Utilities 5

UTILITIES NUMMER 05 - september 2017 • ZEVENTIENDE JAARGANG

cts

manufa

Technologie en economie in de de energie-, energie-,waterwater- en en gassenmarkt gassenmarkt

Shell kan energietransitie versnellen Biostoom goed voor milieu en energierekening Stoom uit ultradiepe geothermie veelbelovend www.utilities.nl

Na het wereldwijde succes van VDM:

Tijd voor vernieuwing Wat is de toekomst van onze verouderende industrie, als deze niet vervangen kan worden, maar wel moet concurreren met jonge fabrieken uit opkomende landen?

Het antwoord is Value Driven Maintenance & Asset Management, kortweg VDM XL. Wilt u weten wat VDM XL voor u kan betekenen?

Bestel het nieuwe boek van Mark Haarman en Guy Delahay.

www.mainnovation.com

adv XL NVDO 185x267.indd 1

09-09-15 08:36

Inhoud

8 Follow This Mark van Baal van Follow This kreeg het twee keer voor elkaar om een resolutie tijdens de aandeelvergadering van Shell in te dienen die het bedrijf richting een duurzame koers zou duwen.

Hoewel de resolutie niet werd aangenomen, stelde een aantal grote beleggers zich wel kritisch op tegen de tot nog toe voornamelijk op fossiele brandstoffen gerichte strategie van Shell.

26

20

16 Elia vergroot grip op aging assets

Ultradiepe geothermie veelbelovend

De Belgische netbeheerder Elia investeert veel in nieuwe assets, terwijl de bestaande assets zo goed mogelijk in conditie moeten blijven tegen zo laag mogelijke prijzen. Manager Asset Program and Metrics Stéphanie Hammer zorgt hiervoor met het Asset Management EXcellence programma.

In Friesland, Rotterdam en Utrecht worden de komende jaren proefprojecten opgezet om te kijken of Ultradiepe Geothermie in Nederland haalbaar is.

Theoretisch zou dertig procent van de totale industriële warmtevraag moeten worden afgedekt. De potentie is hoog, maar hoe zit het met de verdeling van de risico’s.

30

35

Biostoom goed voor milieu en rekening

Top tien besparing stoomsystemen

Wolken voor zonnige salderingsregeling

Een toevallige samenwerking, die goed uitpakt voor zowel het milieu als de energierekening. Zo mag de biostoomlevering van MPD Groene Energie door hun Bio-energie installatie De Vallei aan HSV Moulded Foams Group wel worden genoemd.

Stoomketels nemen zo’n vijftien procent van het totale energieverbruik in Nederland voor hun rekening. En voorlopig is dat grotendeels met aardgas als brandstof. Een opsomming van de tien eenvoudigste besparingsopties die voor heel veel bedrijven van toepassing zijn.

Vormen zich wolken voor de ooit zo zonnige salderingsregeling of ontstaan er nieuwe kansen voor opslag? ECN stelde vijf mogelijke scenario's op en rekende deze door.

Commentaar.................................... 5 Trending news................................. 6

Technologie...................................... 12 Market Review................................. 32 Product en oplossing...................... 32 Agenda............................................. 37

UTILITIES 3 nr. 5 - september 2017

Brabanthallen Den Bosch 10, 11 & 12 oktober 2017

Samen de energietransitie versnellen!

Facts & Figures 2016

Top 3 interesse bezoekers

Van de bezoekers: • heeft 51% concrete investeringsplannen • heeft 58% daarin een beslissende rol • is 31% eindbeslisser • raadt 92% de beurs aan bij collega’s

• 42% (Opwekking van) duurzame energie • 38% Energiebesparing in woningen & gebouwen • 23% opslag & distributie van energie

Deelnemen 75% van de beursvloer is al gevuld door o.a.:

Deelnemen? Neem contact op met Rein Bosma via 06 – 38 14 52 24 of rein@54events.nl

“De Vakbeurs Energie is voor ons jaarlijks een belangrijk moment om kennis te maken met nieuwe dealers en om onze unieke propositie uit te leggen aan een breed publiek van (zakelijke) eindgebruikers en beslissers”.

- Dhr. R (Roel) van den Berg, CEO Autarco

Samenwerkende partners o.a.:

www.vakbeursenergie.nl

VERSNELLEN

12 december organiseert het Utilities Platform het congres Industrie & Energie 2017 met als thema: versnellen. Want hoewel ook deze editie van Utilities weer vol staat met duurzame industriële initiatieven, gaat het niet snel genoeg.

Het doel om de temperatuurstijging te beperken tot twee graden Celsius kan in het huidige tempo van CO2-emissiereductie niet worden gehaald. Biostoom, ultradiepe aardwarmte, maar ook het goed bedrijven van bestaande installaties dragen allemaal bij aan terugdringing van de uitstoot van broeikasgassen.

Er is echter een veelvoud van deze initiatieven nodig om echt een verschil te kunnen merken in de uitwerking op het klimaat. Uiteraard moet het congres de industriële grootverbruikers inspireren om zelf de omslag te maken, maar dat betekent wel radicaal het roer omgooien, hoe pijnlijk dat ook kan zijn.

Mooi is dan om te zien dat een voormalig journalist de handschoen oppakt om Shell er toe aan te zetten, of noem het dwingen, een groene stip op de horizon te zetten. Een bedrijf met een jaarlijkse omzet die iets onder het bruto Nederlands product ligt, heeft in ieder geval genoeg financiële slagkracht om de energietransitie een stuk sneller en wellicht ook pijnlozer te laten verlopen.

Neem daarbij de jarenlange ervaring in de energiewereld en het lijkt een nobrainer om onze nationale trots aan de fontlinie te zetten. De manier waarop dat gebeurt, is ook nog eens charmant: via de aandeelhouders. Daar zou onze andere Nederlandse trots, AkzoNobel, blij mee zijn geweest.

Het is ook te hopen dat de proef met ultradiepe aardwarmte die onlangs startte succesvol wordt. Als de theoretisch berekende dertig procent van de energievoorziening wordt gehaald, betekent dat een geweldige boost voor de verduurzaming van de Nederlandse industrie. In combinatie met biomassa en als het echt niet anders kan aardgas of nog liever waterstof, hebben de grote warmtevragers in ieder geval keuze. Wie meer wil weten over ultradiepe geothermie, moet zeker 11 oktober naar de Brabanthallen in Den Bosch komen.

Hier zullen een ervaringsdeskundige en een academicus inzicht geven in de kansen die deze nog weinig ontgonnen duurzame bron bieden.

Het doel om de temperatuurstijging te beperken tot twee graden Celsius kan in het huidige tempo van CO2-emissiereductie niet worden gehaald.

David van Baarle, David@industrieperspectief.nl

Colofon zeventiende jaargang nummer 5 - september 2017 Utilities (8x per jaar) Technologie en economie in de energie-, water- en gassenmarkt

Uitgever IndustriePerspectief Joke Smitstraat 12 2401 KN, Alphen aan den Rijn T 06-51499670 info@industrieperspectief.nl

Hoofdredactie David van Baarle 06-51499670

Medewerkers aan dit nummer Sophie Dingenen, Margot Besseling, Sharon van de Kerkhof,

Lay-out Klaas Dijkstra Inzet advies www.inzet-advies.nl

Drukkerij PreVision Graphic Solutions

Advertentie-acquisitie Jetvertising BV Postbus 1890, 2280 DW Rijswijk T 070 399 0000 www.jetvertising.nl Arthur Middendorp: arthur@jetvertising.nl Abonnementen (excl. 6% BTW) Utilities verschijnt 8x per jaar.

Nederland/België € 130,50 p/j Introductie NL/B 25% € 98,- p/jOverig buitenland € 155,Losse verkoopprijs € 18,50 Studenten € 38,50 Proefabonnement 3 mnd € 27,00 De abonnementenadmini­s­tratie wordt verzorgd door abonnementenland.

Abonnementenland Postbus 20 1910 AA Uitgeest T 0900-ABOLAND of 0900-226 52 63 € 0,10 per minuut F 0251-31 04 05 Site: www.bladenbox.nl voor abonneren of www.aboland.nl voor adreswijzigingen en opzeggingen.

Abonnementenland is ook bereikbaar via Twitter. Stuur uw tweet naar: @Aboland_klanten.

acts

manuf

Opzeggen Dit magazine hanteert de opzegregels uit het verbintenissenrecht. Wij gaan er van uit dat u het blad ontvangt uit hoofde van uw beroep. Hierdoor wordt uw abonnement steeds stilzwijgend met een jaar verlengd. Proef- en kennismakingsabonnementen worden niet automatisch verlengd en stoppen na het aantal aangegeven nummers.

Opzeggen kan via www.aboland.nl, per post of per telefoon. De opzegtermijn is 8 weken voor het einde van uw abonnementsperiode. Als opzegdatum geldt de datum waarop uw opzegging door Abonnementenland is ontvangen.

Indien u hierom verzoekt, ontvangt u een bevestiging van uw opzegging met daarin de definitieve einddatum van uw abonnement. Adreswijzigingen kunt u doorgeven via www.aboland.nl, per post of per telefoon. Overige vragen kunt u stellen op www.aboland.nl of neem telefonisch contact met Abonnementenland op.

Prijswijzigingen voorbehouden. © IndustriePerspectief 2017 Niets uit deze uitgave mag worden gereproduceerd zonder toestemming van de uitgever.

ISSN: 1389-6385

UTILITIES 5 nr. 5 - september 2017

Trending news op www.utilities.nl

1

Raffinaderij Shell Pernis stilgelegd

De raffinaderij van Shell in Pernis werd volledig stilgelegd na brand in een hoogspanningsstation. De brand leidde tot een stroomonderbreking waarop de directie besloot de fabrieken stil te leggen. Inmiddels zijn de fabrieken weer opgestart. De onderzoeken naar de oorzaken van de incidenten zijn in volle gang. Naast de brand is er namelijk ook nog bij een van de uit bedrijf genomen fabrieken waterstoffluoride vrijgekomen bij spoelwerkzaamheden. Een gat van anderhalve centimeter in een fakkelleiding veroorzaakte de lekkage. Hulpdiensten legden een waterscherm aan om eventuele verspreiding van de ook in kleine hoeveelheden giftige stof te voorkomen. DCMR heeft tot nu toe geen gevaarlijke concentraties gemeten en de gaswolk is binnen het Shell terrein gebleven. Directeur Jos van Winsen bood zijn excuses aan.

2

Nuon wil waterstof in Magnum-centrale Nuon, Gasunie en het Noorse Statoil willen samenwerken om waterstof in te zetten als brandstof voor de Magnum-centrale in de Groninger Eemshaven.

Zij starten een innovatieproject dat erop is gericht om vanaf 2023 ĂŠĂŠn van de drie units van de centrale over te schakelen op waterstof. De Magnum-centrale is hier heel geschikt voor omdat deze ontworpen is voor toepassing van meerdere brandstoffen. Binnen de samenwerking richt Statoil zich op de productie van waterstof. Dit gebeurt door Noors aardgas om te zetten in waterstof en CO2.

3

Raad van State adviseert kolencentrales niet te sluiten Twee amendementen van PvdA-Kamerlid Vos zijn volgens de Raad van State niet wettelijk haalbaar.

Vos stelde voor om kolencentrales uit de jaren negentig te sluiten of nog verder te gaan en alle vijf de kolencentrales dicht te gooien. De Europese wetgeving werkt beide voorstellen echter tegen. Er zijn in Nederland op dit moment vijf kolencentrales actief. Het gaat om twee kolencentrales uit de jaren negentig en drie relatief nieuwe kolencentrales die in 2015 en 2016 zijn geopend.

6 UTILITIES

nr. 5 - september 2017

4

niper en Engie trekken U zich terug uit CCS-pilot

Uniper en ENGIE hebben de minister van Economische Zaken laten weten zich terug te trekken uit het het Rotterdam Opslag en Afvang Demonstratieproject (ROAD): een initiatief van ENGIE en Uniper dat beoogde om bij één van de nieuwe kolencentrales op de Maasvlakte een grootschalig demonstratieproject voor de afvang en opslag van CO2 onder zee te realiseren.

Havenbedrijf Rotterdam en EBN geven aan door te gaan met de verkenning naar een basisinfrastructuur voor het verzamelen en transporteren van CO2.

5

Olieprijzen blijven laag

Het IEA meldt opnieuw lage olieprijzen. De prijs voor een vat Brentolie is al sinds begin juni lager dan vijftig dollar. Een overschot op de markt, met name door overproductie van Nigeria en Libië zorgt ervoor dat de prijzen nog wel even onder druk blijven. De afspraken die de Opec-landen in februari maakten om het productieoverschot in te perken, lijken weinig effect te hebben op de olieprijs.

vervangt deel 6 RWE steenkool door biomassa

RWE neemt een nieuwe stap in de introductie van biomassa in haar energiecentrale in de Eemshaven. De Raad van Bestuur van RWE Generation nam een investeringsbesluit om vanaf de eerste helft van 2019 vijftien procent steenkool te vervangen door duurzame biomassa. De biomassa in de vorm van houtpellets die RWE gaat gebruiken, voldoet volgens RWE aan duurzaamheidscriteria die samen met natuur- en milieuorganisaties in Nederland zijn afgesproken.

7 Industriewaterleiding Delfzijl bespaart water

Groningen Seaports legt een industriewaterleiding aan tussen de bedrijven AkzoNobel en Zeolyst op het industrieterrein Oosterhorn in Delfzijl. AkzoNobel haalt pekelwater uit Zuidwending en verdampt dat om er zout uit te halen. Het water dat vervolgens overblijft, is van industriekwaliteit en wordt nu nog geloosd in de Eems.

versnelt 8 Waterstof energietransitie

Adviesbureau Berenschot en instituut TNO gaan bekijken wat de mogelijkheden zijn voor de winning van waterstof uit aardgas, met afvang van CO2.

Daarmee zou snel een infrastructuur voor waterstof tot stand kunnen worden gebracht.

De CO2-vrije waterstof kan onder meer gebruikt worden in de industrie of voor schone elektriciteitsopwekking op momenten met minder zon- en windenergie.

hogere kosten 9 Fors netbalancering TenneT

TenneT noteert in het eerste half jaar van 2017 een hogere omzet dat in dezelfde periode vorig jaar.

Die omzetverhoging is met name te wijten aan hogere kosten van systeemdiensten voor netbalancering. Die worden doorberekend aan de klant. De netbeheerder werkt intussen hard door aan versterking van de crossboardercapaciteit en de ontsluiting van offshore windenergie.

amenwerking balan10 Sceert elektriciteitsnet

Producent van siliciumcarbide ESD-SIC en energiebedrijf Engie gaan een samenwerking aan.

Engie mag vanaf nu bepalen wanneer het bedrijf wel of niet produceert. Omdat ESD haar productieproces per direct kan aan of uitschakelen, kan ze dus produceren wanneer er veel zonne- en windenergie beschikbaar is.

UTILITIES 7 nr. 5 - september 2017

INTERVIEW

Shell kan energietransitie versnellen Mark van Baal van Follow This kreeg het twee keer voor elkaar om een resolutie tijdens de aandeelvergadering van Shell in te dienen die het bedrijf richting een duurzame koers zou duwen. Hoewel de resolutie niet werd aangenomen, stelde een aantal grote beleggers zich wel kritisch op tegen de tot nog toe voornamelijk op fossiele brandstoffen gerichte strategie van Shell. ‘Als Shell zijn innovatiekracht en vermogen zou inzetten voor duurzame energievoorziening, zou dat de transitie een stuk kunnen versnellen.’

8 UTILITIES

nr. 5 - september 2017

M

ark van Baal van FollowThis werd

persoon zou worden, stopte zijn journa-

minder bekende Nederlanders over

net als velen in 2006 gegrepen

listieke activiteiten en richtte Follow This

de drempel. Duncan Stutterheim,

door de documentaire: An inconvenient

op: een vereniging van groene aandeel-

oprichter van house-imperium ID&T

truth, waarin voormalig vicepresident

houders Shell. Wie lid wil worden van

volgde, net als Bart Manuel van digi-

van de Verenigde Staten Al Gore waar-

de vereniging koopt één aandeel Shell

tal agency TamTam. ‘En zo zorgden

schuwt voor de gevolgen van klimaat-

tegen de dagwaarde plus een surplus

we er met nog zeven andere betrok-

verandering. Van Baal was destijds een

van vijf euro. Meerdere aandelen kopen

ken Nederlanders voor dat we een

in energie gespecialiseerde journalist en

kan alleen via de het AFM-toezicht

resolutie mochten indienen tijdens

had het gevoel dat hij meer kon doen

vallende instanties, maar wie ze vervol-

de aandeelhoudersvergadering’, zegt

om het tij te keren. ‘Een persreis van

gens wil vergroenen, kan dat wel weer

Van Baal. ‘Normaal gesproken is zo’n

Shell naar de Pearl gas to liquids-fabriek

doen via Follow This. Wie een aandeel

vergadering een redelijk saaie boel

in Qatar bevestigde mijn beeld van een

koopt, kan tevens een bericht sturen

waarin een hele rij formaliteiten wordt

van de meest innovatieve olie- en gas-

naar Shell CEO Ben van Beurden dat hij

afgehandeld. Na alle formaliteiten en

bedrijven ter wereld. Shell besteedde

de steun heeft van de aandeelhouder

hamerstukken te hebben afgerond,

succesvol twintig miljard dollar aan de

voor een groene koers. ‘De eerste doel-

was onze resolutie het eerste discus-

liquefactie van aardgas en de rest van

stelling van de vereniging was om vier-

siepunt op de agenda.’

de olie- en gaswereld keek, zoals altijd,

honderd aandeelhouders te verzamelen

De resolutie luidde als volgt: Shell wordt

toe of het succesvol zou worden en

die de actie steunden. Dat aantal werd

een duurzaam energiebedrijf door de

volgde daarna. Ik bedacht me als dit zelfde bedrijf zijn innovatiekracht en financiële middelen zou inzetten voor duurzame energieopwekking, de energietransitie een stuk sneller zou kunnen verlopen. Daarnaast vond ik het vreemd

We zorgden er voor dat de aandeelhouders serieus discussieerden over de rol van Shell in de transitie naar een fossielvrije energievoorziening.

dat de lange termijnvisie van Shell voornamelijk was gefocust op de exploratie

al snel gehaald en leverde veel media-

winsten uit de verkoop van fossiele

en exploitatie van fossiele brandstoffen

aandacht op, wat ons het vertrouwen

brandstoffen te investeren in hernieuw-

terwijl bijna alle toekomstscenario’s

gaf om door te gaan.’ Met ons doelt Van

bare energie. Wij ondersteunen Shell

voorspellen dat fossiele energie tegen

Baal op zichzelf en een twintigtal vrijwil-

bij het nemen van de leiding in het

zijn einde aanloopt. Nader onderzoek

ligers die Follow This ondersteunen

creëren van een wereld zonder fossiele

dat ik uitvoerde voor een artikel wees

in zijn missie. ‘De volgende stap was

brandstoffen en verwachten binnen een

uit dat de leiding van Shell wel een

om de Shell-leiding ertoe te bewegen

jaar een nieuwe strategie. Van Baal: ‘De

duurzamer koers wilde varen, maar zich

een duurzame toekomstvisie in zijn

resolutie werd niet aangenomen, maar

geremd voelde door de aandeelhou-

mission statement te laten opnemen.

we zorgden er wel voor dat de aandeel-

ders. De aandeelhouders zagen op hun

Het is voor aandeelhouders mogelijk

houders serieus discussieerden over de

beurt dat de fossiele industrie duur-

om een resolutie in te dienen, maar

rol van Shell in de transitie naar een fos-

zaam zou moeten worden, maar wilden

daarvoor heb je wel een kritische massa

sielvrije energievoorziening.’

de directie niet voor de voeten lopen.

nodig. De regels in Engeland zijn wat

Kortom: aandeelhouders en directie

dat betreft iets eenvoudiger omdat een

Scope 3

hielden elkaar in een wederzijdse

partij met aandelen ter waarde van vijf

tweede resolutie, die veel subtieler was

houdgreep waardoor nauwelijks van de

miljoen euro een resolutie kan indie-

geformuleerd. Wie voor deze resolutie

bestaande koers werd afgeweken.’

nen. In Nederland ligt die grens op vijf

stemde, ondersteunde Shell opnieuw

procent van het totale aandeelkapitaal,

in het nemen van een leiderschapsrol

wat neer zou komen op tien miljard

naar een nul-emissie energiesysteem.

het idee zich post om de directie van

euro. Het idee was om tien vermogende

Shell zou daarbij concrete broeikas-

Shell via de aandeelhouders te stimu-

idealisten duurzame aandelen Shell te

gasemissiereductiedoelstellingen

leren een duurzamere weg in te slaan.

laten aanschaffen voor een half miljoen

moeten stellen en publiceren die de

Van Baal: ‘Met name pensioenfondsen,

euro. De allereerste die meedeed was

doelstellingen van het klimaatver-

maar ook veel private aandeelhouders

Marktplaats-oprichter Bob Crébas. Ik

drag van Parijs zouden volgen om de

zijn meer geïnteresseerd in lange ter-

had de stoute schoenen aangetrokken

opwarming van de aarde te beperken

mijnrendementen dan in korte termijn-

en hem een mailtje gestuurd waarin ik

tot twee graden Celsius.

winst. Als iemand zo’n pensioenfonds

mijn plannen uitlegde en hij zei direct:

Helaas werd ook deze de resolutie

of andere aandeelhouders zou kunnen

Ja, ik doe mee.’

afgewezen: 89 procent van de aan-

Lange termijn

Geleidelijk vatte

In 2017 volgde een

deelhouders stemde tegen. Van Baal:

overhalen om de koers van Shell te laten wijzigen, zou dat wellicht andere

Resolutie En zo schafte Crébas

‘Maar het betekende ook dat een

partijen kunnen meetrekken.’

twintigduizend aandelen Shell aan

aantal beleggers wel degelijk een

Van Baal besloot in 2015 dat hij zelf die

en hielp negen andere bekende en

duurzamere koers verwachtten van de

UTILITIES 9 nr. 5 - september 2017

HOUD UW METROFORM INSTALLATIE UP-TO-DATE

Het Metroform bord en het bedienend personeel beveiligen met de onderhoudsschakelaar Herconfiguratie van bestaande Metroform verdelers Inhoud lades vernieuwen eventueel introductie van bus automatiseringsystemen circuit breaker services

Sidunn conversiesets voor vermogensschakelaars

Verhuur stoom- en heetwaterketels

Eco Ketelservice Verhuur bv

www.eco-steamandheating.com +31 (0)13 583 94 40 | info@eco-steamandheating.com

Shell-directie. Sterker nog: vier van de tien grootste beleggers stemden vóór de resolutie. Het paradoxale is dat die partijen in feite het Shell bestuur steunen een duurzame koers te varen door tegen het negatieve stemadvies van het Shell-bestuur te stemmen.

In ieder geval dwongen we beleggers een standpunt in te nemen. Sterker nog: pensioenfonds PPGM overtrof onze resolutie en eiste van het Shellbestuur om de volgende aandeelhoudersvergadering een plan op tafel te leggen om “inzicht te geven in de wijze waarop de onderneming bijdraagt aan de energietransitie, via langere termijn doelen.” En concrete doelen te stellen voor scope 1 en 2.’

we gebruiken alleen economische

zouden de alternatieven wel eens veel

Die laatste eis, vraagt om enige uitleg.

argumenten. Ook economisch is het

aantrekkelijker kunnen zijn en ligt een

Van Baal: ‘Je kunt emissiereductie

niet verstandig om je pijlen op fossiele

volgende desinvestering door stranded

onderverdelen in een drietal scopes.

brandstoffen te blijven richten’, zegt

assets op de loer.

Scope 1 gaat over de emissies die ont-

Van Baal. ‘De Duitse energiebedrijven

Strategisch kan ik begrijpen dat de

staan door de eigen bedrijfsvoering.

zijn een goed voorbeeld van hoe het

bestaande olie- en gasbronnen de

Scope 2 beschrijft de indirecte emis-

niet moet. Hoewel alle signalen er op

komende jaren nog worden gezien

sies die zijn ontstaan bij de leveran-

wezen dat de Duitse elektriciteitsmarkt

als cash cow, maar de meeste groei-

ciers, zoals bij elektriciteit-opwekking.

zich richting duurzame en hernieuw-

kansen liggen bij duurzame energie.

De derde scope is de uitstoot van je

bare energie bewoog, bleven ze vast-

Zonnepanelen zijn de afgelopen jaren

producten, bij olie- en gasbedrijven

houden aan hun fossiele strategie en

honderd keer goedkoper geworden

verreweg de grootste en belangrijkste.

bleven investeren in steenkool. RWE

terwijl hun rendement dagelijks verbe-

Zonder scope 3 terug te dringen doe

kocht bijvoorbeeld Essent. Inmiddels

tert. Ook windparken zijn een goede

je niet mee aan het Klimaatakkoord

lijden ze enorme verliezen. Ook de

investering met weliswaar een lagere

van Parijs. Met name bij de klanten van

wereld van olie en gas loopt ten einde

reward, maar ook een lager risicoprofiel

Shell, bijvoorbeeld de automobilisten,

en Shell zou op zijn minst vooruit

dan oliewinning.’

zijn de emissies het grootst. Maar daar

moeten denken over zijn positie in een

zegt het bedrijf te weinig invloed op te

wereld zonder olie en gas. Ze kunnen

Risicoprofiel Voor Van Baal is het

hebben. in ieder geval wil Shell geen

natuurlijk niet alles in een keer over-

zonneklaar dat zowel de gebouwde

verantwoordelijkheid nemen voor de

boord gooien, maar ze zouden in ieder

omgeving als het personenvervoer

uitstoot van zijn klanten.

geval moeten stoppen met nieuwe

heel snel kan verduurzamen als grote

De redenering van één van de voor-

bronnen te zoeken. Olie- en gaswinning

energiebedrijven hun volle gewicht

stemmers voor de Follow This resolutie

is altijd al een high risk, high reward

gaan inzetten. ‘Enige uitdaging is het

is echter dat er drie partijen verant-

business geweest, maar de risico’s wor-

zware transport, de luchtvaart en de

woordelijk zijn voor de uitstoot van

den alleen maar groter terwijl de kosten

zware industrie. Wellicht dat aardgas

een auto: de fabrikant van de auto, de

voor winning toenemen. Niet heel lang

daar nog wat langer een rol zou kun-

brandstofleverancier en de bestuur-

geleden kostte een vat Brent oil nog

nen spelen. Maar ook daar geld dat

der zelf. Beleggers als ABP, die tegen

rond de tien dollar, nu is dat vijftig tot

als de alternatieven aantrekkelijker

stemden, vinden dat leverancier van de

zestig dollar. De eenvoudig te winnen

worden, de markt snel kan switchen.

brandstof geen verantwoordelijkheid

oliebronnen raken steeds meer op, de

De duurzame koers van AkzoNobel

kan nemen voor de emissies daarvan.

nieuwe bronnen bevinden zich in zeer

heeft het bedrijf niet alleen een positief

In onze ogen heb je echter niets aan

diep water of in extreme of kwetsbare

imago gegeven, maar beïnvloedt ook

een CO2-vrij producerend bedrijf dat

gebieden zoals de Noordpool. Shell

zijn lange termijn risicoprofiel positief.

een product levert dat al zijn inspan-

heeft tien miljard dollar verloren omdat

Keerzijde daarvan is dat een aantal

ningen teniet doet.’

het zich genoodzaakt voelde zich terug

beleggers liever snelle rendementen

te trekken uit het arctisch gebied. Het is

ziet dan een bestendige langetermijn-

Economische argumenten

niet alleen heel duur om olie op te spo-

visie. Wat dat aangaat denk ik dat de

Het is duidelijk dat de ecologische

ren, maar het duurt ook nog eens heel

directie van AkzoNobel blij zou zijn

motieven het zwaarst wegen bij de

lang, soms twintig jaar, voordat zo’n

geweest met lange termijnactivisten

activistische aandeelhouders. ‘Maar

veld tot wasdom komt. Tegen die tijd

zoals Follow This.’

•

UTILITIES 11 nr. 5 - september 2017

Technologie & innovatie DEELNEMERS PROEF SLUFTER INSTALLEREN ZONNEPANELEN

In de zomer installeerden Texel4Trading, Wattco, Sunprojects en Sunfloat hun drijvende zonnepanelen in de Slufter, het depot voor verontreinigde baggerspecie op de Maasvlakte.

Zij zijn de vier bouwers van drijvende zonnesystemen in het Nationaal Consortium Zon op Water, waarin meer dan dertig partijen zijn vertegenwoordigd. De proef moet aantonen dat de toepassing van drijvende zon-

nesystemen technisch en economisch haalbaar is op wateren met ruige condities zoals op de Slufter.

Daarnaast onderzoekt het consortium aan welke eisen dergelijke systemen moeten voldoen, zodat waterbeheerders er succesvol een vergunning voor kunnen afgeven. Als de proef succesvol is, onderzoeken Rijkswaterstaat en Havenbedrijf Rotterdam of het mogelijk is om op commerciële basis een

grootschalig zonneveld op de Slufter te realiseren.

De Slufter is een depot voor verontreinigd sediment van circa 250 hectare op de Maasvlakte. Vanwege de uiterst westelijke ligging van het baggerdepot bevindt de Slufter zich op een van de meest zonrijke plekken in Nederland.

Het is een ideale plaats voor de opwekking van zonne-energie. Maar de constructie moet wel bestand zijn tegen de elementen. Uit een eerdere proef is gebleken dat de condities op de Slufter zware constructieve eisen stellen aan de drijvende systemen. In de nieuwe proef worden deze ervaringen meegenomen. Naar inschatting kunnen op de Slufter zo’n 500.000 zonnepanelen worden geplaatst, met een vermogen van meer dan honderd megawattpiek. Zo’n grootschalig drijvend zonnepark op de Slufter, wordt dan het grootste drijvende zonnepark van Nederland en Europa.

MEMBRANEN VERMINDEREN CO2-UITSTOOT De Universiteit Twente en het Duitse onderzoekscentrum Jülich werken samen aan membranen voor een efficiënte scheiding van gassen voor bijvoorbeeld de productie van zuurstof of waterstof.

De keramische ionengeleidende membranen zijn een alternatief voor bestaande, dure afscheidingsprocessen en dragen bij aan het verminderen van de CO2-uitstoot. De nieuwe technologie kan binnen vijf tot tien jaar beschikbaar komen, verwacht prof. dr. Wilhelm Meulenberg, hoogleraar Inorganic Membranes aan de Universiteit Twente.

Bestaande technieken voor het afvangen van CO2, zoals chemisch wassen (Water Wash), zijn kostbaar en gaan gepaard met veel energieverlies.

12 UTILITIES

nr. 5 - september 2017

Ook de oxyfuel-technologie, waarbij brandstoffen CO2-neutraal worden verbrand met zuivere zuurstof, is met de huidige technologie geen ideale oplossing. De productie van zuivere zuurstof door destillatie bij –190°C vergt namelijk veel energie. Een veel beter en efficiënter alternatief is het inzetten van membranen die in staat zijn om zuurstof te scheiden. Zo kan de brandstof alsnog met zuivere zuurstof worden verbrand en een gas met een heel hoge concentratie CO2 worden geproduceerd.

Een van de mogelijkheden is ook de productie van synthetische brandstoffen, die ontstaan door de reactie van CO2 met waterstof over een membraan. De Universiteit Twente en onderzoekcentrum Jülich hebben

de samenwerking gezocht om hiervoor keramische ionengeleidende membranen te ontwikkelen. Deze membranen zijn bedoeld voor membraanreactoren, die onder extreme omstandigheden (hoge temperaturen, hoge druk) het scheidingsproces combineren met een chemische reactie en zo synthetische brandstoffen of basischemicaliën produceren.

BRIL OP ZONNE-ENERGIE Wetenschappers van het Karlsruher Institut für Technologie (KIT) ontwikkelden een zonnebril die energie kan opwekken via organische zonnecellen. De onderzoekers lieten organische zonnecellen vervaardigen die precies in het montuur van een bril pasten. De zonnecellen zijn zo’n 1,6 millimeter dik en wegen slechts zes gram. De onderzoekers brachten de gekleurde, semi-transparante zonnecellen aan op de glazen van een zonnebril.

De energie die de zonnecellen opwekken, wordt gebruikt om een microprocessor en twee kleine schermpjes in de brillenpoten draaiende

MIERENZUUR Team FAST, een studententeam van de Technische Universiteit Eindhoven, heeft ’s werelds eerste systeem gepresenteerd waarmee een bus kan rijden op mierenzuur.

te houden. Op de schermpjes wordt de intensiteit van het daglicht en de temperatuur weergegeven. De Solar Glasses wekken binnenshuis per glas zo’n tweehonderd milliwatt, buitenshuis zelfs tot vierhonderd milliwatt.

ZONNECELLEN VAN GRAFEEN MIT ontwikkelde een nieuwe toepassing voor grafeen: transparante zonnecellen. cel moeten geleiden, waren tot nog toe een struikelblok.

De gebruikte materialen waren vaak breekbaar, duur en niet transparant.

Grafeen heeft dankzij zijn unieke tweedimensionale structuur zijn eigen uitdagingen. Zo is het aanbrengen van een grafeenlaag op een organische ondergrond niet eenvoudig. Eerst moet een eerste elektrode van grafeen worden aangebracht op een substraat met behulp van water, oplosmiddelen en hitte waarna de organische lagen van de zonnecel worden aangebracht. De tweede grafeen-elektrode komt bovenop de cel op de zogenaamde gatentransportlaag. Die laag geeft de grootste problemen omdat deze gevoelig is voor water, oplosmiddelen en hitte.

BUS RIJDT OP

Tweede uitdaging is het feit dat de twee elektrodes twee verschillende eigenschappen moeten krijgen. De ene moet eenvoudig elektronen doorlaten terwijl de ander ze juist moet vasthouden.

De wetenschappers werkten aan een manier om grafeen op een laagje koperfolie te laten groeien, legden er een laagje polymeer overheen en verwijderden daarna het folie.

De grafeen/polymeer laag legden ze vervolgens op het uiteindelijke substraat waarna ze het polymeer verwijderden. De bovenste laag was lastiger. Om die laag aan te brengen, legden de onderzoekers een laagje rubber over het drijvende laagje grafeen. Daarmee konden ze het laatste laagje op de zonnecel stempelen.

Het rubberlaagje was eenvoudig te verwijderen door het licht te verwarmen. Helaas bleef de laag niet goed plakken en dus spoten de onderzoekers een lijmlaagje van ethyleen vinyl acetaat op het laagje grafeen. De lijm sijpelde deels door het laagje grafeen en bond zo de laag aan de onderliggende gatentransportlaag. Door deze laag toe te voegen, veranderde bovendien de eigenschap van het grafeen dermate dat er een elektronenstroom ontstond tussen de twee grafeenlagen.

Hun zelfgebouwde systeem zit in een kleine trailer – door henzelf gedoopt tot ‘REX’ – waarin mierenzuur wordt omgezet in elektriciteit, gekoppeld aan een elektrische bus. Voordelen van het gebruik van mierenzuur zijn dat het duurzaam, CO2-neutraal, veilig en vloeibaar is.

Hydrozine heet de energiedrager officieel. Het bestaat voor 99 procent uit mierenzuur aangevuld met een middel dat de prestaties bevordert. Bijzonder is dat Team FAST, bestaande uit 35 studenten, deze tot nu toe onbekende brandstof zelf ontwikkelde. Begin 2016 presenteerden ze een eerste schaalmodel dat de werking illustreerde. Na twintig maanden hard werken is nu een 42.000 keer krachtiger systeem klaar met een vermogen van 25kW. In de door het team gebouwde trailer wordt Hydrozine gesplitst in waterstof en CO2. Het waterstof wordt vervolgens gebruikt om elektriciteit op te wekken, waarmee de bus wordt aangedreven.

Hydrozine is een goedkoop en veilig alternatief om waterstof in te vervoeren, waar normaal gesproken grote tanks en hoge druk voor nodig is.

De CO2 die ontstaat bij de splitsing wordt ook gebruikt bij de productie ervan, waardoor er netto geen CO2 ontstaat. Hydrozine heeft een vier keer zo hoge energiedichtheid als een accu en omdat hydrozine vloeibaar is, zijn slechts kleine aanpassingen aan de huidige infrastructuur van tankstations nodig.

UTILITIES 13 nr.5 - september 2017

THEMA ENERGIE

Belgische netbeheerder vergroot grip op aging assets De Belgische netbeheerder Elia heeft een redelijk unieke positie in het Europese energielandschap. Dankzij zijn geografische ligging heeft BelgiĂŤ vele interconnecties met de omliggende landen en vormt zo een elektriciteitshub. Hiervoor investeert het bedrijf veel in nieuwe assets, terwijl de bestaande assets zo goed mogelijk in conditie moeten blijven tegen zo laag mogelijke prijzen. Manager Asset Program and Metrics StĂŠphanie Hammer zorgt hiervoor met het Asset Management EXcellence (AMEX) programma.

14 UTILITIES

nr. 5 - september 2017

D

e Europese industrie en energie-

en als laatste het faciliteren van de ener-

wereld kenden een enorme bloei-

giemarkt. Het beheer van de infrastruc-

periode na de Tweede Wereldoorlog.

tuur is bij Elia daarbij nog gescheiden

Veel van de toen gebouwde en aan-

in nieuwbouw, ofwel projectmanage-

gelegde assets zijn inmiddels dan

ment en het beheer en onderhoud

ook van respectabele leeftijd. Dankzij

van bestaande installaties. Manager

die economisch afgeschreven, maar

Asset Program and Metrics Stéphanie

technisch nog prima functionerende

Hammer voert de verbeterprogramma’s

assets, kunnen Nederlandse en

uit voor de netbeheerder. ‘België heeft

Belgische bedrijven nog mondiaal

een goede geografische positie om

concurreren. Tegelijkertijd zitten de

het energiekruispunt van Europa te

West-Europese landen midden in een

worden’, zegt Hammer. ‘Het investe-

energietransitie van fossiele brand-

ringsplan tot 2020 is dan met name ook

stoffen naar duurzame energie. In dit

gericht op het verstevigen van de cross-

speelveld helpt asset management bij

border capaciteit. Maar ook de ener-

het beheersen van zowel de kosten als

gietransitie van centrale grootschalige

de risico’s.

opwekking naar decentrale duurzame

De Belgische tegenhanger van TenneT

bronnen vraagt om extra investeringen.

is Elia. Beide partijen zijn zogenaamde

Dat neemt niet weg dat de bestaande

transmission system operators en ver-

assets ook moeten blijven functioneren,

antwoordelijk voor de hoogspannings-

vandaar dat asset management een

infrastructuur en het permanent even-

steeds grotere rol krijgt in het beheer en

wicht tussen productie en afname. Elia

onderhoud van de netten en alles wat

heeft niet alleen het 380 Kilovolt-net

daarbij hoort.’

onder zijn hoede, maar ook een groot aantal assets op middenspanningsni-

Amex Om de prestatie van de

veau en zelfs infrastructuur onder de

infrastructuur ook in de toekomst

75 kilovolt.

te blijven garanderen, startte Elia anderhalf jaar geleden met het Asset

Interconnecties Om maar even

Management EXcellence (AMEX) pro-

wat cijfers te noemen: het hoogspan-

gramma. ‘Hammer: ‘Aanleiding voor

ningsnet dat Elia beheert, beslaat zo’n

dit programma waren niet zozeer de

8.400 kilometer aan bovengrondse en

prestaties, die waren al goed. Maar

ondergrondse hoogspanningsverbin-

we voorzien een aantal ontwikkelin-

dingen en daarbij hoort ook het beheer

gen in de energiemarkt die het nodig

van een achthonderdtal hoogspan-

maken om efficiënter onze resources

ningsstations en 1.300 transformato-

in te zetten. We willen graag antici-

ren. Dankzij de positie van België in

peren op deze ontwikkelingen en nu

Europa beheert Elia bovendien een

al kijken hoe we dezelfde kwaliteit en

relatief groot aantal interconnecties.

beschikbaarheid kunnen garanderen,

Zo is het Belgische net niet alleen met

terwijl we met dezelfde resources een

Nederland verbonden, maar ook met

uitgebreidere asset base zullen behe-

Luxemburg, en Frankrijk. Via de Duitse

ren en onderhouden. Met het AMEX-

Elia-dochter 50Hertz zijn er ook nog

programma inventariseren we onze

verbindingen met Denemarken, Polen

assets en resources en waarderen we

en Tsjechië. Binnenkort zal België

deze tegen de risico’s die ze zowel

bovendien via de zogenaamde Nemo

individueel als in het systeem kunnen

Link verbonden zijn met het stroom-

opleveren. Op die manier kunnen we

net van het Verenigd Koninkrijk en

straks weloverwogen beslissingen

via de ondergrondse Alegro lijn met

nemen om assets preventief te ver-

Duitsland.

vangen. Daarmee moeten niet alleen de kosten voor het netbeheer opti-

Extra investeringen De

maal worden beheerd, maar kunnen

Europese TSO’s hebben in de basis

we bijvoorbeeld ook de werklasten

drie missies: beheer van de infrastruc-

verlichten. Hoe meer we adhoc-

tuur, beheer van het elektrisch systeem,

reparaties kunnen vervangen voor

ofwel afstemming van vraag en aanbod,

gepland onderhoud, hoe gestroom-

UTILITIES 15 nr. 5 - september 2017

leeftijd en onderhoudshistorie. Daarna komt Analyse waarin de kennis vanuit de onderhoudsorganisatie en van specialisten op zowel technisch vlak als op het gebied van asset management wordt gebruikt om analyses uitvoeren en verbeterrichtingen te formuleren. In de derde fase -Refine genoemd- worden de analyses nog eens verfijnd en ontwikkelt Elia nieuwe onderhoudsstrategieën en vervangingspolitieken voor de afzonderlijke assets. Dit is ook het moment dat we de prestaties en de daartoe geleverde inspanningen kunnen vergelijken met die van de andere netbeheerders. Zo’n benchmark kan veel best practices boven water halen en geeft inzicht in de relatieve prestaties van Elia. We weten dat de prestaties van TenneT vergelijkbaar zijn met die van Elia, maar als zij die halen met minder inspanningen en kosten, kan

Stéphanie Hammer, Manager Asset Program and Metrics

Elia daarvan leren. In deze fase zullen lijnder de organisatie wordt. Het zou

percentage is in absolute termen nog

we dan ook de businesscases uitwer-

zelfs kunnen dat we daardoor minder

een behoorlijke besparing.

ken en waar deze positief uitvallen,

kennis en kunde hoeven in te kopen

Juist door constant te kijken naar

kunnen ze in de vierde fase daadwer-

en meer de eigen organisatie het werk

investeringskosten, operationele

kelijk worden uitgevoerd.’

laten uitvoeren.’

kosten en resources lukt het Elia om

Hammer: ‘Sommige assets in het ener-

constant te verbeteren. In dit project

gietransport gaan lang mee. Zo heb-

Kleine stappen

is daarbij nog de nadruk komen te

ben we transformatoren die inmiddels

project is redelijk arbeidsintensief en

liggen op het aantal buitenbedrijfstel-

zestig jaar oud zijn. We kunnen de con-

vraagt naast een overzicht van de

lingen, dat Elia zoveel mogelijk wil

ditie van die transformatoren meten via

assets ook om inzicht in het faalge-

voorkomen. Zo’n buitenbedrijfstelling

chemische analyses of andere metin-

drag, technische conditie en leeftijd

heeft namelijk een behoorlijke impact

gen en zo de restlevensduur bepalen.

van de individuele kapitaalgoederen.

en legt veel druk op de organisatie.

En natuurlijk weten we ook of ze een

Met die gegevens kan Elia zijn stra-

Het is soms ook de vraag of zo’n

retrofit hebben ondergaan. Vaak

tegie verbeteren. Voor het in banen

buitenbedrijfstelling wel nodig is.

zijn deze mechanische systemen zo

leiden van de verschillende asset

Momenteel wordt er nog preventief

betrouwbaar ontworpen dat vervangen

fleet strategieën, riep Hammer de

onderhoud uitgevoerd dat wellicht

veel te duur zou zijn en bovendien is

hulp in van asset management expert

niet nodig is of in ieder geval niet in

dat niet nodig. Dat neemt niet weg dat

Mainnovation. Executive consultant

de huidige tijdsintervallen. Een van

we ook voor deze assets een lifecycle

Rob van Dongen van Mainnovation:

de doelen is dan ook om te kijken

costing analyse doen.’

‘Het is niet de eerste keer dat Elia een

welke risico’s acceptabel zijn en welke

verbeterproject uitvoert. De verwach-

degradatiemodellen daaraan ten

Scheiders

tingen over het verbeterpotentieel

grondslag liggen.’

meer aandacht vraagt zijn de zoge-

Het verbeter-

zijn dan wel hoog, maar ook weer niet

Een assetgroep die

naamde scheiders of scheidings-

in de dertig procent die soms kan

Vier fases

worden gehaald.’ Hammer vult aan:

AMEX-programma bekijken we in een

spanning van een installatie te halen.

‘Die percentages zijn wel te halen als

vijftal golven via een gestructureerde

Hammer: ‘We gebruiken verschillende

je gewend bent de onderhoudsinter-

aanpak de twaalf assetgroepen of

soorten families van scheiders, waarbij

vallen van de leveranciers te volgen

asset fleets die de totale asset base

de een beter presteert dan de ander.

voor het periodieke onderhoud. In het

van Elia vormen. Elke golf duurt zes

Hier hebben we dan ook besloten om

verleden hebben we die intervallen al

maanden en bestaat uit vier fases. De

het minst presterende type vervroegd

aangepast aan de hand van onze eigen

eerste fase noemt Elia Understand. Dit

te vervangen. Daarmee kunnen we niet

ervaringen. Daar kunnen we wellicht

is de inventarisatiefase waarin we niet

alleen de correctieve onderhoudskos-

nog wel op verbeteren, maar niet meer

alleen kijken welke assets we hebben,

ten verlagen, maar hebben we straks

dan tien a vijftien procent. Maar dat

maar ook hun geografisch positie,

ook minder spares nodig.’

16 UTILITIES

nr. 5 - september 2017

Van Dongen: ‘Via het

schakelaars die Elia gebruikt om de

Nu nemen de mogelijkheden voor con-

systemen die Elia gebruikt. Hier staan

voor leveranciers. We zullen keuzes

ditiebewaking toe met het goedkoper

overigens wel veel uitgebreidere func-

moeten maken over het aantal leve-

en beter worden van sensoren. Toch

tionaliteit en lagere onderhoudskosten

ranciers waarvan we afhankelijk willen

denkt Hammer niet dat deze ontwik-

tegenover’.

zijn. Wanneer je maar één leverancier kiest, maak je jezelf afhankelijk en dus

keling veel invloed zal hebben op het asset management van de hoogspan-

Opleiding Uiteindelijk zal Elia in de

zullen we in sommige gevallen ook een

ningsinfrastructuur. ‘Veel systemen zijn

Excecute-fase alle nieuwe procedures

tweede of zelfs derde leverancier selec-

zo robuust dat een sensor niet heel

doorvoeren in de dagelijkse onder-

teren voor kritische onderdelen.’

veel toevoegt aan de conditiebepa-

houdsplanning. Ook zullen assets met

ling ervan. Bovendien introduceer je

een verhoogd risico worden vervangen

Vaste routines Inmiddels is golf 3 van Amex nagenoeg afgerond en zijn

Straks weten we waar welke assets zich bevinden, de faalkansen ervan en de gevolgen van dat falen voor kosten, kwaliteit, veiligheid, gezondheid en milieu.

voor zes assetgroepen de asset fleet strategieën gereed. Hammer en haar team zitten midden in de implementatie van de verschillende verbeteringen. ‘We hopen dan eind 2018 de Amex-aanpak

met een systeem van sensoren en

of waar mogelijk krijgen ze een retrofit

zo ver geïmplementeerd te hebben dat

bijbehorende infrastructuur weer een

ten behoeve van levensduurverlen-

het ontwikkelen van asset fleet strate-

potentiele storingsbron die ook moet

ging. ‘In de derde fase kijken we ook

gieën onderdeel is van de dagelijkse

worden gemanaged.’

welke kennis en ervaring nodig is om

routines in plaats van de projectmatige

Van Dongen beaamt dat technische

de assets in conditie te houden’, zegt

aanpak die we momenteel hanteren.

vooruitgang ook zijn impact kan

Hammer. ‘En waar kennis ontbreekt,

Straks weten we waar welke assets

hebben op de onderhouds- en ver-

zullen we personeel bijscholen in de Elia

zich bevinden, de faalkansen ervan en

vangingsstrategieën. ‘Met name de

Academy. Zowel ons eigen personeel

de gevolgen van dat falen voor kosten,

beveiligingssystemen zijn de afgelopen

als personeel van onze contractors kun-

kwaliteit, veiligheid, gezondheid en

twintig jaar gedigitaliseerd. Maar dat

nen hier worden opgeleid om het asset

milieu. Daarmee leggen we de basis

betekent wel dat je met hardware en

management naar een hoger niveau te

voor gestructureerd asset management

software te maken hebt die veel sneller

tillen. Want ook de inzet van personeel

waar onze nieuwe assets automatisch

veroudert dan de oude beveiligings-

is onderdeel van AMEX net als de keuze

onderdeel van zullen worden.’

•

Market review WATER

GAS

PRODUCTEN

PRODUCTEN

Grünbeck Waterbehandeling B.V. Enviro Chemie b.v.

Waarderweg 52 C 2031 BP HAARLEM Tel: +31 (0)23 - 542 69 13 Fax: +31 (0)23 - 542 69 14 sales@enviro-chemie.nl www.enviro-chemie.nl

De toekomst in duurzame waterbehandeling Zutphenstraat 65 7575 EJ OLDENZAAL Tel: +31 (0)541 820 903 Fax: +31 (0)541 820 904 info@gruenbeck.nl www.gruenbeck.nl

Lubron Waterbehandeling Postbus 540 4900 AM OOSTERHOUT NB Tel: +31 (0)162 42 6931 Fax: +31 (0)162 45 9192 info@lubron.eu www.lubron.eu

Esders Dr Paul Janssenweg 144 Postbus 10131 5000 JC Tilburg Tel: +31 (0)13 468 0856 info@esders.nl www.esders.nl

INSPECTIE EN KEURINGEN

UVAR Holland B.V. Esders Dr Paul Janssenweg 144 Postbus 10131 5000JC Tilburg Tel: +31 (0)13 468 0856 info@esders.nl www.esders.nl

Jotem Waterbehandeling Parelstraat 24 7554 TM HENGELO Tel: +31 (0)74 242 5255 Fax: +31 (0)74 243 4880 info@jotem.nl www.jotem.nl

Waterfiltratie en Bermad afsluiters Griendweg 51 3295 KV ’S-GRAVENDEEL Postbus 5169 3295 ZH ’S-GRAVENDEEL Tel: +31 (0) 78 673 1477 Fax: +31 (0) 78 673 4557 info@uvar.nl www.uvar.nl

Kiwa Inspecta Nederland B.V. Postbus 70 2280 AB Rijswijk Tel: 088 - 998 4621 Fax: 088 - 998 4420 inspectie@kiwa.nl www.kiwa.nl

OVERIG

DIENSTEN

DDM Demontage

WINGAS Energie voor winnaars.

Zonder voldoende energie is het onmogelijk om op topniveau te presteren.

WINGAS levert aardgas aan industriële bedrijven: snel, flexibel en voordelig.

Industriële verhuizingen Demontage – Sloopwerken Transport – Asbestsanering Offshore Postbus 253 3454 ZM DE MEERN Tel: +31 (0)30 666 9780 Fax: +31 (0)30 245 9127 info@ddm.eu www.ddm.eu

Advertentie-index 54 Events Energie 2017 ............................................................... 4 Eco Ketelservice Verhuur b.v. ....................................................10 Mainnovation b.v. ........................................................................... 2 MODELEC Data-Industrie b.v. ...................................................40 Navingo b.v. ........................................................................bijsluiter PennWell Corporation ................................................................39 Santon Circuit Breaker Services b.v. ........................................10

www.wingas.nl

18 UTILITIES nr. 5 - september 2017

WEG Netherlands b.v. .................................................................22 WINGAS Benelux b.v.b.a. ...........................................................18

stoom & warmte

STOOM & WARMTE

Stoom uit ultradiepe geothermie veelbelovend In Friesland, Rotterdam en Utrecht worden de komende jaren proefprojecten opgezet om te kijken of Ultradiepe Geothermie in Nederland haalbaar is. Theoretisch zou op deze manier dertig procent van de totale industriÍle warmtevraag moeten worden afgedekt. De potentie is dus hoog, maar hoe zit het met de verdeling van de risico’s. Dat is een van de vragen die de proef moet beantwoorden.

20 UTILITIES

nr. 5 - september 2017

D

e Nederlandse overheid wil lang-

den, vragen om een andere koers van

hoger: per kilometer diepte neemt de

zaam minder afhankelijk worden

de regering.

temperatuur namelijk met ongeveer dertig graden Celsius toe.

van aardgas. Waar het Groningengas jarenlang de staatskas spekte, is het

Aardwarmte De helft van de in

De gebouwde omgeving maakt inmid-

Slochterenveld inmiddels een hoofd-

Nederland gebruikte energie wordt

dels al in grotere mate gebruik van

pijndossier geworden vanwege de

ingezet voor de verwarming van

WKO-systemen en de tuinbouw krijgt

aardbevingen die door de gaswinning

gebouwen en voor de procesindustrie.

steeds meer interesse in diepe aard-

veroorzaakt worden. Maar er zijn meer

De rest is verdeeld in elektriciteits-

warmte. Glastuinbouwers verwarmen

argumenten om de aardgasverslaving

gebruik en transport, die beiden een

hun kassen met warm water, afkomstig

van zowel de Nederlandse consument

kwart van de energievraag vertegen-

van twee Ă drie kilometer diepte. De

als de industrie te temperen. Want

woordigen. Verduurzaming van de

industrie heeft echter hogere tem-

hoewel aardgas nog altijd schoner is

energieportfolio zou zich dan ook voor-

peraturen nodig voor het verwarmen

dan kolen, is het nog altijd een fossiele

namelijk moeten richten op de groot-

van zijn processen. Om hier ervaring

brandstof. De afspraken die Europa in

ste verbruiker: warmte. Alternatieven

mee op te doen, werd onlangs de

Parijs ondertekende over de terugdrin-

voor warmteproductie met aardgas

Green Deal Ultradiepe Geothermie

ging van de CO2-uitstoot, waar ook

zijn onder meer geothermie, elektri-

(UDG) ondertekend. In Leeuwarden,

Nederland zich aan zal moeten hou-

sche warmtepompen, zonneboilers,

Heerenveen, Rotterdam, Renkum,

stadswarmte of pelletkachels. In dit

Lieshout en Utrecht worden de

rijtje is geothermie met een flinke

komende jaren proefprojecten opge-

opmars bezig. De WKO-systemen in

zet om te kijken of UDG in Nederland

de gebouwde omgeving, vaak in com-

Ăźberhaupt mogelijk is. Uiteraard moet

binatie met warmtepompen, zorgen

er ook een businesscase rondom het

niet alleen voor de opslag van warmte,

gebruik van de ultradiepe aardwarmte

maar ook duurzame koude. Dieper in

worden ontwikkeld. Theoretisch zou

de aarde zijn de temperaturen echter

op deze manier dertig procent van de

UTILITIES 21 nr. 5 - september 2017

Motors | Automation | Energy | Transmission & Distribution | Coatings

CFW 501/ CFW 701 ENERGY EFFICIENT DRIVES DESIGNED FOR HEATING, VENTILATION, AIR CONDITIONING & REFRIGERATION APPLICATIONS

Variable Speed Drives The CFW 501 and CFW 701 HVAC are variable speed drives intended for use with asynchronous motors for heating, ventilation, air conditioning and refrigeration applications including pump and fan applications, compressors and condensers in hospitals, airports, shopping malls, stadiums, schools and universities, hotels, restaurants and any other commercial building,

CFW501

Power range 0.18 - 7.5 kW Power supply voltage 380 - 480 V Scalar control (V/F) and Vector Control (VVW)

CFW701

Power range 1.1 - 132 kW Power supply voltage 220 - 240 V / 380 - 480 V / 500 - 600 V Scalar control (V/F), Vector control (VVW) and Open loop vector sensorless

for more information visit www.weg.net

Transforming energy into solutions.

www.weg.net

totale industriële warmtevraag kun-

meabiliteit kleiner. Desondanks is er

diepe ondergrond is deze er nog niet.

nen worden afgedekt. Of dit percen-

één gesteentelaag die veelbelovend

We moeten nu ervaring opdoen met

tage ook daadwerkelijk kan worden

is. Deze laag bestaat uit kalksteen van

de financiële risico’s, maar ook met de

gehaald, is mede afhankelijk van de

vroeg-Carboon ouderdom. We gaan

technische en omgevingsrisico’s. We

resultaten van de proefprojecten.

vooral op zoek naar breuken in deze

hebben in Nederland zo’n drie en een

laag, omdat het gesteente langs deze

half duizend onshore boorputten, maar

breuken mogelijk permeabel is.’

er zijn er maar een paar die verder gaan

Diep TNO kan in dit onderzoek niet

dan vier kilometer. Bovendien zijn die

ontbreken, al was het maar omdat het kennisinstituut de basisregistratie

Duur De beste boorplek wordt

putten geboord voor de productie van

van de ondergrond beheert. TNO

bepaald door een combinatie van

olie en gas terwijl geothermieputten

heeft inmiddels ook veel ervaring

archiefonderzoek, seismisch onder-

water moeten onttrekken aan en retour-

met geothermie opgedaan. Maurice

zoek en proefboringen. ‘We hebben

neren naar de ondergrond. Daarvoor

Hanegraaf is directeur geo energie bij

al een aardig beeld van waar de breu-

zijn putten met een grotere doorsnede

TNO en medeondertekenaar van de

ken in Nederland zich bevinden’, zegt

nodig, waardoor de boorkosten en

Green Deal UDG. ‘Geothermie is op

Hanegraaf. ‘Op die plekken kunnen we

de materiaalkosten hoger zijn dan bij

zich niets nieuws’, zegt Hanegraaf. ‘In

met seismisch onderzoek naar zoge-

een gasput. Enige voordeel is dat de

magmatische gebieden ligt de warmte

naamde hotspots zoeken. Daarna doe

upstream olie- en gasmarkt momenteel

veel dichter bij het aardoppervlak en

je een proefboring en weet je grotere

zo goed als stil ligt waardoor de boorfa-

kunnen de temperaturen oplopen tot

zekerheid of de ondergrond geschikt

ciliteiten ruim voorhanden zijn, wat de

vierhonderd graden Celsius. Dat zie je

is voor de onttrekking van warmte.

prijs kan drukken.

bijvoorbeeld in IJsland, waar meerdere

Vervolgens doe je nog een proefbo-

Ook is de vraag wie de operator zal

geothermische energiecentrales staan.

ring om de permeabiliteit te testen en

worden van zo’n warmteput. Bij de hui-

Maar ook in Italië wordt elektriciteit

verhoog je de kans dat een put suc-

dige aardwarmtesystemen opereren

opgewekt met geothermie. De situ-

cesvol is. Uiteraard lopen de kosten per

de tuinders de put. Het maar de vraag

atie in Nederland is echter anders en

onderzoek op, maar de kosten voor een

of grote industriële bedrijven zelf een

hier ligt de warmte veel dieper. Om

boring zijn één miljoen euro per kilo-

installatie willen exploiteren, of dat ze

die warmte te kunnen inzetten voor

meter. Dan wil je wel zeker weten dat

dat liever aan een derde partij over-

stoomproductie, moet de gesteen-

die succesvol is. De eerste fase van de

laten. Het is niet voor niets dat Engie,

telaag vooral aan één belangrijke eis

Green Deal zal zich dan ook met name

Vermillion en de NAM bij het project

voldoen: ze moet permeabel, ofwel

richten op het risicomanagement. Want

betrokken zijn. Dit zijn partijen die erva-

waterdoorlatend zijn. De temperaturen

wat doe je als je boort en de put blijkt

ring hebben met het exploiteren van

die de industrie nodig heeft, zo rond

toch niet geschikt te zijn voor warmte-

de ondergrond.’

de 160 graden Celsius of hoger, liggen

productie? Voor aardwarmte bestaat er

op een diepte van zo’n vijf kilometer

een garantiefonds van de overheid die

Papierproductie Een van de

en daar is de kans op voldoende per-

dit soort risico’s afdekt. Voor de ultra-

ondertekenaars van de Green Deal is

MASTERS OF INDUSTRY: ULTRADIEPE AARDWARMTE VOOR DE INDUSTRIE Wanneer: woensdag 11 oktober 14.00 – 16.00 Waar: Vakbeurs Energie 2017, Brabanthallen Den Bosch Potentieel zou dertig procent van de industriële warmtebehoefte kunnen worden afgedekt met warmte uit bronnen op vijf kilometer diepte of dieper. Hoewel in Nederland nog weinig ervaring is met ultradiepe geothermie, zijn er inmiddels succesvolle projecten uitgevoerd met diepe (tot vier kilometer) aardwarmte in de glastuinbouw en de gebouwde omgeving. Het Utilities Platform organiseert tijdens Energie 2017 een Masters of industry-bijeenkomst over de kansen van Ultradiepe aardwarmte voor de industrie. Onder de noemer: Industry meets science spreken een wetenschapper en een ervaringsdeskundige over de vele facetten van deze veelbelovende duurzame technologie.

Daarnaast is er voldoende ruimte om uw vragen en discussiepunten voor te leggen aan de experts.

De ervaringsdeskundige en aardwarmte-expert is deze keer Frank Schoof, voorzitter van stichting Platform Geothermie en onderzoekscoördinator van de Kennisagenda Aardwarmte van het ministerie van EZ. Schoof was onder andere betrokken bij een van de eerste aardwarmteboringen in Nederland. Platform Geothermie focust zich op onafhankelijke voorlichting over alle aspecten van de geothermie.

De academische bijdrage wordt nog nader benoemd. Hou daarvoor de site Utilities.nl en die van Energie 2017 (energievakbeurs.nl) in de gaten.

UTILITIES 23 nr. 5 - september 2017

Partners Utilities platform

Leden Utilities platform

Partners (en Leden)

Nieuwsbrief

Vakblad Utilities

Website

Congres en evenement

Rondetafel-bijeenkomsten

Experts

Ad van Wijk

Teus van Eck

AndrĂŠ Jurjus

Sander de Bruyn

Paul van Son

Sophie Dingenen

Professor

Teus van Eck

Directeur

manager/Researcher

CEO DII

Bird & Bird

Sustainable Energy,

Energie en Milieu

Netbeheer

Environmental

Nederland

Economics CE Delft

TU Delft

Wilt u meer weten over lidmaatschap of partnering van het Utilities Platform?

Kijk op www.utilities.nl of neem contact op met David van Baarle: david@industrieperspectief.nl - 06 514 99 670

Papierproducent Parenco maakte de afgelopen jaren al behoorlijke slagen om zo duurzaam mogelijk te kunnen produceren

papierproducent Parenco. Het bedrijf

en de andere vijf bar stoom gebruikt.

en Alliander wel. Samen besloten we

maakte de afgelopen jaren al behoor-

Het stoom van die laatste cilinder wek-

dan ook als consortium mee te doen

lijke slagen om zo duurzaam mogelijk

ken we op in een biostoominstallatie

aan de Green Deal. Doel is om de vijf

te kunnen produceren. Ultradiepe

die wordt gestookt met de reststro-

bar installatie te vervangen voor een

geothermie maakt het bedrijf in de

men van de pulpproductie. Daardoor

installatie die wordt aangedreven door

toekomst wellicht onafhankelijk van

is veertig procent procent van onze

geothermie. Om de gewenste vijf bar,

aardgas. Director Supply Chain -

stoomproductie verduurzaamd. De

ofwel 151,84 graden Celsius te kun-

Facility Services & Site Development

andere stoominstallatie is echter nog

nen onttrekken, is een bron van rond

Raymond Jolink van Parenco licht de

gasgestookt, overigens wel deels

de 220 graden Celsius vereist. ‘Dat

plannen toe. ‘Parenco is producent

gevoed met biogas. Dat gas komt uit

betekent dat we een diepte van vijf a

van duurzaam papier en golfkarton.

de vergistingsinstallatie van onze eigen

zes kilometernodig hebben, afhankelijk

We gebruiken uitsluitend oud papier

waterzuivering.

van de diepte van de Dinantien-laag.

als grondstof, lossen de vezels op in

Nu hadden we een aantal jaren gele-

Die bron moet overigens niet al te

water om er vervolgens weer papier

den al het plan opgevat om volledig

ver van onze productielocatie liggen,

van te maken. Het proces start met

te verduurzamen en dachten in eerste

anders verlies je teveel warmte tijdens

een percentage van één procent pulp

instantie aan een tweede biostoomke-

het transport. De ondergrondse kaar-

en 99 procent water om uiteindelijk

tel. Maar de slibstroom van de tweede

ten liggen er echter gunstig bij, dus

uit te komen op een product dat acht

lijn is redelijk klein en dus zochten we

hebben we goede hoop. Maar in de

procent water bevat. Dat gaat eerst

alternatieven. Uiteindelijk leek ultra-

onzekerheid ligt tevens het grootste

met behulp van de zwaartekracht, met

diepe geothermie een goede en duur-

risico. Want wat doe je als de tempera-

behulp van vacuüm en daarna persen

zame oplossing.’

tuur lager ligt? Wie draait er op voor de kosten? De businesscase voor de

we het water er uit. Het laatste beetje water verwijderen door het papier

Risico’s Jolink wist ook dat hij part-

geothermie ziet er voor ons gunstig

langs verwarmde cilinders te transpor-

ners nodig had om een dergelijk nieuw

uit, zeker als we de restwarmte nog

teren. Die cilinders verwarmen we met

plan voor elkaar te krijgen. ‘Er is nog

eens inzetten in andere processen of

stoom. Nu hebben we een aantal jaar

niet veel bekend over warmtewinning

transporteren naar woningen in de

geleden een buitengebruik gestelde

op dergelijke diepten en wij hebben

omgeving. Maar die businesscase is

machine weer in gebruik genomen

er geen belang bij om te investeren in

wel gebaseerd op een bron met een

voor de productie van golfkarton, wat

die kennis. We houden het immers bij

temperatuur van 220 graden Celsius.

weer wordt gebruikt voor de productie

deze installatie en kunnen de opge-

Vandaar dat we blij zijn dat de overheid

van dozen. We hebben dus twee pro-

bouwde kennis niet verder exploiteren.

participeert en helpt bij het alloceren

ductielijnen waarbij de ene lijn drie bar

Dat kunnen partijen zoals Vito, QNQ

van de risico’s.’

•

UTILITIES 25 nr. 5 - september 2017

STOOM & WARMTE

Biostoom goed voor milieu en energierekening Een toevallige samenwerking, die goed uitpakt voor zowel het milieu als de energierekening. Zo mag de biostoomlevering van MPD Groene Energie door hun Bio-energie installatie De Vallei aan HSV Moulded Foams Group wel worden genoemd. De basis voor de succesvolle samenwerking ligt in het vertrouwen dat de bedrijven in elkaar stelden, ondersteund met investeringsbereidheid van beide kanten. Het project mag dan uniek zijn; de aanpak kan velen inspireren.

26 UTILITIES

nr. 5 - september 2017

P

artikelschuimproducent HSV Moulded Foams Group maakt

een scala aan producten. Veel mensen kennen het materiaal als ‘piepschuim’, maar die naam doet geen recht aan de diversiteit aan eigenschappen en toepassingen van de kunststofproducten.

Binnenkort krijgt expanded polystyreen (EPS), wat de wetenschappelijke naam is voor piepschuim, dan ook de officiële marktnaam: airpop engineered air.

Naast EPS gebruikt HSV ook expanded polypropyleen en polyethyleen. De aardolie-gebaseerde producten zijn niet alleen licht, maar isoleren ook geweldig.

Tel daarbij de energie-absorberende werking van het schuim en het mag duidelijk zijn dat het milieu gebaat is bij toepassingen van het schuim in bijvoorbeeld woningen als isolatie, maar ook voor het transport van gevoelige goederen. Of wat te denken van helmen voor sporters of de thermoboxen waarin

van rond de tachtig graden Celsius

gemeente Ede op zoek was naar meer

voedsel warm of koud kan worden

wordt gehouden.

businesscases voor MPD Groene Energie. Operationeel/Technisch

gehouden? Overigens kan HSV ook een biologische variant van de producten

Biostoom Het mag duidelijk zijn dat

Directeur Valentijn Kleijnen van BDV:

leveren, wat de milieuprestatie nog

stoom een belangrijke en kritische rol

‘BDV levert sinds 2013 warmte aan

eens vergroot.

speelt in de bedrijfsvoering van HSV.

een aantal wijken in Ede. Die warmte

De productie gaat batchgewijs, dus

komt van een viertal bio-installaties die

Productie Zo divers als de toepas-

is er nog wel enige marge, maar de

ook elektriciteit kunnen produceren,

singen zijn, zo divers is ook de pro-

stoomvoorziening moet het eigenlijk

maar die warmtevraag-gestuurd zijn.

ductie in de hallen van HSV in Ede. De

altijd doen. Naast voorzieningszeker-

De installaties draaien volledig op bio-

basisgrondstof bestaat uit kunststof

heid, is duurzaamheid ook een grote

massa: in de winter op snoeihout uit de

parels ter grootte van een fijne sui-

drijfveer voor het bedrijf. ‘Klanten

bossen in de omgeving van Ede en in

kerkorrel. Zodra die korreltjes worden

vragen bij hun audits om onze CO2-

de zomer op tuinafval. Over de toevoer

verhit tot zo’n negentig graden Celsius

prestaties’, zegt manager technical

van brandstof hebben we niets te kla-

expanderen ze als een soort pop-

services & infrastructures Erik van

gen, sterker nog: een deel exporteren

corn tot vele malen grotere bolletjes.

Leeuwen van HSV. ‘En dus kijken we

we zelfs naar Duitsland. Omdat we nog

Behalve de keuze uit diverse kunststof-

naar mogelijkheden om energie te

capaciteit overhadden, keken we naar

fen met hun eigen eigenschappen, zijn

besparen of in ieder geval de warmte

mogelijkheden om het netwerk uit te breiden.’

Het mag duidelijk zijn dat stoom een belangrijke en kritische rol speelt in de bedrijfsvoering van HSV.

Die uitbreiding werd uiteindelijk gevonden bij HSV. Van Leeuwen: ‘We gebruikten tot voor kort een aardgasgestookte stoomketel, maar het

ook de vormen en formaten waarin

die we hier gebruiken zoveel mogelijk

vooruitzicht om minder aardgaskosten

het partikelschuim wordt geperst zeer

uit te nutten. Zo zal het magazijn dat

kwijt te zijn én duurzamer te produce-

divers. In de basis gebruikt men een

momenteel wordt gebouwd worden

ren met biostoom leken aantrekkelijk

matrijs waarin de geëxpandeerde kor-

voorzien van Ledverlichting en ver-

genoeg om er een studie aan te wij-

rels eerst met perslucht worden inge-

warmen we de ruimte via de vloer met

den. Wat ook hielp, was dat MPD van

spoten om ze vervolgens te verhitten

restwarmte van ons productieproces.’

het begin af aan bereid was met ons

met stoom. De stoom verdrijft de zuur-

De inzet van biostoom is echter van

mee te denken en ook wilde investeren

stof en verkleeft de bolletjes tot één

een geheel andere orde en zal de CO2-

in de benodigde infrastructuur en kapi-

vaste massa. Na deze stap verblijven

footprint van het bedrijf nog verder ver-

taalgoederen zoals een biostoomketel.’

de geproduceerde stukken om na te

lagen. De aanzet tot de samenwerking

drogen nog een tijd in een verwarmde

werd gegeven door Industrial Energy

Stoomleiding In het voorjaar van

kast die opnieuw op een temperatuur

Experts (IEE) die in opdracht van de

2014 onderzochten de twee partijen

UTILITIES 27 nr. 5 - september 2017

de mogelijkheden voor biostoom om

warmte mag verliezen. Om die verliezen

een doorsnede van 150 millimeter dia-

vervolgens de intentieverklaring te

te beperken, koos men voor een stalen

meter en in een krappe ruimte. Daarbij

ondertekenen voor de samenwerking.

pijp-in-pijp-configuratie waarbij een

kwam nog eens het feit dat de leiding

De stoomlevering was nog de minste

vacuüm wordt getrokken tussen de

plat op de grond ligt. Om het uitzetten

uitdaging. Kleijnen: ‘We hadden al

twee pijpwanden. Op die manier werkt

en krimpen in die positie mogelijk te

een 4,5 megawatt-installatie staan en

de leiding als een thermosfles en gaat

maken, ligt een deel van de binnen-

konden in het bestaande gebouw net

tijdens het transport nauwelijks warmte

leiding op wieltjes tegen de statische

aan uitbreiden naar een 7,5 megawatt-

verloren. Daarnaast is de leiding ook

buitenmantel aan.’

ketel. Die ketel werd ge-engineerd en

nog eens voorzien van steenwolisolatie.

Overleg Ook bij HSV moest behoor-

geïnstalleerd door biomassaverbranding-expert Kara Energy systems uit

Ondergronds

Almelo. De stoom die deze installatie

was dat de leiding ondergronds moest

externe stoombron op de bestaande

produceert leveren we momenteel

worden aangelegd, iets wat tot nog

interne infrastructuur aan te sluiten.

alleen aan HSV. Daarbij kwamen we

toe in Nederland niet eerder is gedaan.

Van Leeuwen: ‘Eerlijk gezegd zag ik

een minimale afname overeen van

Het duurde dan ook even voordat

in het begin nog veel technische uit-

honderdduizend ton stoom per jaar.

de gemeente de vergunningen kon

dagingen, met name in het opvangen

Tweede uitdaging

lijk wat worden aangepast om de

van het piekverbruik. Ook onze eigen

Tweede uitdaging was dat de leiding ondergronds moest worden aangelegd, iets wat tot nog toe in Nederland niet eerder is gedaan.

technische dienst kreeg steeds meer vragen vanuit de productie over voorzieningszekerheid en inpassing van de externe stoombron op onze interne systemen. Gelukkig was er in het begin veel overleg met BDV, maar ook met

Dat betekent dat we nog een beetje

afgeven. Kleijnen: ‘We riepen de hulp

IEE en Kuiper, de leverancier van onze

stoom overhouden voor een eventuele

in van Rotterdam Engineering om de

nieuwe ketel. De technische dienst

andere afnemer. Al kunnen we voor

nodige berekeningen te maken en de

en de leveranciers hadden het project

zo’n aanhaker geen garantie afgeven,

opties door te nemen voor de stoom-

inmiddels omarmd als prestigeproject

toch kan het interessant zijn om bio-

leiding. Het bedrijf heeft ervaring met

en samen met Kuiper configureerde

stoom af te nemen in combinatie met

de ondergrondse stoomleidingen en

onze technici de besturing van de HSV-

eigen opwekking.’

stadsverwarmingssystemen. Zij kwa-

stoominstallatie naar onze wensen.’

De infrastructuur bleek nog één van

men uiteindelijk met deze constructie

de grootste uitdagingen. De afstand

die Fernwärme Techniek uiteindelijk

Afstemming

tussen de biostoominstallatie van BDV

leverde. Behalve dat we hoog kwali-

in de pijpleiding te voorkomen, levert

en HSV bedraagt zo’n anderhalve kilo-

tatief staal hebben gebruikt, stelt de

BDV de stoom oververhit aan HSV met

meter en dat is best een afstand voor

gebruikte techniek ook hoge eisen aan

een druk van dertien bar. HSV heeft

een medium dat geen of nauwelijks

het laswerk. Technisch Bureau Nijkamp

echter verzadigd stoom nodig met een

heeft hier zeer goed werk afgeleverd,

druk van 7,5 bar. Om dat voor elkaar te

waar we nog lang van kunnen profite-

krijgen, zet men via een reduceer de

ren. We verwachten de investering bin-

bestaande tien tons ketel in die zowel

nen de contractduur van twaalf jaar te

als accumulator werkt als ook back-up

kunnen terugverdienen, maar hopen

kan leveren indien de biostoomlevering

Om condensvorming

natuurlijk ook lang daarna nog bio-

mocht haperen. Van Leeuwen: ‘We

stoom te kunnen blijven leveren.’

gebruiken een zogenaamde desuper-

‘Het op afschot leggen van een

heater om de oververhitte stoom op

dergelijke leiding is al een uitdaging

het niveau van verzadigd stoom te krij-

op zich’, zegt Kleijnen. ‘Dat is nodig

gen door er water op te sproeien. Voor

omdat in de leiding condenswater

het met biostoom op druk houden en

kan ontstaan. Daarom voorzag men

opstarten van de backup-ketel is de

nog in een negental putten die het

bestaande ketel voorzien van twee

eventuele condenswater konden

(bio)stoomlansen. In het geval dat de

afvangen en retourneren. En uiteraard

biostoomlevering uitvalt, blijft de ketel

moesten we ook de nodige bochten in

nog wel even op temperatuur of mag

de leiding maken om hem de ruimte

zelfs iets terugzakken. Op dat moment

Doorsnede van stoomleiding. Om het uitzet-

te geven bij het uitzetten en krimpen

neemt de gasbrander het automatisch

ten en krimpen in liggende positie mogelijk te

van het staal tijdens het opwarmen

over en blijft de ketel op druk. Ook bij

maken, ligt een deel van de binnenleiding op

en afkoelen van de leiding. Dat is nog

onderhoudswerkzaamheden kunnen

wieltjes tegen de statische buitenmantel aan.

niet eenvoudig met een leiding met

we de gasbrander inzetten.

28 UTILITIES

nr. 5 - september 2017

Die laatste opmerking vraagt om iets

contact met BDV als zij bijvoorbeeld

audits mee en daarmee verbeteren we

meer uitleg. Van Leeuwen: ‘HSV draait

onderhoudswerkzaamheden willen

uiteindelijk onze concurrentiepositie.

semi-volcontinu, van maandag tot vrij-

uitvoeren en kunnen zo eenvoudig het

De overweging om over te stappen

dag. Maar in het weekend sluiten wij, en

gassysteem inzetten.’

op biostoom gaat dan ook verder dan

houdt BDV de installatie op druk met

Beide partijen verwachten dan ook

kosten en financiële motieven. Het

verzadigde stoom. Om ’s maandags de

dat de investering binnen de twaalf

zijn strategische keuzes die ons de

stalen leiding niet te snel te laten uitzet-

jaar contractduur kan worden terug-

komende jaren verder helpen en ook

ten met opstarten vanuit verzadigings-

verdiend. ‘En dat zonder subsidie op

onze medewerkers trots maken op het

temperatuur mag de temperatuur van

de leiding’, benadrukt Kleijnen. ‘Voor

bedrijf waar ze werken.’

de stoom met één graad per minuut

de stoomketel konden we aanspraak

worden oververhit van 195 naar 255

maken op SDE-subsidie, maar dat gold

Groei biowarmte

graden. Dat betekent dat het zestig

helaas niet voor de stoomleiding.’

de komende jaren alleen maar meer

minuten duurt voordat de oververhitte

De grootste winnaar is uiteraard het

mogelijkheden voor dit soort construc-

stoom de gewenste temperatuur van

milieu. De partners berekenden dat de

ties. ‘We hebben in Ede laten zien dat

255 graden Celsius in de leiding heeft

overstap naar biostoom een energie-

er zowel in de zomer als in de winter

bereikt. In die tussentijd kunnen de bio-

besparing oplevert van ruim tweedui-

voldoende biomassa voorhanden is

stoomlansen de HSV stoomketel op de

zend woningequivalenten. Als al het

om zowel de gebouwde omgeving als

juiste temperatuur brengen en kunnen

gasverbruik van HSV wordt vervangen

industriële gebruikers van stoom en

we beginnen met ons werk.’

voor biostoom, dan scheelt dat 4.200

warmte te voorzien. De komende jaren

ton CO2-uitstoot. Van Leeuwen: ‘We

zal de bio-warmtevoorziening nog

blijven continu kritisch op ons energie-

behoorlijk groeien. Er zijn meer regio’s

werkt de stoomleiding naar volle tevre-

verbruik. Zo willen we de restwarmte

in Nederland waar dit mogelijk is. Als

denheid van HSV. Van Leeuwen: ‘Wij

die overblijft na het proces straks gaan

er een les kan worden geleerd, dan is

verbruikten jaarlijks zo’n twee miljoen

inzetten in ons nieuwe magazijn. We

het dat je altijd in je omgeving moet

kuub gas en je ziet nu de gasrekening

zetten compressoren in voor warmte-

kijken naar mogelijkheden tot samen-

naar beneden schieten. We zijn zeer

terugwinning, gebruiken Ledverlichting

werking op energiegebied. Voor ons is

tevreden over de leveringszekerheid

in de fabriek en wekken onze eigen

dat biomassa, maar voor andere regio’s

en de back-up systemen werken ook

elektriciteit op met zon-pv. Onze klan-

kan dat wind- of zonne-energie zijn of

prima. We onderhouden regelmatig

ten nemen de energieprestatie in hun

combinaties daarvan.’

Concurrentiepositie

Inmiddels

Kleijnen ziet

•

Elf november opende de Edese Wethouder Duurzaamheid Leon Meijer (links) officieel de stoomleiding.

Samen met directeur Valentijn Kleijnen van BDV.

UTILITIES 29 nr. 5 - september 2017

TOP TIEN ENERGIEBESPARING STOOMSYSTEMEN

Stoomsystemen lijken in Nederland een vergeten onderwerp. Het aantal systemen schommelt momenteel tussen de drieduizend en 3500 industriële stoomsystemen, maar dat aantal neemt gestaag af. Tegelijkertijd wordt de gemiddelde Nederlands stoomketel groter en neemt de gemiddelde belasting hiervan toe. In tegenstelling tot een CV-ketel, die grotendeels uit staat, is een stoomketel bij veel bedrijven volcontinu in bedrijf. De stoomketels nemen dan ook zo’n vijftien procent van het totale energieverbruik in Nederland voor hun rekening. En voorlopig is dat grotendeels met aardgas als brandstof. Op dat brandstofverbruik is best nog veel te besparen. Hierna krijgt u een opsomming van de tien eenvoudigste besparingsopties die voor heel veel bedrijven van toepassing zijn. Als u toch de moeite neemt dit stuk verder ter lezen neem dan ook eens de moeite ze stuk voor stuk te checken op uw installatie. En, mooier nog, bespaar op uw operationele kosten.

Tekst: Kees de Greef

1

Beperken rookgastemperatuur door warmteterugwinning

Het schoorsteenverlies is meestal het grootste verlies in

3

Toerenregeling

De meeste ketel in Nederland zijn laag belast, vaak min-

een stoomsysteem. Met warmteterugwinning via econo-

der dan zestig procent. Hierdoor gaat er potentieel veel

misers, rookgascondensors, LUVO’s enzovoorts, is hier

elektrische energie verloren rondom voedingswater-

vaak veel op te besparen. Is de rookgastemperatuur van

regelkleppen en verbrandingsluchtkleppen. Een toeren-

uw systeem hoger dan 85 graden Celsius, dan is hierop

geregelde pomp of ventilator voorkomt dit en bespaart

te besparen. Bedenk dat er grofweg één procent van uw

daarmee op het elektriciteitsverbruik.

energieverbruik te besparen is met elke twintig graden

Besparingsmogelijkheden twintig tot tachtig procent

Celsius temperatuurverlaging.

procent van het elektriciteitsverbruik van pompen en

Besparingsmogelijkheden 1-15 procent van het

ventilatoren.

gasverbruik

2Verlagen luchtovermaat

4 Lagere stroomdruk

Uit praktijkervaring blijkt dat de hoogste procestempera-

Een kritische instelling van de luchtovermaat verlaagt de

tuur van veel bedrijven veel lager ligt dan de geprodu-

hoeveelheid verbrandingslucht. Die gaat ongebruikt met

ceerde stoomdruk en temperatuur. Hierdoor zijn ketels en

circa twintig graden Celsius de brander in en komt met

leidingen heter dan noodzakelijk en de stralingsverliezen

honderd tot tweehonderd graden Celsius de ketel weer

te hoog. Ook de rookgastemperatuur van de ketel is

uit. Een instelling van twee tot drie procent zuurstof in de

afhankelijk van de ketelwatertemperatuur en daarmee van

rookgassen is meestal mogelijk. Elke procent verlaging

de stoomdruk. Het mooie van deze besparing is dat het

van dit zuurstofpercentage geeft circa 0,2 procent bespa-

geen investeringen kost, alleen een gezonde dosis inte-

ring op het gasverbruik. Ook is het vanaf een gasverbruik

resse en lef en een klein beetje moeite.

van ongeveer een miljoen kuub per jaar financieel interes-

Besparing 0,5 tot 3,0 procent van het gasverbruik.

sant een zuurstof-trimregeling te laten plaatsen, die de luchtovermaat nog verder kan verlagen.

Besparingsmogelijkheden 0,1 tot 0,8 procent van het gasverbruik.

30 UTILITIES

nr. 5 - september 2017

5Isoleren

9

zien moeten zijn van isolatie. Dit om energieverliezen ten

bekend. Het staat in diverse publicaties en handboeken.

gevolge van gemiddeld tien graden Celsius delta T tussen

Kennis over deze punten is een noodzakelijkheid voor het

binnentemperatuur en buitenluchttemperatuur te voorko-

beheren van een stoominstallatie. Kunt u een warmteba-

men. In stoomsystemen is deze delta T 140 tot 180 graden

lans maken voor uw stoomsysteem? Kent u uw gasver-

Celsius. Het laten isoleren van leidingen, afsluiters en andere

bruik, uw stoomproductie en uw suppletiewaterverbruik?

hete stoom- en condensaatcomponenten loont dus. Met

Kennis en inzicht in stoomtechniek en van uw eigen

terugverdientijden van één tot vier jaar zijn dit verantwoorde

installatie is absoluut noodzakelijk voor het uitvoeren van

investeringen die ruim binnen de MJA-afspraken vallen.

energiebesparingsprojecten

Besparing één tot vijf procent van het gasverbruik.

Besparing punt 1-8 ligt tussen de één en vijftien pro-

In het Nederlandse bouwbesluit staat dat woningen voor-

Kennis & inzicht

De meeste van de voorgaande punten zijn al decennia

cent, waarbij punt negen een noodzakelijkheid is voor de voorgaande punten.

6

Onderhouds- en controleprogramma condenspotten

Een goed gekozen condenspot zal gemiddeld zo’n tien jaar meegaan. Tien procent van uw condenspottenpark zal dan ook op den duur lekken met als gevolg een rede-

10

Kentallen

Kentallen ofwel key performance indicators (KPI’s) geven

lijk onzichtbaar energieverlies. Een jaarlijkse controle van

inzicht in de prestaties van stoominstallatie en helpen

uw condenspotten is dus een noodzakelijk kwaad. Het

bij het ontdekken van trends. Sommige KPI’s geven een

vervangen van de lekkende condenspotten geeft dan

specifieke waarde voor een installatie, anderen kunnen in

gelijk de mogelijkheid aan de optimalisatie en standaar-

een benchmark worden vergeleken met stoominstallaties

disatie van de condenspotten te werken. Het controleren

van zusterbedrijven of branchegenoten. Als ze worden

van uw condenspotten en het vervangen van lekkende

vastgelegd in trends, zullen ze bij veranderingen inzicht

exemplaren geeft een grotere besparing dan de daarvoor

kunnen geven of deze gunstig zijn, bijvoorbeeld bij het

vereiste investering.

uitvoeren van besparingsprojecten, of juist ongunstig,

Besparing één tot vijf procent van het gasverbruik.

bijvoorbeeld bij het vervuilen van de ketel. Er zijn tevens KPI’s die op verschillende manieren kunnen worden bepaald en hetzelfde eindresultaat zouden moeten

7

geven.

Condensaat nakoeling

Een aantal voorbeelden van KPI’s: Gasverbruik per

Zelfs als u punt nummer zes goed in orde heeft, kan het

productie-eenheid, Gasverbruik per ton stoom en ketel-

mengsel van suppletiewater en retourcondensaat nog te

rendementen (Ketel, eco, condenser) op directe en

energierijk zijn voor het toepassen van een suppletiewa-

indirecte wijze. Of wat te denken van het stoomverbruik

tervoorwarmer. Het toepassen van condensaat nakoeling

van de ontgasser per ton suppletiewater, spuihoeveel-

geeft een lagere condensaattemperatuur, een lagere tem-

heid op basis van waterbehandelingschemie en op basis

peratuur in condensaattanks, verlaging van flashstoom-

van flowmeters en de theoretische en daadwerkelijke

verliezen en het vergroot de toepasbaarheid van een sup-

mengseltemperatuur van condensaat/suppletiewater.

pletiewater voorwarmer.

Wie echt grip wil krijgen op zijn stoomsysteem meet ook

Besparing één tot vijf procent van het gasverbruik

het percentage retourcondensaat op basis van flowmetingen en op basis van waterbehandelingschemie, legt

8

de onderhoudskosten vast als percentage van de vervangingswaarde net als de storingsuren als percentage van

Beperking van spuiverliezen

draaiuren. Al deze getallen kunnen gemakkelijk worden

Het spuien van een stoomketel is een noodzakelijk kwaad.

bepaald en op week- of maandbasis worden vastgelegd

Het beperken van de spuihoeveelheid is dus een aan-

in een trendgrafiek.

dachtspunt. Weet u van uw installatie hoe de minimum spui wordt bepaald? En kunt u bepalen hoeveel u daadwerkelijk spuid? De spuihoeveelheid kan worden beperkt

Kees de Greef is een onafhankelijke consultant

behandeling van het ketelwater via bijvoorbeeld een

stoomsystemen, met 25 jaar ervaring met adviezen,

reverse osmosis-installatie.

inspecties en trainingen bij internationale projecten.

Dit kan leiden tot besparingen tot negentig procent

cg@energy-technology-services.nl

van de spuihoeveelheid, chemicaliënverbruik en van de CO2-corrosie van koolstofstalen leidingen & componenten.

UTILITIES 31 nr. 5 - september 2017

Product & oplossing FLENSVENTIELEN IMI Precision Engineering breidtzijn assortiment IMI Buschjost flens ventielen uit. De grotere DN 65, DN 80 en DN 100 ventielen zijn ontwikkeld conform de Richtlijn Drukapparatuur (2014/68/EU. Uitgerust met een innovatieve handbediening, werkt deze innovatieve oplossing rechtstreeks op het ventiel en zorgt voor een snelle reactie - het ventiel kan compleet geopend en gesloten worden met een eenvoudige halve draai. Een spindel die mechanisch verbonden is met de plunjer haalt de noodzaak weg van een handmatige slagafstelling, waardoor service en onderhoud aanzienlijk eenvoudiger en sneller worden. Een verbeterde 'ready-to-use' visuele standmelder met slechts één sensor voor beide schakelposities ("open" en "gesloten"). De programmeerbare sensor maakt de bediening aanzienlijk makkelijker, waardoor er bijna geen fouten meer worden gemaakt. De nieuwe compacte standmelder is vijftig procent kleiner, waardoor het risico op schade tijdens transport, installatie of onderhoud aanzienlijk wordt verminderd.

De ventielen zijn eenvoudig te installeren door hun dunne constructie en eenvoudig ontwerp, maar de verbeterde prestatie is het meest innovatief.

Met een levensduur van meer dan 200.000 schakelcycli, afhankelijk van de toepassing, gaan deze flensventielen twee keer zo lang mee als het vorige model. Beschikbaar in roestvrij staal en ductiel grafiet ijzer; -40°C tot +200°C versies; met SIL, ATEX-solenoid & IECEx options. www.imi-precision.com

MODULAIR VERDEELSYSTEEM In aanvulling op de gelaste uitvoering biedt ABB met de nieuwe TwinLine-S43 nu een kit waarmee wand- en staande verdeelkasten

32 UTILITIES

nr. 5 - september 2017

op maat zijn samen te stellen. De TwinLine-S43 kan worden gecombineerd met het nieuwe, modulaire verdeelsysteem CombiLine-S. Met deze combinatie is nagenoeg iedere configuratie mogelijk en kan aan alle praktische vereisten worden voldaan. Maximale vrijheid bij samenstelling en inrichting van verdeelkasten wordt zo gecombineerd met vertrouwde kwaliteit, montagesnelheid en kostenbesparingen.

De TwinLine-S43 wordt geleverd als kit waarbij de gebruiker zelf uit losse componenten een schakel- of verdeelkast opbouwt. Zijwanden, achterwand, dak- en bodemplaat, plinten, deur en montageprofielen worden daartoe los besteld. Alle kasten zijn ontworpen conform IEC 61439 voor laagspanningsschakelen-verdeelinrichtingen.

Opmerkelijk aan de moderne wanden staande kasten voor energieverdeling zijn de innovatieve flenstechniek, de optimale toegankelijkheid, de eenvoudige koppelmogelijkheid van kasten, het modulaire sokkel-

concept en de flexibel samen te stellen interne configuratie.

De kabelinvoer van het nieuwe TwinLine-programma is één van de grootste die momenteel op de markt beschikbaar is. Om voor iedere toepassing een passende oplossing te kunnen bieden, wordt een grote variëteit aan flensplaten geleverd. Alle flensplaten passen op alle flensopeningen en voorgestanste uitsparingen uit het TwinLine verdeelkastenprogramma.

De flensen kunnen dankzij de druksluit-technologie zonder gereedschap worden gemonteerd.

Het nieuwe sokkelconcept maakt een veilig transport in de werkplaats of op locatie mogelijk. De sokkel is voorzien van voorgestanste uitsparingen en biedt de mogelijkheid om kabelkanalen te installeren als kabelondersteuning. De standaardhoogten van 50 mm en 100 mm kunnen worden gestapeld en gecombineerd zodat op alle installatiewensen kan worden ingespeeld. www.abb.nl

INGEGOTEN POWER SUPPLY De 100W ingegoten AC/DC power supply van Powerbox is ontworpen voor compacte applicaties met beperkte ruimte. Zo heeft de ENI100 een breedte van 31,7 en lengte van 140 millimeter. Een universele ingangsspanning van 90 tot 264VAC laat de module werken op een vaste uitgangsspanning van 24Vdc bij 4A. Het ontwerp is gebaseerd op de flyback topologie en de “altijd aan” regeling waarbij voeding zelf op een intelligente manier haar uitgang regelt om continu opereren te garanderen en snel te reageren zodra er een load of temperatuurfout

optreedt. De ENI100 is CB gecertificeerd volgens EN60950-1.

Industriële systeemontwikkelaars vereisen vaak compacte kleine voedingen die in staat zijn te functioneren in een specifieke omgeving zoals bij hoog elektrische velden met de dreiging voor vonken, eenvoudige

installatie en in staat om lokaal veilige spanning te leveren van 24VDC aan de elektronische apparatuur. In dergelijke omstandigheden worden geen metalen delen toegelaten, wat resulteert in een plastic behuizing met aangeknepen terminals zonder fysieke verbinding tussen de interne heatsink en het chassis. Voor het optimaal koelen van de ENI100 is een inwendig koelelement ingebouwd dat de warmte distribueert van de hot spots en tegelijkertijd het contactoppervlak met de plastic behuizing maximaliseert. www.prbx.com

GEAUTOMATISEERDE KABELIDENTIFICATIE Brady biedt print- en applicatiesystemen voor het printen en aanbrengen van krimpkousen en kabellabels waarmee u de efficiëntie van uw productieprocessen kunt verhogen. De Wraptor printer-applicator voor draadidentificatie laat bedrijven toe om zelflaminerende kabellabels te printen en aan te brengen in slechts enkele seconden. Met de BBP72 dubbelzijdige krimpkousprinter kunnen beide zijden van een krimpkous tegelijkertijd wor-

den bedrukt. Krimpkousen aanbrengen gaat sneller dankzij de BSP45 automatische krimpkousapplicator. Voor een optimale verhoging van de efficiëntie kunnen alle print- en applicatiesystemen worden geleverd met ondersteuning ter plaatse bij de implementatie en het onderhoud.

Brady biedt een ruim gamma identificatiematerialen die aan de industriële normen voldoen, waaronder wikkellabels, zelflaminerende labels en krimpkousen. Deze labels zijn bestand tegen veeleisende omstandigheden, waaronder wrijving, vocht, brandstoffen, chemicaliën, uv-licht en hoge temperaturen. www.bradyeurope.com/wire-automation

VACUÜM VERMOGENSSCHAKELAAR Siemens heeft twee nieuwe compacte vacuüm vermogensschakelaars ontwikkeld voor nominale spanningen van 12 kV en 24 kV. De schakelaars van het type Sion Lateral 3AE61 en 3AE63 zijn compact gebouwd en lichter van gewicht. De vermogensschakelaars schakelen alle bedrijfs- en foutstromen, waar-

borgen de stroom in het netwerk en beschermen zowel het distributienetwerk als de aangesloten verbruikers tegen de gevolgen van kortsluiting. Anders dan gasgeïsoleerde schakelaars onderbreken vacuüm vermogensschakelaars de vlamboog in een vacuüm onderbreker. De hermetisch afgesloten vacuüm onderbrekers zijn geheel onderhoudsvrij en onafhankelijk van omgevingsinvloeden. En niet in de laatste plaats vindt er in het vacuüm geen oxidatie plaats, zodat de contacten permanent schoon blijven en daardoor consistent blijven schakelen.

Door het geringe volume en het specifieke design van de vermogensschakelaar kunnen schakelin-

stallatieruimtes smaller en dus ook kleiner en kosteneffectiever worden gerealiseerd. Dankzij de vele verschillende aansluitmogelijkheden op de hoogspanningscontacten kan de installatiepaneelbouwer de opties voor railmontage optimaliseren. De vermogensschakelaars zijn leverbaar voor verschillende poolafstanden en zowel voor links als rechts gemonteerde aandrijvingen. De eenfasige, gesloten schakelaars kunnen nominale stromen tot 1250 Ampère (A) en nominale kortsluituitschakelstromen tot 25 kA aan. Bij normale omgevingsomstandigheden tussen -5°C en 55°C zijn ze onderhoudsvrij tot 10.000 elektrische schakelcycli. www.siemens.nl/energieverdeling

UTILITIES 33 nr. 5 - september 2017

ENERGIEWET

Wolken voor zonnige salderingsregeling Vormen zich wolken voor de ooit zo zonnige salderingsregeling of ontstaan er nieuwe kansen voor opslag? ECN stelde vijf mogelijke scenario’s op en rekende deze door.

In de optiek van minister Kamp zijn slechts twee van de vijf opties interessant: de terugleversubsidie en de investeringssubsidie.

34 UTILITIES

nr. 5 - september 2017

Tekst: Sophie Dingenen, Margot Besseling & Sharon van de Kerkhof, Corporate Energy Team, Bird & Bird LLP

I

n de editie van februari 2017 schre-

zijn op het gebied van stuurbaarheid,

energiebronnen zoals wind en zon

ven wij eerder over de salderings-

investeringszekerheid, toegankelijk-

niet zo constant als bijvoorbeeld de

regeling na de publicatie van het door

heid, uitvoerbaarheid, groeimogelijk-

opwekking van stroom in een kolen-

PwC opgestelde rapport: “De histori-

heid en kosteneffectiviteit. ECN legt in

centrale. Ook de afnamemarkt is aan

sche impact van salderen”. Uit dit rap-

zijn analyse van de vijf scenario’s een

verandering onderhevig door onder

port is gebleken dat mede door de

link tussen de verwachte kostenreduc-

andere de komst van steeds meer

salderingsregeling, het zal geen

ties voor de overheid en de beoogde

elektrische auto’s, volledig elektrische

verrassing zijn, het geïnstalleerde

stimulering van de ontwikkeling van de

warmtepompen en zelfopwekking.

PV-vermogen bij kleinverbruikers sterk

PV-markt in Nederland.

Hierdoor ontstaan er bijvoorbeeld

is toegenomen sinds 2011. Maar de

De scenario’s die de huidige salde-

pieken in de elektriciteitsvraag als

evaluatie van de salderingsregeling

ringsregeling het meest drastisch

consumenten aan het einde van de

bracht ook een keerzijde aan het licht:

herzien, zullen naar verwachting leiden

werkdag en masse elektrische auto’s

de salderingsregeling zou voor de overheid duur en maar beperkt te sturen zijn. Daarnaast neemt de huidige salderingsregel de prikkel weg bij de kleinverbruikers om het eigen verbruik achter de meter te optimaliseren wat op

Kamp raadt aan om te wachten met de herziening van de salderingsregeling tot 2023 wanneer alle kleinverbruikers zullen zijn voorzien van slimme meters.

zijn beurt weer andere marktontwikke-

tot de grootste kostenreductie, die

opladen en het huishouden doen.

lingen beperkt. Hierop vroeg de minis-

oploopt tot meer dan vijftig procent

Energiemanagement speelt in de

ter van Economische Zaken Kamp het

ofwel zo’n vijf miljard euro. Keerzijde

balancering van vraag en aanbod een

Energieonderzoek Centrum Nederland

is echter dat de ontwikkeling van de

cruciale rol waarbij de mogelijkheid

(ECN) om een analyse te maken van de

PV-markt in Nederland zal afnemen

tot opslag erg bepalend is. Door ener-

verschillende mogelijkheden om in de

met twaalf tot twintig procent. Dit

gie op te slaan wanneer het aanbod

toekomst de salderingsregeling te ver-

laatste percentage varieert per sce-

groter is dan de vraag, kan er worden

vangen met een doordacht alternatief

nario, maar Kamp redeneert dat de

voorzien voor een situatie waarin er

die de opwekking van lokale duurzame

ontwikkeling van de PV-markt bij de

sprake is van een tekort. Een voorbeeld

energie stimuleert.

tweede optie, die is gebaseerd op de

hiervan is een zeer zonnige dag in de

investeringssubsidie, het hoogst is.

vakantieperiode, waarbij PV-installaties

Vijf scenario’s

Deze subsidie zal namelijk de inves-

veel elektriciteit produceren maar

overleg met stakeholders, vijf mogelijke

teringsdrempel verlagen waardoor

consumenten weinig elektriciteit ver-

scenario’s op en rekende deze door.

meer huishoudens over toereikende

bruiken omdat ze niet thuis zijn. Opslag

Drie van deze scenario’s gaan uit van

middelen zullen beschikken om in PV

kan deze fluctuaties opvangen, waar-

het volledig of deels behouden van de

te investeren. Huishoudens lijken meer

door er ook in geval van onderproductie

huidige salderingsregeling. In zijn brief

geinteresseerd in eigen duurzame

minder beroep hoeft te worden gedaan

aan de Tweede Kamer van 12 juli 2017

opwekking dan in een vergoeding voor

op meer vervuilende energieproductie-

oordeelt Kamp dat deze drie scenario’s

overproductie.

faciliteiten zoals kolencentrales.

geen of in mindere mate toekomstbe-

Overigens raadt Kamp aan om te

stendige kostenefficiënte regelingen

wachten met de herziening van de sal-

Incentive De potentie om opslag en

zijn. Dit betekent dat er in zijn optiek

deringsregeling tot 2023 wanneer alle

energiemanagement vaker in te zetten

slechts twee van de vijf opties interes-

kleinverbruikers zullen zijn voorzien van

is er, maar om de opslagmogelijkheden

sant zijn: De terugleversubsidie en de

slimme meters. Alleen dan kunnen vol-

naar vermogen te kunnen toepassen,

investeringssubsidie.

gens hem de voordelen van de beide

is er nog veel ontwikkeling nodig. Niet

In het geval van de terugleversubsidie

opties tot hun recht komen. In zijn brief

alleen op technisch gebied, maar ook

vervangt men de salderingsregeling

deelt Kamp mede dat hij de opties voor

zeker op wetgevings- en subsidie-

volledig voor een ongelimiteerde

een nieuwe regeling en een daarbij

gebied. Een voorbeeld hiervan is de

subsidie per eurocent per kilowattuur

passende overgangsregeling verder zal

eerder beschreven salderingsregeling.

bovenop de terugleververgoeding van

uitwerken, maar dat hij de daadwerke-

Onder de huidige salderingsregeling

de energieleverancier. Kiest men voor

lijke beslissing over laat aan het nieuwe

stelt de energieleverancier het verbruik

de investeringssubsidie dan vervangt

kabinet.

van de kleinverbruiker vast door de van

ECN stelde, in

de overheid de salderingsregeling vol-

het net opgenomen elektriciteit te ver-

ledig voor een eenmalige subsidie die

Opslag

zij uitkeert bij de aankoop van de zon-

meer duurzame energiemarkt speelt

verde elektriciteit. De kleinverbruiker

nepanelen en die afhankelijk is van het

opslag en energiemanagement een

krijgt vervolgens een terugleververgoe-

piekvermogen van de zonnepanelen.

belangrijke rol. Door de afhankelijkheid

ding uitgekeerd indien de levering aan

Kamp constateert dat er voor beide

van de weersomstandigheden is de

het net groter is dan het verbruik van

opties voor- en nadelen te identificeren

productie van energie via duurzame

het huishouden of de onderneming.

In de transitie naar een

minderen met de op het net terug gele-

UTILITIES 35 nr. 5 - september 2017

Innovatie Energieopslag kan namelijk plaatsvinden in alle vormen en maten, variërend van grote opslagmogelijkheden, zoals stuwmeren in bergachtige gebieden en grote accuparken, tot kleinschalige opslaginitiatieven achter de meter bij de consument. Een aantal bedrijven heeft zulke initiatieven gecommercialiseerd voor de kleinverbruiker, waar de Tesla Powerwall en de LG Chem bekende voorbeelden van zijn. Dat innovatie en ontwikkeling nodig blijft om de kostprijs van energieopslag verder terug te dringen en om investeringen in opslag aantrekkelijk te maken, blijkt onder meer uit het Nationaal Actieplan Energieopslag wat Energy Storage NL in oktober 2016 uitbracht. De technologische ontwikkeling staat niet stil en dat is ook zichtbaar op de markt. Onderzoekers kijken namelijk al lang niet alleen maar naar opslag in lithium-ion batterijen.

Opslagmogelijkheden lijken talloos, Tesla combineert energieopwekking en -opslag in zijn Powerwall en Solar Roof.

zoals de waterstofbromide flowbatterij, condensator, natrium-zwavel

Door dit systeem hoeft de kleinver-

op te slaan weg bij de kleinverbruiker.

accu, hybride vormen zoals een nikkel-

bruiker geen leveringskosten en hef-

Door de vergoeding los te koppelen

metaal accu, zeezoutbatterij, opslag in

fingen te betalen over het verrekende

van de productie en te concentreren

natuursteen, het vliegwiel enzovoorts.

gedeelte van de afgenomen elektrici-

op de eenmalige investering, zoals ECN

Naast het ontwikkelen van nieuwe

teit. Zulke heffingen kunnen bestaan

voorstelt in de tweede optie voor een

vormen van energieopslag bestaat ook

uit energiebelasting, opslag duurzame

stimuleringsregeling, worden klein-

de uitdaging om de bestaande vormen

energie (ODE) en btw. Dit betekent dat

verbruikers gestimuleerd om de eigen

van opslag, zoals lithium-ion batterijen,

het voor de kleinverbruiker financieel

energieconsumptie en het teruglever-

grootschalig te kunnen inzetten in

erg interessant is om de opgewekte

gedrag aan te passen. Hierbij is het ook

op zichzelf staande accuparken of in

energie terug te leveren aan het net.

waarschijnlijk dat meer consumenten

(bestaande) wind- en zonneparken

Dit haalt het incentive om de eigen

zich wenden tot opslagmogelijkheden

door het creëren van volledige energie-

geproduceerde stroom te gebruiken of

achter de meter.

managementsystemen.

36 UTILITIES

nr. 5 - september 2017

•

Agenda Industriële koel- en ketelwaterbehandeling 21 september Pathema, Tilburg mastersofindustry.nl

Tijdens deze Masters of Industry toont Mark Boeren (directeur Pathema en Water Innovator of the Year 2017) hoe de Industrial Vortex Generator koelwater kan behandelen zonder inzet van chemicaliën. Nienke Koeman (onderzoeker bij KWR) geeft inzicht in de resultaten van het onderzoek dat zij deed naar de conditionering van koelwater bij open recirculerende systemen.

Pumps & Valves 4-5 oktober Rotterdam Ahoy easyfairs.com

Na drie edities wordt de community van Pumps & Valves alsmaar groter en groter.

Het event bewijst zich dan ook steeds meer als het ‘must attend’ niche event. Zo is er niet alleen een groei in de bezoekersaantallen, maar naast bezoekers uit de procesindustrie maken ook bezoekers uit het watersegment en de maritiem & offshore een opmars naar de beurs.

Ultradiepe aardwarmte voor de industrie 11 oktober Brabanthallen Den Bosch www.mastersofindustry.nl

Het Utilities Platform organiseert tijdens Energie 2017 een Masters of industrybijeenkomst over de kansen van Ultradiepe aardwarmte voor de industrie. De ervaringsdeskundige en aardwarmte-expert is deze keer Frank Schoof, voorzitter van stichting Platform Geothermie en onderzoekscoördinator van de Kennisagenda Aardwarmte van het ministerie van EZ. Schoof was onder andere betrokken bij een van de eerste aardwarmteboringen in Nederland. Platform Geothermie focust zich op onafhankelijke voorlichting over alle aspecten van de geothermie. De academische bijdrage wordt nog nader benoemd.

Energie 2017 10 – 12 oktober Brabanthallen, Den Bosch energievakbeurs.nl

Vakbeurs Energie is hét live B2B-platform gericht op duurzame energieopwekking en energiebesparing. Een platform boordevol innovaties, lezingen, live demonstraties en waardevolle contacten. Binnen Vakbeurs Energie is een specifiek platform ingericht: Energie & Industrie. Dit platform krijgt een eigen inhoudelijk programma en aparte presentaties op de beursvloer.

Aquatech Amsterdam 31 oktober – 3 november Amsterdam RAI aquatechtrade.com

Dit jaar is het weer tijd voor de internationale beurs voor proces-, drink- en afvalwater Aquatech. De beurs is tevens de aftrap van de Amsterdam International Water Week (AIWW). De afgelopen editie kende een uitgebreid kennisprogramma, een innovatielab, diverse landenpaviljoens, de industrial user experience en diverse Aquastages.

Industrie & Energie 2017: Versnellen.

12 december 2017 FME Zoetermeer utilities.nl

De industrie wil zijn CO2-uitstoot terugdringen en claimt zijn rol in de energietransitie.

De energiegrootverbruikers committeerden zich onlangs nog aan een extra energiebesparing van negen petajoule. Het huidige tempo van energie- en CO2-besparing is echter te laag om de CO2-uitstoot naar het niveau terug te dringen dat in het klimaatakkoord in Parijs is afgesproken. Versnellen is dan ook de enige optie. Versnellen door doorbraakinnovaties die de wereld van moleculen en elektronen met elkaar verbinden.

Versnellen door harmonisatie van wet- en regelgeving en financieringsmodellen.

Utilities ontvangt graag uw bijdrage aan deze pagina. Redactie Utilities, info@industrieperspectief.nl

Kijk voor meer evenementen in de industrie op www.utilities.nl

UTILITIES 37 nr. 5 - september 2017

In het volgende nummer UTILITIES 6 VERSCHIJNT IN OKTOBER

Energietechnologie en innovatie op vakbeurs Energie 2017

Energie 2017 De komende editie van Utilities staat

Schone waterstof uit aardgas

Industriewaterleiding Delfzijl bespaart water

in het teken van de vakbeurs Energie

Berenschot en TNO onderzoeken

Groningen Seaports legt een indu-

2017. Lees over de laatste innovaties

de mogelijkheden de winning van

striewaterleiding aan tussen de

op het gebied van (industriële) ener-

waterstof uit aardgas, met afvang van

bedrijven AkzoNobel en Zeolyst op

gietechnologie en energietrends voor

CO2. Daarmee zou snel een infrastruc-

het industrieterrein Oosterhorn in

de komende jaren. Ook vindt u een

tuur voor waterstof tot stand kunnen

Delfzijl. AkzoNobel haalt pekelwater uit

uitgebreid overzicht van het congres-

worden gebracht. Ook waterstof uit

Zuidwending en verdampt dat om er

programma dat tijdens de drie dagen

tijdelijke overschotten aan duurzame

zout uit te halen. Het water dat vervol-

beurs wordt verzorgd.

energiebronnen kan van dit net gebruik

gens overblijft, is van industriekwaliteit

maken. Nuon, Gasunie en Statoil scha-

en wordt nu nog geloosd in de Eems.

kelen al voor en willen waterstof inzetten als brandstof voor één van de drie units van de Magnum-centrale.

Thema's 2018 1 Waterketens 2 Energie-inkoop 3 Schoon gas en biomassa

Thema's 2017

4 Watertechnologie en innovatie 5 Stoom, warmte en CO2-neutraal produceren 6 Energietechnologie en -inkoop – Beurs Energie

7 Energie- en waterscenario’s voor 2020 Aquatech 2017 8 Offshore gas en wind

38 UTILITIES

nr. 5 - september 2017

2018 7 Stoom en ketelwaterbehandeling 8 Energie en waterinfra

COMING IN 2018 - SAVE THE DATE

19 -21 JUNE 2018

MESSE WIEN | VIENNA | AUSTRIA

BROUGHT TO YOU BY POWER-GEN & DISTRIBUTECH

LEADING THE EVOLUTION OF ELECTRICITY

Submit a paper for Electrify Europe visit the Conference page on www.electrify-europe.com to find out more

Electrify Europe is designed to foster information exchange between established and new players for the creation of advanced solutions across the entire electricity value chain. It inspires thought leadership, collaboration, and innovation to transform the future of electricity.

To find out how you can engage with this exciting event, please visit www.electrify-europe.com or contact:

POWER GENERATION

Leon Stone T: +44 (0) 1992 656 671 E: leons@pennwell.com

Owned and Produced by:

RENEWABLES AND ENERGY STORAGE Sophia Perry T: +44 (0) 1992 656 641 E: sophiap@pennwell.com

Presented by:

T&D, ICT, IOT, TELECOMS

Tudor Bercu T:+44 (0) 1992 656 679 E: tudorb@pennwell.com

www.moxa.com

IndustriĂŤle netwerken zijn een specialisme; wij zijn die specialisten.

De Moxa industriĂŤle netwerkoplossingen zijn ontworpen voor de meest kritische toepassingen, waarbij betrouwbaarheid in een 24/7 productie omgeving centraal staat. Een applicatie specifiek netwerkontwerp en configuratie zijn hiervoor van het allergrootste belang. Wij weten hoe en zijn ervan overtuigd dat uw kennis van procesautomatisering en ons netwerkspecialisme tot niets anders kan leiden dan gezamenlijk succes.

www.modelec.nl Tel. 0318-636262 sales@modelec.nl

Created and produced by

Leading the way

www.OffshoreWINDConference.biz Offshore WIND Conference 2017 will focus on the opportunities for the offshore wind sector over the next ten years and beyond. What will upcoming tenders offer the supply chain (short term)? What are the trends and opportunities after 2023? Subtopics such as cost reduction, innovations, subsidy and cooperation with oil and gas will also be tackled.

Part of:

Sponsors:

Supported by:

In cooperation with:

Offshore WIND Conference 9 & 10 October 2017, Amsterdam RAI, the Netherlands Monday 9 October

Tuesday 10 October

12.00

Welcoming lunch

08.00

Networking breakfast

13.00

Opening: Can electricity market cannibalisation be cured?

A renewable generation is on the rise. Market demand is met as the wind will always continue to blow. Yet, with market prices falling is the offshore wind industry set to get caught in cannibalising its own investment? A kick-off to show the bigger picture within the industry.

09.00

Future forecast: reading the map What is the road for 2023 up to 2050 and beyond? Can the industry turn agreements into reality? Leading players from the industry offer their forecasts.

Challenges to be faced short-term up to 2023

Forecasting the future up to 2050 and beyond

Speakers: • Daiva Matoniene, Rapporteur on the Revised Renewable Energy Directive and the Internal Electricity Market, European Committee of the Regions • Leo de Vrees, Dutch Ministry of Infrastructure & Environment • Simon Dilks, Head of Nuclear and Renewables Innovation Department, Business, Energy & Industrial Strategy (BEIS), United Kingdom

Speakers: • Pieter van Oord, CEO, Van Oord • Bent Christensen, Vice President, Siemens Gamesa The road up to 2023 How can the industry prepare for the long-term? Which steps will need to be taken to ensure future demand, regulations and energy agreements?

Speakers: • Jasper Vis, Country Manager, DONG Energy Netherlands • Lars Kristensen, Senior Vice President Wind & Renewable Energy, Bladt Industries

10.00

Refreshment break

10.30

Oil, gas and wind: friend or foe What will change in the cooperation between oil, gas and offshore wind in this new energy paradigm. More importantly, what’s in it for wind?

Speakers: • René Peters, Director Gas Technology, TNO Energy

Human Capital In the road leading up to 2023 a new breed of offshore wind personnel will be required. Speakers will discuss the opportunities and challenges in human capital.

Space meets wind Space technology meets offshore wind: how can these two industries work together to improve future offshore wind farms and applications?

Speakers: • David Molenaar, Country Division Head Wind Power, Siemens Gamesa • Paul Boumans, Commercial Director, Falck Netherlands 15.00

Refreshment break

15.30

Trial and triumph in bidding systems Tenders and bidding are hot topics in the industry. The Netherlands have presented a solid case and many countries stand to follow suit. Where lie the challenges? Can cost reduction be met by taking important technological steps. What works in other countries? Questions to be answered in an interesting panel discussion.

Speakers: • Michael van der Heijden, Founder, Amsterdam Capital Partners • Dr. Thor Ugelvig Petersen, Head of Department for Ports and Offshore Technology, DHI Group • Christoph Mertens, Executive Counsel Pan-EU Renewable Energy Business Developments, Sumitomo Deutschland

Speakers: • Rita Rinaldo, Head of Institutional Projects Section / Acting Head of Markets and Partnerships Office, European Space Agency • Davide Coppela, Downstream Business Applications Department, European Space Agency Closing statement A wrap-up of the past two days offering reflection and food for thought.

12.30

Refreshments

(9), 10 & 11 October 2017 Offshore Energy Exhibition & Conference

Upcoming talent A well-functioning industry requires not only experienced personnel, but also new, young blood – full of challenging ideas and innovations.

Four short presentations will be held by students.

Speakers: • Max de Feber, Student Offshore & Dredging Engineering, Delft University of Technology • René Bos, Graduate Delft University of Technology / Starter, Eneco 17.00

Networking drinks

Delegate fees Select your package Ticket Offshore WIND Conference

Contact information Regular

Student

Non-profit

€ 495

€ 75

€ 150

Email: info@OffshoreWINDConference.biz Tel: +31 (0)10 2092600 For sales please contact sales@OffshoreWINDConference.biz

Reserve your seat now at registration.OffshoreWINDConference.biz