, która usunęła w cień inne ważne miary dokonań gospodarczych, w tym dochód narodowy. Mimo powszechnego stosowania PKB jako miernika wzrostu gospodarczego niemalże od początku jego wprowadzenia w systemach statystycznych wywoływał wiele głębokich kontrowersji. W miarę rosnącej złożoności gospodarki, jej wirtualizacji i narastającej dynamizacji przemian kontrowersje te nie tylko nie słabną, lecz przeciwnie, wydają się narastać. Trudności, ograniczenia, ale i nieuchronne w warunkach ich występowania błędy pomiaru PKB przekładają się zarazem na trudności w jego prognozowaniu. W dodatku wciąż jeszcze może być wyłącznie mowa tylko o szacowaniu, a nie dokładnym obliczaniu PKB. Na aktualności zyskuje, sformułowana w 2001 r. przez czołowego w Polsce znawcę rachunków narodowych Leszka Zienkowskiego, ocena, że „metody szacunków – bo o szacunkach, a nie o obliczeniach trzeba tu mówić – dynamiki fizycznych rozmiarów PKB (czyli jego wolumenu) wcale nie zostały jednoznacznie określone. Wskazać można na szereg konkurujących ze sobą metod, z których każda ma określone plusy i minusy. System rachunków narodowych (The System of National Accounts – SNA) nie daje w pełni jasnych rekomendacji, a rozwiązania przyjmowane w europejskim systemie rachunków (European System of Accounts – ESA) można uznać jedynie za doraźnie wskazówki praktyczne. To ostatnie dotyczy również praktyki Głównego Urzędu Statystycznego” (Zienkowski, 2001, s. 61).

Kontrowersje w sprawie pomiaru PKB Problemy z trafnym oszacowywaniem PKB prowadzą do wielu nieporozumień, krytyki i rozczarowań związanych z tą kategorią. Kolejne modyfikacje w systemie rachunków narodowych nierzadko nie tylko nie są postrzegane jako niezbędne doskonalenie metodyki pomiaru i doskonalenie statystyki, a przeciwnie − rodzą podejrzenia manipulacji statystycznych, w tym manipulacji podporządkowanych interesom politycznym. Ostatnio zarzut upolitycznienia jest też stawiany zmienionej w USA dla potrzeb SNA 2008 definicji aktywów niematerialnych (intangible produced assets), które zostały nazwane produktami własności intelektualnej (intellectual property products), oraz wliczaniu nakładów na badania i rozwój do inwestycji. Zmiana ta przyczyniła się do wzrostu PKB Stanów Zjednoczonych za 2012 r. o ponad pół biliona USD, czyli o ponad 3% (Wyżnikiewicz, 2013). Krytyka zmian w metodyce szacowania PKB znajduje także wyraziste odzwierciedlenie w niektórych tytułach i podtytułach oraz w innych sformułowaniach w publikacjach na ten temat (vide: np. „Formuła, propaganda i fałszerstwa” (Drozdowicz-Bieć, 2013), „Coś z niczego” (Bernstein, Baker, 2008). Ostatnio także w Polsce wyraźnie nasiliły się kontrowersje na temat pomiaru PKB, co ma związek przede wszystkim z Rozporządzeniem Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 549/2013 z 21 maja 2013 r. (Rozporządzenie, 2013). Zgodnie z nim od września 2014 r. kraje członkowskie UE, a zatem i Polska, wzorem innych krajów i stosownie do standardów SNA 2008, będą wliczać do swojego PKB − w szerszym zakresie niż dotychczas − działalność nielegalną, w tym m.in. handel narkotykami i przemyt. W rachunkach narodowych, co do zasady, ma być też uwzględniana prostytucja. Dotychczas w większości krajów członkowskich UE do PKB wliczana była tylko część nielegalnej działalności, w tym produkcja i usługi ukrywane przed organami administracji państwowej w celu unikania płacenia podatków, ceł, akcyzy czy składek na ubezpieczenia społeczne.Także w Polsce szacunki dotyczące szarej strefy były uwzględniane w PKB już wcześniej, bo od 1996 r. (Prostytucja, przemyt…, 2013). Włączenie do PKB dodatkowych elementów działalności nielegalnej i prostytucji może mieć wpływ na zmiany wielkości PKB, a zarazem naliczanych na jego podstawie rozmaitych składek krajów członkowskich UE i składek na rzecz innych organizacji ponadnarodowych. Takie poszerzenie rachunku PKB wpłynie zarazem na poprawę wskaźnika długu publicznego, liczonego jako relacja tego długu do PKB. 72

Komentarze

Zgodnie z nowymi regulacjami, mającymi obowiązywać w UE od 1 września 2014 r. (ale rachunek PKB powinien być przeprowadzony wstecz od 1995 r.), poszerzony został m.in. zakres uwzględniania w PKB tzw. „gospodarki nieobserwowanej”, w tym nielegalnej. „Wartość działalności produkcyjnej, której nie można bezpośrednio zaobserwować, zasadniczo ujmuje się w granicach produkcji rachunków narodowych. Uwzględnia się zatem trzy poniższe kategorie takiej działalności: a) działalność nielegalną, w przypadku której strony są dobrowolnymi partnerami transakcji gospodarczej; b) działalność ukrytą, w przypadku której transakcje same w sobie nie są sprzeczne z prawem, ale nie są zgłaszane w celu uniknięcia urzędowej kontroli; c) działalność określaną jako »nieformalna«, zazwyczaj w sytuacji, gdy nie prowadzi się żadnych rejestrów” (Rozporządzenie, 2013, par. 1.79).

Przy tym „nielegalne działania gospodarcze uważa się za transakcje, jeżeli wszystkie uczestniczące w nich jednostki zaangażowały się w nie w drodze wzajemnego porozumienia. Stąd nabycie, sprzedaż czy wymiana barterowa nielegalnych narkotyków lub skradzionej własności są transakcjami, podczas gdy sama kradzież nie jest transakcją” (Rozporządzenie, 2013, par. 1.79). Działalność nielegalna bowiem, „w ramach której jedna ze stron nie jest dobrowolnym uczestnikiem (dotyczy to np. kradzieży), nie jest transakcją gospodarczą i nie jest ujmowana w granicach produkcji”. (Rozporządzenie, 2013, par. 1.79). Zgodnie z tymi regulacjami zarówno narkotyki, przemyt, jak i prostytucja uwzględniane są w PKB (Rozporządzenie, 2013, par. 11.23 oraz Wykaz produktów wliczanych do konsumpcji indywidualnej, w tym poz. 02.3 narkotyki i poz. 12.2 prostytucja). Jak podkreśla Bohdan Wyżnikiewicz, te „dość trudne do zrozumienia przez opinię publiczną i wielu komentatorów zmiany w metodologii liczenia PKB mają na celu poprawę precyzji mierzenia rozmiarów działalności gospodarczej przez urzędy statystyczne”. Ale podstawowe wątpliwości dotyczą m.in. możliwości prawidłowego pomiaru działalności nielegalnej i kwestionowana jest właśnie owa „poprawa precyzji”. Przedstawicielka GUS, pytana, jak GUS zamierza policzyć usługi prostytutek, stwierdziła, że: „Będziemy korzystać z dostępnych źródeł danych pozastatystycznych, z danych policyjnych, Ministerstwa Spraw Wewnętrznych oraz organizacji non profit. Natomiast jeżeli chodzi o narkotyki, to GUS zamierza zastosować »podejście od strony popytu«. Będziemy musieli sprawdzić, ile osób zażywa w Polsce narkotyki, jakiego rodzaju i jakie są ich ceny, i na tej podstawie wyszacować ich produkcję” (Prostytucja wliczana…, 2013). Przez niektórych ekonomistów takie podejście jest traktowane jako uzasadnione (Wyżnikiewicz, 2013; Dominiak, 2013), zaś przez innych − przeciwnie, i kwitowane jest jako ”liczenie niepoliczalnego” (Drozdowicz, 2013). Zwraca się przy tym uwagę, że w ten sposób zaciera się różnica pomiędzy jakościowym a ilościom wymiarem wzrostu gospodarczego, co prowadzi do fetyszyzacji kategorii wzrostu PKB. Wprowadzenie do PKB wymykających się pomiarowi wielkości zwiększa pokusę manipulowania dla potrzeb politycznych statystykami PKB. Zmniejszać to przy tym może determinację poszczególnych rządów i organizacji międzynarodowych do prowadzenia polityki antykryzysowej. Szara i czarna sfera życia gospodarczego zachowuje się bowiem antycyklicznie (Drozdowicz, 2013). Wątpliwości związane z wliczaniem do PKB działalności nielegalnej są wspierane dodatkowo argumentem, że szacunki szarej strefy dla potrzeb PKB bywają bardzo rozbieżne w zależności od tego, kto i jak ich dokonuje. Maria Drozdowicz-Bieć ocenia przy tym, że „gospodarki, w których udział nielegalnej działalności jest większy, to przede wszystkim kraje nierozwinięte, o niestabilnych systemach politycznych, biedne. W krajach wysoko rozwiniętych udział ten jest zdecydowanie mniejszy. Statystyczne niwelowanie różnic to pierwszy efekt, jaki można uzyskać, doliczając do PKB »czarną gospodarkę«” (Drozdowicz, 2013). Autorka ta wskazuje też na efekt wzmocnienia roli organizacji ponadnarodowych, gdzie składki członkowskie stanowią odsetek PKB. „Zyskają na tym przede wszystkim struktury Unii Europejskiej, ale również te organizacje, w których składki nie są z góry dekretowane jako procent PKB. Ponadto, spłaszczenie różnic w wartości PKB w efekcie dołączenia nielegalnej działalności, relatywnie zwiększy obciążenie z tytułu składek dla gospodarek biedniejszych, a zmniejszy dla państw bogatych” (Drozdowicz, 2013). Maria Drozdowicz podkreśla, że „w miarę wprowadzania do rachunków narodowych definicji niejednoznacznych i szacunków 73

Gospodarka Polski – Prognozy i opinie

budzących wątpliwości PKB zatraca swój ekonomiczny charakter, staje się pojęciem filozoficznym równie ulotnym jak szczęście” (Drozdowicz, 2013). Nie brak też ocen, że proponowane kierunki zmian w rachunkach narodowych są bliskie absurdu. Jeśli bowiem wliczać do PKB działalność przestępczą, to konsekwentnie trzeba byłoby też wliczać np. działalność płatnych terrorystów i płatnych morderców. Zwiększają się przy tym trudności nie tylko w rachunku PKB ex post. Komplikuje się – co nie mniej istotne – prognozowanie PKB. Nie sprzyja to wiarygodności pomiaru.

PKB nie wystarcza − kierunki rozwiązań Działania podejmowane na rzecz doskonalenia miary, jaką jest PKB, a przede wszystkim jej poszerzanie o wszelkie przejawy działań rynkowych, w tym zarówno legalnych, jak i nielegalnych, nie tylko nie eliminują kontrowersji dotyczących tego miernika, ale je nasilają. Badania zorientowane na racjonalizację pomiaru dokonań społeczno-gospodarczych wskazują na potrzebę konstrukcji zestawu mierników, który ujmowałyby większość tego, co decyduje o dobrobycie społecznym. Miernik PKB jako podstawowa miara aktywności rynkowej powinien być ulepszany, ale zarazem uzupełniony przez inne wskaźniki. Przy tym w analizach i ocenach opartych na PKB powinna być w większym niż dotychczas stopniu obecna statystyczna miara, jaką jest mediana. Jest ona bardziej adekwatną miarą niż wielkości (wskaźniki) średnie, które zaciemniają skalę zróżnicowania dochodów. Dlatego też autorzy książki Błąd pomiaru… postulują, żeby stosowane były „wskaźniki, które szerzej ujmują to, co dzieje się z większością obywateli (mierniki mediany dochodu), co dzieje się z najuboższymi (mierniki ubóstwa), co dzieje się ze środowiskiem (miernik wyczerpywania się zasobów i degradacji środowiska) i co się dzieje z równowagą ekonomiczną (mierniki zadłużenia)” (Sen, Fitoussi, Stiglitz, 2013, s. XXXV). Potrzebę tego typu analiz uznaje też i eksponuje Unia Europejska, co znalazło wyraz m.in. w komunikacie Komisji z dnia 20 sierpnia 2009 r., zatytułowanym „Wyjść poza PKB – Pomiar postępu w zmieniającym się świecie” i skierowanym do Rady i Parlamentu Europejskiego. Następstwem tego jest m.in. Rezolucja Parlamentu Europejskiego z dnia 8 czerwca 2011 r. w sprawie wyjścia poza PKB – pomiar postępu w zmieniającym się świecie (2010/2088 (INI)). Rezolucja ta ukierunkowana jest na wdrażanie bardziej wszechstronnych niż PKB metod pomiaru gospodarki, dobrobytu i postępu społeczno-gospodarczego w poszczególnych krajach (Rezolucja, 2011). Choć analizy zorientowane na poszukiwanie doskonalszych niż PKB miar dokonań społeczno-gospodarczych wciąż jeszcze nie przynoszą w pełni satysfakcjonujących rozwiązań, nie eliminują słabości dotyczących pomiaru postępu społeczno-gospodarczego, to z pewnością sprzyjają pełnej identyfikacji ograniczeń i dysfunkcji dotychczasowych mierników, co sprzyja poprawności ich interpretacji, a zarazem może stanowić ważny czynnik racjonalizacji polityki społeczno-gospodarczej. Analizy ukierunkowane na racjonalizację doboru miar osiągnięć społeczno-gospodarczych sprzyjają wrażliwości decydentów i poprawności wnioskowania na temat kierunków rozwoju społeczno-gospodarczego i inwestowania. Między rozwojem społeczno-gospodarczym a inwestowaniem występują złożone sprzężenia zwrotne, niepoddające się łatwo kompleksowej ocenie. Dlatego też obok analiz ilościowych niezbędne są pogłębione, holistyczne analizy jakościowe z uwzględnieniem rachunku kosztów i efektów zewnętrznych (externalities), a przede wszystkim długookresowej perspektywy. Jest to istotne tym bardziej, że w rachunku PKB nie są uwzględniane perspektywiczne następstwa bieżących decyzji i osiągnięć. A tymczasem od kilku dekad gospodarka globalna i wzrost gospodarczy napędzane są długiem, co rodzi długookresowe konsekwencje. „Przy ocenie poziomu życia musimy wziąć pod uwagę dochód i konsumpcję, ale aby uzyskać pełny obraz, musimy uwzględnić informację na temat majątku. Gospodarstwo domowe, które wydaje swój majątek na konsumpcję dóbr, podwyższa swój obecny standard życia, ale kosztem przyszłego dobrobytu” (Sen, Fitoussi i Stiglitz, 2013, s. 126). Niedostatki PKB jako miary osiągnięć społeczno-gospodarczych i postępujące w kilku minionych dekadach fetyszyzowanie tej miary sprawia, że coraz bardziej krytycznie są oceniane takie modele polityki gospodarczej, w których absolutnym priorytetem jest wzrost gospodarczy (Skidelsky, 2011). Zarysowywane są wstępne koncepcje tzw. post-PKB-owskich modeli polityki społeczno-gospodarczej, w których więcej uwagi poświęca się jakościowym, tzw. miękkim czynnikom. Między innymi G.W. Kołodko (2013, s. 164 i 377) wskazuje na konieczność przejścia na „nowy pragmatyzm”, czyli ekonomię umiaru, podkreślając, że „gospodarka bez wartości jest jak życie bez sensu”. 74

Komentarze

KONKLUZJE Pomiar dokonań społeczno-gospodarczych nie może opierać się wyłącznie na PKB. Wynika to z wielu wad tego wskaźnika. Tym bardziej nie można na nich poprzestawać w analizach prognostycznych. Wady opartego na PKB ilościowego pomiaru dokonań społeczno-gospodarczych wskazują na konieczność zwiększania roli i pogłębiania analiz jakościowych, uwzględniających tzw. wartości miękkie, niepoddające się bezpośredniej wycenie w jednostkach pieniężnych. Podejmowane na podstawie takich analiz decyzje powinny być ściśle powiązane z wyznaczonymi priorytetami rozwojowymi. Zastosowanie obok PKB innych miar dokonań gospodarczych, ale także społecznych, może sprzyjać łagodzeniu kontrowersji wokół tej kategorii. Włączanie do niej także działalności nielegalnej może być co prawda uznawane za postęp w statystyce gospodarczej, ale zarazem wskazuje, że daleki od ideału miernik gospodarki, jakim jest PKB, powinien być traktowany wyłącznie jako jeden z wielu mierników makroekonomicznych dokonań gospodarowania. Nie może stanowić fetyszu w polityce społeczno-gospodarczej. Takie fetyszyzowanie nie sprzyja bowiem racjonalizacji tej polityki. Z różnych przyczyn fetyszyzowanie takie ma jednak miejsce w obecnej rzeczywistości gospodarczej. Stąd też na zasadzie racjonalizującej przeciwwagi coraz wyraźniej dostrzegana jest potrzeba innego podejścia i dlatego coraz więcej uwagi poświęca sie tzw. post-PKB-owskim koncepcjom rozwoju. Wobec coraz bardziej złożonej i coraz szybciej zmieniającej się rzeczywistości gospodarczej trudno przecenić ich znaczenie, jak też znaczenie popularyzowania wiedzy na temat rachunków narodowych i przystępnego informowania opinii publicznej o kondycji gospodarki i jej zmianach.

BIBLIOGRAFIA Bernstein J., Baker D. (2008), Coś z niczego: nowe metody liczenia PKB w USA, „Obserwator Finansowy” z 13.08.2008 (http://www.obserwatorfinansowy.pl/forma/komentarze-swiat/cos-z-niczego-nowe-metody-liczenia-pkb-w-usa/). Dominiak P. (2013) Liczyć prostytutki?, „Dziennik Bałtycki” z 02.08.2013 (http://www.dziennikbaltycki.pl/ artykul/958922,liczyc-prostytutki,id,t.html?cookie=1). Drozdowicz-Bieć M. (2013), Szara strefa w PKB, czyli liczenie niepoliczalnego, „Obserwator Finansowy” z 10.09.2013 (http://www.obserwatorfinansowy.pl/forma/komentarze-swiat/cos-z-niczego-nowe-metody-liczenia-pkb-w-usa/). Kołodko G.W. (2013), Dokąd zmierza świat. Ekonomia polityczna przyszłości, Prószyński i S-ka, Warszawa. Prostytucja wliczana do PKB? GUS będzie liczył prostytutki (2013), 24 lipca 2013 (http://www.tvn24.pl/wiadomosci-z-kraju,3/prostytucja-wliczana-do-pkb-gus-bedzie-liczyl-prostytutki,341995.html). Prostytucja, przemyt i handel narkotykami wliczony do dochodu narodowego? (http://www.tvn24.pl/wiadomosci-z-kraju,3/prostytucja-wliczana-do-pkb-gus-bedzie-liczyl-prostytutki,341995.html). Rezolucja Parlamentu Europejskiego z dnia 8 czerwca 2011 r. w sprawie wyjścia poza PKB – pomiar postępu w zmieniającym się świecie (2010/2088 (INI)) (http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?pubRef=-//EP//TEXT+TA+P7-TA–2011–0264+0+DOC+XML+V0//PL). Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) Nr 549/2013 z dnia 21 maja 2013 r. w sprawie europejskiego systemu rachunków narodowych i regionalnych w Unii Europejskiej (http://eur-lex.europa. eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=OJ:L:2013:174:0001:0727:PL:PDF). Sen A., Fitoussi J.P., Stiglitz J.E. (2013), Błąd pomiaru. Dlaczego PKB nie wystarcza, PTE, Warszawa. Stiglitz J.E. (2010), Freefall. Jazda bez trzymanki. Ameryka, wolne rynki i tonięcie gospodarki światowej, PTE, Warszawa. Wyżnikiewicz B. (2013), Wielkie zamieszanie wokół liczenia PKB, „Obserwator Finansowy” z 14.08.2013. Zienkowski L. (2001), Co to jest PKB?, Dom Wydawniczy Elipsa, Warszawa.

STRESZCZENIE Wprowadzane w ONZ-towskim systemie rachunków narodowych (SNA), w tym PKB, kolejne modyfikacje zorientowane są na doskonalenie i kompleksowość systemu pomiaru dokonań gospodarczych poszczególnych krajów i regionów oraz zwiększanie międzynarodowej porównywalności tych dokonań. Modyfikacje SNA przenoszone są do europejskiego systemu rachunków narodowych (SNA – ESA). Jednak mimo kolejnych modyfikacji nie słabną kontrowersje na temat tych rachunków. Szczególnie wiele wątpliwości wywo-

Gospodarka Polski – Prognozy i opinie łuje przewidziana do wdrożenia w krajach UE od września 2014 r. zasada wliczania do PKB prostytucji i działalności nielegalnej, w tym m.in. produkcji narkotyków i obrotu nimi. Kontrowersyjność tych rozwiązań i związane z nimi zwiększone ryzyko błędów pomiaru i zmniejszenia wiarygodności PKB wskazuje na zasadność poszukiwania rozwiązań umożliwiających ograniczanie ryzyka takich błędów i ich następstw dla gospodarki. W tym kontekście wskazuje się na zasadność przejścia na tzw. post-PKB-owski model gospodarki. Słowa kluczowe: produkt krajowy brutto, PKB, SNA. ESA, porównywalność PKB, działalność nielegalna w PKB, model post-PKB-owski.

ABSTRACT Gross Domestic Product: the Issue of Reliability Successive modifications introduced to the United Nations System of National Accounts, GDP included, are aimed at improving the way the economic achievements of individual countries and regions are measured to make the system more comprehensive and to increase the international comparability of these achievements. SNA modifications have also been applied to the European System of Accounts (SNA–ESA). However, these changes have done little to quell the controversy surrounding national accounts. Particularly contentious is the introduction of a rule according to which GDP is to include prostitution and illegal activity, such as the production of and dealing in narcotic drugs, which is to be adopted as of September 2014. The problematic nature of such rules and the risks of higher measurement error and lower reliability they carry show that new solutions should be sought to decrease the risk of such errors and their consequences for the economy. In this context, it seems reasonable to adopt a so-called post-GDP model of the economy. Keywords: gross domestic product, GDP, SNA, ESA, GDP comparability, illegal activity in GDP, post-GDP model. Jel Classification: E01, E30

Leszek Jerzy Jasiński*

8.4. Wpływ deficytu finansów publicznych na wzrost gospodarczy O skuteczności oddziaływania polityki fiskalnej na poziom PKB rozstrzyga w istotny sposób struktura wydatków budżetowych. Ważny jest udział trzech głównych komponentów składających się na całość płatności pochodzących z budżetu państwa, budżetów władz lokalnych i funduszy parabudżetowych. Wyróżnimy trzy rodzaje wydatków publicznych: zakupy rzeczowe (grupa pierwsza, G1), operacje kapitałowe, wśród nich obsługa długu publicznego (grupa druga, G2) oraz płatności na rzecz osób fizycznych przyjmujące formę wynagrodzenia za pracę w sektorze publicznym lub płatności redystrybucyjnych (grupa trzecia, G3). Potencjalny PKB jest dającą się utrzymać w dłuższym czasie wielkością produkcji powstałą w warunkach wykorzystania zasobów wytwórczych na poziomie największym9. Przekroczenie potencjalnego PKB jest realne, jednak nie będzie ono trwać długo i oznacza szybkie obniżenie się stopy wzrostu, połączone z pojawieniem się wyższej inflacji10. Stabilizacja gospodarki, która jest jednym z podstawowych zadań finansów publicznych, prowadzi do zmniejszenia nierównomierności tempa wzrostu PKB i do zbliżenia produkcji do poziomu pozwalającego zmaksymalizować wykorzystanie zdolności wytwórczych. Finanse publiczne spełniają też funkcje alokacyjną i redystrybucyjną. Dystans między PKB aktualnym a potencjalnym powinien być jak najmniejszy. * Instytut

Nauk Ekonomicznych PAN. Hall, J.B. Taylor, Makroekonomia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2010, s. 34. 10 M. Gärtner, Macroeconomics, Prentice-Hall, Harlow 2003, s. 143. 9 R.E.

Komentarze

Istnienie wśród wydatków publicznych operacji kapitałowych ( G2) jest zbędne z punktu widzenia siły oddziaływania na poziom PKB. Ich obecność w systemie finansów publicznych osłabia takie działanie tym bardziej, im większe są wydatki tego typu. Podobnie płatności na rzecz osób fizycznych, w formie wynagrodzeń dla pracowników sektora publicznego i w postaci świadczeń w ramach systemu zabezpieczenia społecznego (G3), wpływają na poziom PKB w mniejszym stopniu niż zakupy rzeczowe (G1). Dlatego byłoby najlepiej, gdyby wydatki publiczne zostały zawężone do tej ostatniej kategorii płatności. Jest to nierealne z przyczyn społecznych i politycznych, pewien obszar płatności na rzecz osób fizycznych i operacji kapitałowych jest bowiem zawsze koniecznością. Szukając praktycznej strategii doboru środków składających się na wydatki publiczne trzeba uznać, że zakupy rzeczowe najbardziej skutecznie pobudzają produkcję. Na drugim miejscu należy umieścić płatności na rzecz osób fizycznych, czyli wynagrodzenia za pracę w sektorze publicznym i płatności redystrybucyjne. Przy założonym poziomie potencjalnego PKB im mniejszy jest udział płatności na rzecz osób fizycznych w wydatkach publicznych, a więc im większy jest udział zakupów rzeczowych, tym mniejszy będzie musiał być deficyt budżetowy. Omówiony zespół zależności ogólnych zilustruje analiza zjawisk w systemie finansów publicznych w Polsce w latach 2005−2011. Tabela 8.1 obrazuje podział łącznych wydatków publicznych na trzy wyróżnione grupy: zakupy rzeczowe (G1), operacje kapitałowe (G2) i płatności na rzecz osób fizycznych (G3). Bierzemy pod uwagę ogół wydatków publicznych realizowanych w ramach finansów publicznych, a nie tylko wydatki z budżetu państwa. Wykorzystujemy dane z „Roczników Statystycznych” GUS.

T a b e l a 8 . 1 . Struktura wydatków publicznych w latach 2005−2011 (w %) Lata

Grupa 1

Grupa 2

Grupa 3

2005

13,18

14,98

71,84

2006

13,44

15,35

71,21

2007

14,31

15,45

70,24

2008

13,95

17,10

68,95

2009

12,07

18,40

69,53

2010

13,52

19,26

67,22

2011

13,16

19,85

66,99

Źródło: obliczenia własne.

Struktura wydatków publicznych w Polsce okazuje się w dużym stopniu stała. Co szczególnie istotne, wśród wydatków przeważają wynagrodzenia za pracę i płatności redystrybucyjne, czyli trzecia grupa płatności. Natomiast udział zakupów rzeczowych, które bezpośrednio i w całości powiększają popyt zagregowany, okazuje się relatywnie nieduży i mniejszy czasem nawet o kilka punktów procentowych od operacji kapitałowych. Te ostatnie wykazały w rozpatrywanym okresie wzrost, inaczej niż zakupy rzeczowe. Tabela 8.2 opisuje dwa mierniki. Są to: relacja dwóch komponentów wydatków publicznych G1 i G3 do całości wydatków G1+G2+G3 oraz suma G1+ aG3. W tej ostatniej sumie występuje współczynnik a wyrażający skłonność gospodarstw domowych do przekształcania dochodów na wydatki konsumpcyjne. Przyjęliśmy, że krańcowa skłonność do konsumpcji wynosi a=0,8, co zbliża nas do zjawisk w świecie realnym. Oznacza to, że 80% dochodów służy ich beneficjentom do zakupów dóbr i usług konsumpcyjnych. Wielkość G1 + aG3 nazwiemy impulsem fiskalnym, jeżeli dodamy go do popytu rynkowego prywatnego, otrzymamy popyt zagregowany. 77

Gospodarka Polski – Prognozy i opinie

T a b e l a 8 . 2 . Zakupy rzeczowe, wynagrodzenia za pracę i płatności redystrybucyjne do wydatków publicznych łącznie (w %) oraz impuls fiskalny (w mln zł) Lata

(G1+G3)/(G1+G2+G3)

G1+aG3

2005

0,850191

298152,2

2006

0,846524

318802,2

2007

0,845459

340679,8

2008

0,828999

376575,8

2009

0,816025

401493,8

2010

0,807383

434358,2

2011

0,801465

442607,8

Źródło: obliczenia własne.

Jak duże powinny być wydatki publiczne, by wyeliminować lukę PKB, różnicę między potencjalnym a aktualnym PKB? Przyjęliśmy, że w obliczeniach potencjalna stopa wzrostu PKB będzie stała i równa w wariancie pierwszym 4% oraz w wariancie drugim 5%. Założenia takie odpowiadają szacunkom prowadzonym przez OECD. Na podstawie danych o PKB aktualnym w poszczególnych latach i o stopie inflacji dokonaliśmy „powiększenia” pierwszego z tych dwóch mierników makroekonomicznych do wielkości PKB potencjalnego. Z uwagi na to, że w latach 2006−2008 i w 2011 r. wzrost gospodarczy w Polsce był stosunkowo wysoki, potraktowano PKB aktualny zanotowany w tym czasie jako równy PKB potencjalnemu. Lukę PKB zapisano w tabeli 8.3, oddzielnie w postaci dwóch wariantów dotyczących kształtowania się potencjalnego PKB. Istnieje bardzo wiele możliwości powiększenia strumieni wydatków publicznych grup pierwszej i trzeciej, prowadzących do likwidacji luki PKB. W tabeli 8.4 podajemy przykładowe wielkości wydatków G1 i G3.

T a b e l a 8 . 3 . Luka PKB w mln zł (warianty 4% i 5 %) Lata

Wariant 4%

Wariant 5%

2005

11 870,7

21 439,7

2006

2007

2008

2009

28 451,8

41 653,3

2010

18 055,6

31 850,2

2011

23 246,1

Źródło: obliczenia własne.

T a b e l a 8 . 4 . Przykładowe wartości składników wydatków publicznych w latach 2005–2011 w mln zł odpowiadające wariantom 4% i 5 % Lata

Wariant 4% zwiększone G1

zwiększone G3

zwiększone G1

zwiększone G3

2005

62 624,76

309 247,7

72 193,73

309 247,7

2006

55 696,06

328 882,7

55 696,06

328 882,7

2007

63 732,66

346 183,9

63 732,66

346 183,9

2008

70 016,02

383 199,7

70 016,02

383 199,7

2009

93 454,95

420 613,3

106 656,5

420 613,3

2010

98 409,36

442 505,6

112 204

442 505,6

2011

80 172,42

453 044,2

103 418,5

453 044,2

Źródło: obliczenia własne.

Wariant 5%

Komentarze

T a b e l a 8 . 5 . Relacja powiększonego impulsu fiskalnego do wydatków publicznych, warianty 4% i 5% oraz powiększenie się stopy wzrostu PKB w przypadku likwidacji luki PKB, warianty 4% i 5%, punkty procentowe Lata

Powiększenie stopy wzrostu

(G1+aG3)/(G1+G2+G3) Wariant 4%

Wariant 5%

Wariant 4%

Wariant 5%

2005

0,761

0,766

1,21

2,18

2006

0,745

2007

0,740

2008

0,730

2009

0,731

0,737

2,12

3,10

2010

0,720

0,726

1,27

2,25

2011

0,708

0,719

1,52

Źródło: obliczenia własne.

Tabela 8.5 przedstawia relację powiększonego impulsu fiskalnego do całości wydatków publicznych. Okazuje się ona niezbyt wysoka i osiąga poziom 70% lub nieco wyższy, zatem nie wszystkie wydatki publiczne rozbudowują popyt zagregowany. Pokazano także, o ile punktów procentowych powiększyłaby się, w razie likwidacji luki PKB, stopa wzrostu PKB w poszczególnych latach. Relacja powiększonego impulsu fiskalnego do wydatków publicznych na poziomie około 70% oznacza, że duża część wydatków publicznych nie służy jako bodziec prowadzący do pełnego wykorzystania istniejących zdolności wytwórczych w gospodarce. Konieczność obsługi długu publicznego i relatywnie niski udział zakupów rzeczowych (G1) osłabiają zdolność finansów publicznych do wypełniania przez nie funkcji stabilizacyjnej.

BIBLIOGRAFIA R.E. Hall, J.B. Taylor, Makroekonomia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2010. M. Gärtner, Macroeconomics, Prentice-Hall, Harlow 2003.

STRESZCZENIE Autor próbuje odpowiedzieć na pytanie, w jaki sposób struktura wydatków publicznych i rozmiary deficytu w systemie finansów publicznych najskuteczniej oddziałują na poziom PKB w krótkim czasie. Wyróżnia trzy komponenty tych wydatków: zakupy rzeczowe, operacje kapitałowe oraz płatności na rzecz osób fizycznych, przyjmujące formę wynagrodzenia za pracę w sektorze publicznym lub płatności redystrybucyjnych. Słowa kluczowe: wydatki publiczne, deficyt, potencjalny PKB, zakupy rzeczowe, płatności transferowe.

SUMMARY The Impact of Public Finance Deficit on Economic Development We shall try to answer the following question: what is the best structure of public outlays from the point of view of the GDP level? Three kinds of public outlays will be taken into account, these are procurement of physical goods and services, capital operations and payments for households, that is compensation for labour or redistribution of income. Key words: public outlays, deficit, potential GDP, public procurement, transfer payments. JEL Classification: H60, E32

Gospodarka Polski – Prognozy i opinie

9. ANEKS 9.1. METODOLOGIA GENEROWANIA PROGNOZ Model użyty do generowania prognoz jest modelem wektorowo autoregresyjnym (VAR). Modele VAR są uogólnieniem modeli autoregresyjnych (AR) na przypadek wielu zmiennych. W skalarnych modelach autoregresyjnych wyjaśnia się zachowanie zmiennej poprzez jej zachowanie w przeszłości. Aby uwzględnić także interakcje między zmiennymi, zachowanie modelowanego zbioru zmiennych uzależnia się w modelach VAR od zachowania w przeszłości wszystkich modelowanych zmiennych. Większość źródeł opisujących zastosowania modeli VAR do prognozowania zmiennych makroekonomicznych podkreśla, że prognozy uzyskane za ich pomocą mają krótkookresowy charakter. Jednym z powodów jest to, iż w modelach VAR używa się niewiele zmiennych, z powodu trudności technicznych związanych z budową dużych modeli przy użyciu krótkich zazwyczaj szeregów czasowych. Nie zmienia to jednak faktu, że prognozy takie są stosowane na świecie dość powszechnie. W praktyce nie jest możliwe łączne modelowanie wszystkich zmiennych ekonomicznych w ramach jednego modelu VAR z powodu wspomnianych już ograniczeń związanych ze stosunkowo niewielką liczbą obserwacji w stosunku do ilości parametrów. Oszacowaliśmy więc kilka mniejszych modeli, które prognozują zachowanie grup silnie wzajemnie powiązanych zmiennych. Prognozy INE PAN są więc oparte na kilku modelach cząstkowych, z których każdy uwzględnia trzy lub cztery zmienne. W obecnej wersji modelu uzyskano także dokładne bilansowanie się kategorii dochodu narodowego. Modele stosowane do generowania prognoz są ciągle doskonalone. Staramy się wykorzystać teorię ekonomii na etapie doboru zmiennych i ich podziału między modele cząstkowe. Założenie, że niektóre zmienne są egzogeniczne, umożliwiło wykorzystanie prognoz wygenerowanych z jednego modelu cząstkowego do generowania prognoz z użyciem innego modelu cząstkowego. Modele, na których opierają się prognozy INE PAN, zbudowane są na danych kwartalnych (od I kwartału 1994 r. do II kwartału 2013 roku). W przypadku niektórych zmiennych do prognozowania wykorzystano także dane miesięczne. Zmiany w doborze prognozowanych zmiennych spowodowane są chęcią doboru takiego zbioru wzajemnie powiązanych i łatwych do zinterpretowania zmiennych, które najlepiej obrazują sytuację gospodarczą Polski. Prognozę stopy procentowej stworzono na podstawie opinii eksperckich. Z doświadczeń poprzednich edycji „Raportu” wynika, że ten sposób generowania prognoz jest najlepszy, co może być związane z częściowo politycznym mechanizmem podejmowania decyzji przez Radę Polityki Pieniężnej.

Patron medialny

RAPORT NR 23

LISTOPAD 2013