UTILITIES NUMMER 01 - februari 2020 • TWINTIGSTE JAARGANG
cts
manufa
Technologie en economie in de de energie-, energie-,waterwater- en en gassenmarkt gassenmarkt
We spelen met vuur rondom watervoorziening Transport blijft bottleneck in warmtetransitie FrieslandCampina formuleert watervisie www.utilities.nl
Bij OMV GAS gaan flexibiliteit en exceptionele service samen met de internationale kennis en financiĂŤle kracht van de OMV Group. Wij leveren aardgasoplossingen op maat aan grote Europese klanten en distributeurs. Onze flexibele prijs- en leveringsconcepten evenals gedetailleerde kennis van de markt zorgen ervoor dat onze producten perfect aansluiten op uw specifieke behoeften. Neem contact met ons op als u wilt weten hoe onze aardgasoplossingen uw bedrijf kunnen ondersteunen: www.omv-gas.nl
Inhoud
8
12
16
Water als strategisch medium
Rondetafeldiscussie restwarmte
Waterinnovator of the Year
FrieslandCampina is druk bezig met het formuleren van zijn eigen watervisi. Sustainability manager Klaas Vos kijkt naar de wereldwijde toeleveringsketen om de CO2-emissies aan banden te leggen, de watervoetafdruk te verkleinen en de afvalstromen binnen de perken te houden.
Een select gezelschap van warmteexperts schoof aan bij de rondetafeldiscussie industriële restwarmte. Hoopgevend is dat er, in combinatie met andere duurzame warmtebronnen, voldoende restwarmte aanwezig is om de steden te verwarmen. Het is wel de vraag hoe die warmte op tijd en tegen acceptabele kosten bij de gebouwde omgeving te krijgen.
Vivimag, AquaVest en Zero Brine dingen mee naar de titel: Water Innovator of the Year 2020. Waar Vivimag fosfaten terugwint als vivianiet, ondersteunt AquaVest de watersector bij het nemen van investeringsbeslissingen. Zero Brine wint waardevolle zouten uit brijn. Alle drie de kandidaten pitchen tijdens het Watervisie Congres 2020 dat 13 februari wordt gehouden bij Tata Steel.
22 Hergebruik stoom Dow Benelux B.V. onderzoekt elke dag waar het duurzamer kan in haar bedrijfsvoering. Met de maatregelen die Dow doorvoert, draagt zij bij aan de klimaatdoelstellingen van 2050. Subsidies helpen het bedrijf hierbij. Bijvoorbeeld bij de ontwikkeling van de stoomrecompressor. Een systeem waarmee Dow weer een stap dichter bij CO2-neutraliteit komt.
Commentaar.................................... 5 Trending news................................. 6
24
26
Watervoorziening onder druk
Water Tata Steel altijd beschikbaar
De Nederlandse watervoorziening staat onder druk. Dat stelt Marike Bonhof, directielid bij drinkwaterbedrijf Vitens. Ze roept daarom op om samen met de industrie en andere ketenpartners om tafel te gaan en waterzekerheid serieus te nemen. Bonhof is één van de drie potentiële schaduwministers van water tijdens het industriële watercongres Watervisie 2020.
De watervoorziening van Tata Steel staat gelijk aan procesveiligheid. Waterdeskundige Sander Kuipers stuurt dan ook vooral op beschikbaarheid van koel-, productie- en demiwater. De staalproducent heeft voorlopig geen last van waterstress. Toch blijft men alert: een tekort aan stoom of koelwater kan tenslotte desastreuse gevolgen hebben.
Projecten.......................................... 28 Agenda............................................. 33
In het volgende nummer................. 34
UTILITIES 3 nr. 1 - februari 2020
MAAK KENNIS MET SIDUNN® CONNECTED
???
Monitoring en beheer op afstand van uw vermogensschakelaars.
WEET U PRECIES WAT HET VERBRUIK VAN UW ELECTRISCHE INSTALLATIE IS?
Hekendorpstraat 69 3079 DX Rotterdam +31(0)10 283 26 00 pz@santonswitchgear.com
www.santoncbs.com
WAT IS ER EIGENLIJK MIS MET EEN BEETJE RENDEMENTSDENKEN?
Max Foundation bestrijdt al tien jaar kindersterfte in Bangladesh door mensen van schoon drinkwater te voorzien. Toegang tot schoon drinkwater maakt namelijk het verschil tussen ziek en gezond, tussen een toekomst
of geen tijd om daaraan te denken. We doen dat zo zakelijk mogelijk. Dat klinkt kil, maar dat is het niet. Met onze op rendement gerichte aanpak behalen we jaar in jaar uit een uitstekend resultaat. We hebben op deze
manier al meer dan een miljoen Bengalen blijvend van schoon drinkwater voorzien. En dat met een overhead waar de sector jaloers op is. Wat ons betreft is liefdadigheid serious business.
www.maxfoundation.org
WATERTRANSITIE
De rechtszaak tegen de Staat die Urgenda al in 2015 won, brengt de Rijksoverheid in een lastig parket. Vijf jaar uitstel maakt het er niet eenvoudiger op om het vonnis op te volgen. Nu zal men met man en macht moeten werken aan een plan om de uitstoot van broeikasgassen met 25 procent terug te dringen ten opzichte van 1990. En dat vóór 2021. Nu is het vonnis slecht nieuws voor de Rijksoverheid, maar wellicht goed nieuws voor de industrie. De meeste bedrijven willen hun uitstoot wel beperken, maar hikken aan tegen de hoge investeringen en lange terugverdientijden. Voor de Rijksoverheid vallen deze investeringen juist lager uit dan bijvoorbeeld de elektrificatie van het wegtransport. Een win-win-situatie dus, die als enige nadeel heeft dat de burger niet lijkt te begrijpen dat deze investeringen ook voor hen zijn. Intussen zijn de gevolgen van een relatief korte tijd fossiel energiegebruik al merkbaar. Het lijkt dan ook een illusie dat alleen investeren in het voorkomen van klimaatverandering (mitigatie) afdoende is. Met name in de watervoorziening zullen er ook maatregelen moeten worden genomen om de negatieve gevolgen van klimaatverandering zoveel mogelijk te beperken (adaptatie). De energietransitie is schoorvoetend gestart, maar de watertransitie gaat daar rap achteraan. Grote waterverbruikers denken nu al na over het spreiden van risico’s. Door het watergebruik te beperken, andere bronnen aan te boren of recycling van stromen. Wat dat aangaat lijkt de tran-
Laten we niet afwachten tot er iemand naar de rechter stapt, maar ga aan de slag.
sitie veel op die we kennen van de energiewereld. Een significant verschil is echter dat energie een redelijk homogeen product is. Hernieuwbare energie kent zijn eigen uitdagingen, maar best practices voor zon, wind en biomassa zijn wereldwijd toe te passen. Hoe anders is dat met water, dat zeer lokaal kan verschillen in kwaliteit, kwantiteit en beschikbaarheid. Water is behalve eerste levensbehoefte ook essentieel voor de groei van gewassen en het veilig en efficiënt bedrijven van industriële processen. Daar komt nog bij dat de waterketen zeer uitgebreid is met schakels met conflicterende belangen. Om de toegang tot schoon zoet water ook in de toekomst te garanderen, moeten we nu de waterstransitie inzetten. De complexiteit houdt partijen echter tegen te investeren en doordat niemand het totaaloverzicht heeft, blijft het watersysteem suboptimaal. De schakels in de keten zullen dan ook meer moeten samenwerken. En dat kan best betekenen dat, net als bij de CO2-besparende investeringen, publieke partijen moeten investeren in private projecten. Laten we dan ook niet afwachten tot er iemand naar de rechter stapt, maar ga aan de slag. Wij geven Mix-land-black--NL.pdf 1 27/02/2018 15:48:04 de voorzet met Watervisie 2020, waar we de schaduwminister van water kiezen.
David van Baarle, David@industrielinqs.nl
Colofon Twintigste jaargang nummer 1 - februari 2020 Utilities (8x per jaar) Technologie en economie in de energie-, water- en gassenmarkt
Uitgever Industrielinqs Energie & Water Gedempt Hamerkanaal 155 1021 KP Amsterdam T 06-51499670 info@industrielinqs.nl
Hoofdredactie David van Baarle 06-51499670
Lay-out Klaas Dijkstra Inzet advies | www.inzet-advies.nl
acts
manuf
Drukkerij
Opzeggen
PreVision Graphic Solutions
Dit magazine hanteert de opzegregels uit het verbintenissenrecht. Wij gaan er van uit dat u het blad ontvangt uit hoofde van uw beroep. Hierdoor wordt uw abonnement steeds stilzwijgend met een jaar verlengd. Proef- en kennismakingsabonnementen worden niet automatisch verlengd en stoppen na het aantal aangegeven nummers.
Advertentie-acquisitie Jetvertising BV Postbus 1890, 2280 DW Rijswijk T 070 399 0000 www.jetvertising.nl Arthur Middendorp: arthur@jetvertising.nl Abonnementen (excl. 9% BTW) Utilities verschijnt 8x per jaar. Nederland/België € 133,00 p/j Introductie NL/B 25% € 99,75 p/j Overig buitenland € 155,Losse verkoopprijs € 18,50 Studenten € 38,50 Proefabonnement 3 mnd € 27,00
Opzeggen kan via info@industrielinqs.nl Prijswijzigingen voorbehouden. © IndustriePerspectief 2020 Niets uit deze uitgave mag worden gereproduceerd zonder toestemming van de uitgever. ISSN: 1389-6385
MILIEUVRIENDELIJK SOCIAAL VERANTWOORD PAPIER & KARTON VAN LANDBOUWAFVAL
WWW.PAPERWISE.EU
UTILITIES 5 nr. 1 - februari 2020
Trending news op www.utilities.nl Staat moet uitstoot broeikasgassen verminderen vóór 1 eind 2020
Het rechterlijk bevel aan de Staat om de uitstoot van broeikasgassen door Nederland met 25 procent te verminderen voor het einde van 2020 blijft in stand. Dat esliste de Hoge Raad. Een belangrijke oorzaak van de snelle opwarming van de aarde is de uitstoot in de atmosfeer van CO2 en andere broeikasgassen. Dit brengt grote gevaren mee
voor het leven op aarde. De Stichting Urgenda en de Staat vinden allebei dat de uitstoot van broeikasgassen snel moet worden verminderd. Maar ze verschillen van mening over het tempo. De Staat heeft voor 2020 een doelstelling in EU-verband van vermindering met twintig0 procent ten opzichte van de uitstoot in 1990. Urgenda daarentegen is van mening dat, gelet op de ernstige risico’s van klimaatverandering, de Staat niet met deze doelstelling mag volstaan. Urgenda eist beperking van de Nederlandse uitstoot in 2020 met ten minste 25 procent ten opzichte van die in 1990. De rechtbank in Den Haag volgde het standpunt van Urgenda. Zij beval de Staat in 2015 om de uitstoot van broeikasgassen door Nederland met 25 procent te verminderen voor het einde van 2020. Het gerechtshof in Den Haag bevestigde dit bevel in 2018. De Hoge Raad verwierp vervolgens het cassatieberoep van de Staat tegen deze beslissing.
2 Elf miljoen Europese steun voor waterstofproject Delfzijl
Een consortium van Nouryon, Gasunie en vier partners ontvangt elf miljoen Europese subsidie voor het groene waterstofproject ‘Djewels’. De partners installeren een twintig megawatt elektrolyser in Delfzijl voor de productie van waterstof als basis voor groene methanol. De subsidie komt van de Fuel Cells and Hydrogen Joint Undertaking (FCH-JU). Dit is een samenwerking tussen de Europese Commissie en de industrie dat de ontwikkeling van nieuwe waterstoftechnologie stimuleert. Het project krijgt ook vijf miljoen euro subsidie van het Waddenfonds. De twintig megawatt elektrolyser van Nouryon en Gasunie zou de eerste in haar soort zijn die op deze schaal in Europa wordt geïmplementeerd. Bij het Djewels-project zijn nog vier andere partners betrokken. McPhy levert innovatieve alkaline elektrolysers om hernieuwbare elektriciteit om te zet-
ten in drieduizend ton groene waterstof per jaar. BioMCN combineert deze waterstof met CO2 uit andere processen om hernieuwbare methanol te produceren. Dit levert een CO2-reductie op van 27.000 ton per jaar.
3 Gemeente Amsterdam verkoopt aandelen AEB
De gemeente Amsterdam verkoopt haar aandelen in Afval Energie Bedrijf (AEB). Volgens het college bereid ze zich voor op een competitief verkoopproces waar in het voorjaar een definitieve besluit over wordt genomen. Sinds november zijn alle verbrandingslijnen van AEB weer operationeel. De gemeente heeft AEB liquiditeitssteun gegeven tot maximaal tachtig miljoen euro. Tot nu toe is daarvan 35 miljoen euro aan AEB verstrekt. De komende maanden bereidt het college het verkoopproces verder voor. Het college heeft de uitgangspunten voor de verkoop vastgesteld. De prijs is het belangrijkste verkoopcriterium. De partijen moeten verder voldoen aan een aantal geschiktheidseisen. Er wordt een screening gedaan op integriteit en de partijen moeten kunnen aantonen dat ze voldoende financiële draagkracht hebben.
6 UTILITIES
nr. 1 - februari 2020
4 Investeringsfonds klimaatinnovaties
Voormalig politicus Wouter
7Sabic recyclet plastics
Het is chemieconcern Sabic
Bos gaf het startsein voor
die er in Geleen als eerste in
Invest-NL. Een investe-
is geslaagd om gemengde
ringsfonds om innovaties
plastic afval te voeden aan
op het gebied van klimaat
een kraker. Om er weer che-
en energietransititie met
mische bouwstenen van te
een relatieve lange terug-
maken. Het chemiebedrijf
verdientijd op gang te trek-
hoopt in 2021 naar een verwerkingscapaciteit van twin-
ken. Het fonds komt start
tig kiloton te gaan.
wel twee jaar later dan oorspronkelijk gepland. Met het fonds dat nu 2,5 miljard euro groot is, moeten bedrijven worden geholpen om innovaties over de zogenoemde onrendabele top heen te trekken.
8 Asbest in gasleidingen
De Nederlandse netbeheerders onderzoeken een bepaald type oudere verbindingen in gasleidin-
Duitsland bant 5 kolencentrales
gen omdat ze asbest kunnen bevatten. Het werken hieraan kan risico opleveren voor de monteur. In verband daarmee stellen de netbeheerders een deel van geplande werkzaamheden uit.
9 Missiegedreven onderzoek RVO lanceert een nieuwe
duurzame innovatieregeling met de naam MissieDe Duitse federale en deelstaatregeringen bereikten
gedreven Onderzoek,
overeenstemming over een tijdschema voor de sluiting
Ontwikkeling en Innovatie
van kolengestookte centrales. Uiterlijk in 2038, maar
(MOOI). De regeling richt
liever eerder, zouden de laatste kolencentrales moeten
zich op projecten voor
sluiten. De Duitse bestuurders bespreken eerst het tijd-
‘Wind op zee’, ‘Hernieuwbare energie op land’,
schema voor de uitfasering van de kolen met de
‘Gebouwde omgeving’ en de ‘Industrie’. De TKI’s spelen
exploitanten van de centrales.
een belangrijke rol bij de ontwikkeling van de MMIP’s die aan de basis liggen van de MOOI-regeling.
6
Stikstofcrisis remt groei Groningen Seaports De stikstofcrisis raakte ook de activiteiten in de Eems-
sanering 10 Magnetische verwijdert Glyfosaat
Wetenschappers van de
haven en chemiepark
Friedrich-Alexander-
Delfzijl. Groningen Seaports
Universität Erlangen-
zag dat dertig energietransi-
Nürnberg kunnen de
tie versterkende activiteiten
omstreden herbicide
op losse schroeven kwamen
Glyfosaat effectief verwij-
te staan. In de regio staan voor anderhalf miljard euro
deren via magnetische sanering. Met behulp van magne-
aan investeringen op stapel. Die vertragen echter door
tiet nanodeeltjes vangen ze het glyfosaat, waarna de
de strengere stikstofmaatregelen.
deeltjes met magneten uit het water te vissen zijn.
UTILITIES 7 nr. 1 - februari 2020
INTERVIEW
Water is een strategisch medium FrieslandCampina is druk bezig met het formuleren van zijn eigen watervisie. De coĂśperatie vertegenwoordigt 18.261 melkveehouders in Nederland, Duitsland en BelgiĂŤ en heeft duurzaamheid hoog in het vaandel. Sustainability manager Klaas Vos kijkt naar de wereldwijde toeleveringsketen om de CO2-emissies aan banden te leggen, de watervoetafdruk te verkleinen en de afvalstromen binnen de perken te houden. Dat water daarin steeds zwaarder meeweegt heeft niet alleen met verantwoord ondernemen te maken, maar ook met risicomanagement.
8 UTILITIES
nr. 1 - februari 2020
O
nze CO2-doelstellingen zijn mis-
pen water op tegen een kostprijs van
verversen als bepaalde grenswaarden
schien nog wel het meest helder
twee cent per kuub. Drinkwater kost al
worden bereikt. Dit vraagt wel om een
gedefinieerd’, zegt Vos. ‘We volgen
snel vijftig cent per kuub. Maar als je
investering, maar levert direct 25 tot
de ambities van de Nederlandse en
de kosten meeneemt van het zuiveren
dertig procent waterbesparing op. Je
Europese overheden en streven naar
en verwarmen van het water voor het
zou zelfs kunnen overwegen om de
klimaatneutraliteit in 2050. In 2030 zul-
proces en verwerken en afvoeren na
weggekoelde warmte te gebruiken
len we al voor de helft klimaatneutraal
het proces, kom je op veel hogere prij-
als basis voor de cleaning in place
moeten opereren. We kijken daarbij
zen. We rekenen intern dan ook met
(CIP, red.) -processen. Op die manier
niet alleen naar de eigen uitstoot
prijzen van vier tot tien euro per kuub.
combineren we de wateropgave met
(scope 1, red.), maar ook naar de uitstoot
Als je met een reële kostprijs rekent,
de energie uitdagingen. We ontdekken
van onze toeleveranciers (scope 2). We
is het ook eenvoudiger investeringen
steeds meer van dit soort afgeleide
worstelen nog wel met de CO2-uitstoot
in waterbesparing af te wegen tegen
voordelen. Zo onderzoeken we ook of
buiten onze invloedssfeer (scope3),
de kosten en opbrengsten. Maar dan
het zin heeft het loog uit de CIP-rondes
maar slagen er steeds meer in om de
moet je dus wel goed inzicht hebben in
terug te winnen. Ook hier zouden kos-
gehele keten te betrekken bij het ver-
de water- en energiestromen door de
tenbesparingen en milieuwinst hand in
kleinen van de CO2-voetafdruk.
hele keten.’
hand kunnen gaan.’
Onze boeren investeren ruim in zonne-
De doelstelling is om in 2025 het
en windenergie, waar we ze bij onder-
watergebruik per ton product met
Rentmeesterschap
steunen. En veel van het mest wordt
twintig procent te verlagen. Vos: ‘Dat
Eenvoudiger wordt het er volgens Vos
via vergisting omgezet in biogas. Dat
is een behoorlijke ambitie, aangezien
niet op. ‘Het beheren en beheersen
biogas kunnen we bijvoorbeeld weer
we jaarlijks 25 tot dertig miljoen kuub
van koeltorens vergt andere kennis
gebruiken voor hogetemperatuur-
water gebruiken. Dichterbij zou al in
dan de inzet van grondwater. Je moet
warmte in onze fabrieken. We hebben
2021 een besparing van acht procent
kennis hebben van fouling, scaling en
al berekend dat we met de potentiële
moeten zijn gerealiseerd. We liggen op
rekening houden met eventuele legi-
capaciteit bij onze leden al in onze
lijn en benoemden al de projecten die
onellabesmetting. Dat is allemaal te
volledige energiebehoefte kunnen
de doelstellingen zullen verwezenlijken.
voorkomen door voldoende kennis en
voorzien. En waar dit niet toereikend
procedures. Verstandig watergebruik
is, gebruiken we ook nog biomassa.
Schaarste Zoals gezegd
heeft vooral te maken met het beheer-
Daarbij kiezen we bewust voor lokale
werkt Vos aan de Watervisie van
sen van je stromen. Je moet dus per
reststromen. Doen we overigens ook
FrieslandCampina. Hierin komen
site weten welke opties je hebt, welke
in Vietnam, waar een warmtekrach-
duidelijke richtlijnen te staan over
stromen er in gaan en welke er uit. En
tingstallatie draait op rijstvliezen.’
de inzet van verschillende soorten
hoe de waterkwaliteit en kwantiteit de
kwaliteiten water, waterbesparende
prijs en kwaliteit van je producten beïn-
Watervoetafdruk Beperking
maatregelen en best available tech-
vloedt. Goed rentmeesterschap klinkt
van de watervoetafdruk stond wel al
nieken. ‘FrieslandCampina startte zijn
misschien wat saaier dan spectaculaire
langer als doel in de MVO rapporten
processen in tijden waar water ruim
water- en energiebesparende projec-
van de zuivelcoöperatie, maar krijgt
voorradig was en energie redelijk
ten. Maar goed doordacht onderhoud,
de laatste jaren een prominentere
betaalbaar. Het besef van schaarste
het voorkomen van verliezen en kleine
positie. ‘Waar de toegang tot schoon, zoet water tot voor kort vanzelfsprekend was, zien we nu tekenen van verdroging en verzilting’, zegt Vos. ‘In onze buitenlandse vestigingen kan de lokale waterkwaliteit ook problemen
Als je de kosten meeneemt van het zuiveren en verwarmen van water voor het proces en verwerken en afvoeren na het proces, kom je op veel hogere prijzen.
opleveren. In Nederland is met name de kwantiteit een uitdaging. Een aantal
laat je andere keuzes maken. Neem bij-
modificaties kunnen net zo veel bespa-
vestigingen zit al op het maximale van
voorbeeld de koeling van de seals van
ringen opleveren. Zo kwamen we er
de grondwatervergunning en kunnen
pompen. In een gemiddelde vestiging
achter dat de koeling van een homo-
daardoor niet uitbreiden. Het is ons er
staan zo’n 48 van dit soort pompen
genisator veel te ruim was gedimensi-
dus alles aan gelegen om het waterver-
en daarmee gaat al éénderde van het
oneerd. De procestechnologen zetten
bruik zoveel mogelijk terug te dringen.
waterverbruik naar koeling. Dat water
voor de zekerheid de kraan maar volop
En als het vanuit strategisch oogpunt
pompen we op met een temperatuur
open zodat er zeker genoeg koelcapa-
niet doorslaggevend is: we merken
van zo’n twaalf graden Celsius, koelt
citeit was. Door te bekijken wat echt
ook dat elke bespaarde liter water leidt
een pomp en gaat dan direct het
nodig was, konden we het waterver-
tot verlaging van het energieverbruik.
riool in. Dat kan natuurlijk ook anders.
bruik significant terugbrengen. Dat is
Wat dat aangaat wordt de waarde van
Je kunt het seal-water ook voor een
heel snel verdiend met alleen een aan-
water veel te laag ingeschat. We pom-
bepaalde periode recirculeren en pas
passing van een procedure.’
UTILITIES 9 nr. 1 - februari 2020
TATA STEEL | VELSEN-NOORD | 13 FEBRUARI
[SAV
E TH
TATA STEEL | VELSEN-NOORD | 13 FEBRUARI
E DA TE]
[SAV
E TH
E DA TE]
HET SCHADUWMINISTERIE VAN WATER Klimaatverandering en bevolkingsgroei legt druk op zowel de kwaliteit als kwantiteit van water. Waar schaarste optreedt, moeten bestuurders soms drastische keuzes maken. De industrie komt bij die keuzes vaak niet op de eerste plaats, terwijl ze ook onderdeel van de oplossing kan zijn. Klimaatverandering en bevolkingsgroei legt druk op zowel de kwaliteit als kwantiteit van water. Waar schaarste Hoe zorgen de grootverbruikers van zoetwater optreedt, moeten bestuurders soms drastische keuzes ervoor dat ook hun belangen worden gehoord? Het maken. De industrie komt bij die keuzes vaak niet op de schaduwministerie van water verbindt de waterketen en eerste plaats, terwijl ze ook onderdeel van de oplossing spreekt namens álle watergebruikers. kan zijn.
Programma
HET SCHADUWMINISTERIE VAN WATER
De Water Innovator of the Year verkiezing is een onderdeel Hoe zorgen de grootverbruikers van zoetwater tijdens het Watervisie congres. We gaan op zoek naar ervoor dat ook hun belangen worden gehoord? Het innovatieve bedrijven, start-ups of overheidsinstellingen schaduwministerie van water verbindt de waterketen en die innovatie, duurzaamheid, publiek-private spreekt namens álle watergebruikers. samenwerking hoog in het vaandel hebben staan. De Water Innovator of Initiatiefnemers: the Year verkiezing is een onderdeel tijdens het Watervisie congres. We gaan op zoek naar innovatieve bedrijven, start-ups of overheidsinstellingen die innovatie, duurzaamheid, publiek-private samenwerking hoog in het vaandel hebben staan. Partners Watervisie platform: Initiatiefnemers:
11.00 uur
Optioneel: rondleiding (vol=vol)
12.00 uur
Ontvangst met lunch
Programma 13.00 uur 11.00 uur 12.00 uur 13.00 uur 14.15 uur 14.45 uur
Aanvang congres - Wat kan er nu? Korte pauze • Keynote Klaas Vos (Sustainability manager global supply chain, FrieslandCampina) Middagprogramma - Wat kan er straks? • Keynote Perry van der Marel (Managing director • Pitches Water Innovator of the Year 2020 Northwater)
15.30 uur 14.15 uur
Korte pauze Korte pauze
16.00 uur 14.45 uur
Vervolg programma - wat is er nodig? Middagprogramma - Wat kan er straks? • Verkiezing van de Schaduwminister van Water • Pitches Water Innovator of the Year 2020 Kandidaten zijn o.a. Jan Bruning (CEO, Nedmag) en Neldes Hovestad (VP Operations Dow Korte pauze Benelux) • Uitsmijter Vervolg programma - wat is er nodig? • Bekendmaking Water Innovator of the Year 2020 • Verkiezing van de Schaduwminister van Water Kandidaten zijn o.a. Jan Bruning (CEO, Nedmag) Netwerkborrel en Neldes Hovestad (VP Operations Dow Benelux) Einde congres • Uitsmijter • Bekendmaking Water Innovator of the Year 2020
15.30 uur 16.00 uur 17.30 uur
Partners Watervisie platform:
Aanvang congres - Wat kan er nu? • Keynote Klaas Vos (Sustainability manager Optioneel: rondleiding (vol=vol) global supply chain, FrieslandCampina) • Keynote Perry van der Marel (Managing director Ontvangst met lunch Northwater)
18.30 uur
www.watervisie.com 17.30 uur
Netwerkborrel
18.30 uur
Einde congres
www.watervisie.com
Waterballet Wat spectaculairdere
ring, microfiltratie en reverse osmosis
tig een audit en hun melk wordt fysiek
projecten betreft, valt het recent opge-
bleek voldoende om het water op de
gescheiden van de melk van de andere
leverde Waterballet extra op. In de ves-
juiste kwaliteit te brengen. Voor de
bedrijven. De consument is bereid
tiging van FrieslandCampina in Borculo
zekerheid gebruiken we dat water nu
hiervoor een meerprijs te betalen, wat
investeerde het bedrijf onlangs in een
nog voor processen die niet in aanra-
de boer weer terugziet in zijn literprijs.
zuivering die condensaat opwaardeert.
king komen met onze producten. Het is
We hebben momenteel dan ook meer
Vos: ‘We zijn dan wel een grote water-
echter redelijk eenvoudig om dit water
aanmeldingen van boeren die onder het
gebruiker, maar we onttrekken ook heel
te laten kwalificeren als drinkwater. Als
keurmerk willen werken dan we aankun-
veel water aan onze producten. Veel
we de processen maar goed borgen.’
nen. Dus ook daar zullen we in moeten investeren.’
van onze melk of bijvoorbeeld wei gaat als poeder de fabriek uit en dan maken
Best practice Het succes in
we ook nog kaas. Om melkpoeder te
Borculo smaakt naar meer en de aanpak
Wetgever Het nastreven van de
maken, dampen we het eerst in met
wordt dan ook als best practice meege-
duurzaamheidsdoelen blijft volgens
door stoom gevoede verdampers. Dat
nomen in de Watervisie. ‘De vestigingen
Vos een kwestie van balanceren. ‘We
proces zorgt ervoor dat melk met een
van FrieslandCampina in Beilen, Veghel
kunnen het water uit onze proces-
drogestofgehalte van tien tot dertien
en Leeuwarden voeren een vergelijkbaar
sen alleen maar op ecologische wijze
procent indampt tot concentraat met
proces en zouden eveneens significante
inzetten als de daarvoor gebruikte
een drogestofgehalte van vijftig tot
waterbesparingen kunnen doorvoeren.
energie duurzaam is opgewekt.
zestig procent. Als laatste stap sproei-
Dit zijn ook precies de locaties die tegen
Hetzelfde geldt voor de economische
drogen we het concentraat in een hete-
de onttrekkingslimiet lopen. We hebben
doelen. Uiteindelijk is het behalen van
luchtstroom. Deze laatste stap kunnen
voldoende technische kennis aan boord
winst een voorwaarde in het voort-
we overigens zeer energie-efficiënt
om de geleerde lessen uit Borculo door
bestaan van bedrijven, ook die van
uitvoeren omdat we investeerden in
te vertalen naar de andere vestigingen.
FrieslandCampina. Het voordeel van
mechanische damprecompressie, wat
Zo hebben we een waterfiltratieteam
een coöperatie als de onze is dat onze
veel efficiënter werkt dan thermische
samengesteld dat altijd kan terugvallen
leden iets meer geduld hebben waar
damprecompressie. We onderzoeken
op de R&D afdeling.’
het om terugverdientijden gaat. Op de
nog of we wellicht een elektrische
Hoewel de modificaties die
keper beschouwd zal een efficiency-
warmtepomp kunnen inzetten, maar
FrieslandCampina doorvoert met name
verbetering zich binnen drie jaar moe-
dat is meer voor de toekomst.’
strategisch overwogen zijn, is het de
ten terugverdienen. Voor een duur-
Het water dat we na de concentratie
vraag of de klant ook geld overheeft voor
zaamheidsverbetering mag dat vijf tot
en droogprocessen overhielden, werd
duurzame melkproducten. Het antwoord
soms wel tien jaar zijn. De enige inves-
na een kleine zuiveringsstap geloosd
is volmondig ja. ‘Met name jongere
tering die direct door de board zal wor-
op het oppervlaktewater. De kwaliteit
klanten kijken bewust welke keurmer-
den goedgekeurd is als de compliancy
ervan was echter zo goed, dat zich een
ken een product draagt’, zegt Vos. ‘Het
in het geding komt. Als waterschaarste
businesscase aandiende voor herge-
planet proof keurmerk van de stichting
echt doorzet in Nederland, kan het
bruik. Het bleek redelijk eenvoudig om
milieukeur is wat dat betreft het bewijs
best zo zijn dat de wetgever strengere
het water met een paar extra stappen
dat de melk op de meest duurzame
eisen stelt. Als bedrijf kan je dat beter
te zuiveren naar drinkwaterkwaliteit.
wijze is geproduceerd. De boeren die
voor zijn en ik denk dat we de goede
Een combinatie van biologische zuive-
het keurmerk voeren, krijgen regelma-
weg daarvoor zijn ingeslagen.’
•
UTILITIES 11 nr. 1 - februari 2020
RONDETAFELDISCUSSIE
Transport blijft bottleneck in warmtetransitie Een select gezelschap van warmte-experts schoof aan bij de rondetafeldiscussie industriewarmte. Vertegenwoordigers van de warmteketen toonden de kansen en bedreigingen van warmtenetten. Hoopgevend is dat er, in combinatie met andere duurzame warmtebronnen, voldoende restwarmte aanwezig is om de steden te verwarmen. Het is wel de vraag hoe die warmte op tijd en tegen acceptabele kosten bij de gebouwde omgeving te krijgen.
12 UTILITIES
nr. 1 - februari 2020
Auteurs
oewel stadswarmte al langzaam-
H
Restwarmte
aan zijn plek veroverde in het
van zowel de gebouwde omgeving als
Nederlandse energielandschap zijn
de industrie zullen samenkomen in de
er meerdere factoren die de centrale
zogenaamde regionale energiestrate-
warmtevoorziening versnellen. De
gie (RES). Dit is een instrument om de
meest opvallende, is de ondertekening
ruimtelijke inpassing van de energie-
van het Klimaatakkoord. Zowel de
transitie met maatschappelijke betrok-
industrie als de vertegenwoordigers
kenheid te organiseren. Nederland
van de gebouwde omgeving commit-
kent een dertigtal energieregio’s.
teerden zich aan de doelstellingen die
Amsterdam valt bijvoorbeeld onder
een scala van publieke en private par-
de Energieregio Noord Holland Zuid.
tijen en niet gouvernementele organi-
Hier werkt de provincie Noord Holland
saties afspraken in het Klimaatakkoord.
samen met 29 gemeenten en drie
Samen met de elektriciteit, landbouw
waterschappen.
en transportsectoren streven de par-
Restwarmte is er in overvloed, zo blijkt
tijen naar 49 procent CO2- reductie ten
uit een eerste verkenning langs de
opzichte van 1990 in 2030 en een bijna
vertegenwoordigers van de energie-
klimaatneutraal Nederland in 2050.
bedrijven, industrie en datacenters.
Veel van de plannen
Al zijn er wel kwaliteits- en kwanti-
Gebouwverwarming In de
teitsverschillen. Met als koploper Tata
vernieuwde gaswet is al afgesproken
Steel. Gerard Jägers was tot voor kort
dat nieuwbouw niet meer automatisch
programmamanager energie-efficiëncy
wordt aangesloten op het gasnet. Deze
bij het staalbedrijf en betrokken bij het
woningen zijn zo goed geïsoleerd dat ze
onderzoek naar uitkoppeling van rest-
aan een elektrische warmtepomp vol-
warmte. Jägers: ‘Het scheelt nogal of
doende hebben of op een warmtenet
je restwarmte van 25 a dertig graden
kunnen worden aangesloten. Ook de
Celsius kunt leveren of de tempera-
bestaande bouw zal maatregelen moe-
turen die bij Tata Steel voorradig zijn.
ten nemen om energieverlies zoveel
Met name de bestaande bouw zou dan
mogelijk te voorkomen. Het tempo van
ook het meest profiteren van directe
verduurzaming vraagt echter ook om
aansluiting op een warmtenet dat in
alternatieve warmtevoorziening, met
ieder geval temperaturen van minstens
name via de levering van duurzame
zeventig graden Celsius kan leveren.
warmte en restwarmte. Duurzame
Bovendien is dit warmte die anders
warmte komt van natuurlijke bronnen
verloren zou gaan. Deze warmte zou
als (diepe) geothermie of bijvoorbeeld
dan ook boven in de hiërarchische ver-
aquathermie. Restwarmte is met name
deling moeten staan.’
beschikbaar bij de industriële warm-
Het voordeel dat Vattenfall een voor-
tevragers, maar bijvoorbeeld ook bij
sprong geeft, is dat het bedrijf, al lang
datacenters.
stadswarmte levert in grote delen van
Om woningen en gebouwen zo snel
de stad. Het merendeel van de warmte
mogelijk te verduurzamen, spraken de
komt vandaag uit de gasgestookte
warmtebedrijven af het aantal aanslui-
elektriciteitscentrales van het Zweedse
tingen te laten groeien met zo’n tachtig-
energieconcern. Op koude dagen
duizend woningen per jaar in 2025. Ze
springen gasgestookte piekketels
zullen dit tempo vasthouden tot 2030.
bij om voldoende warmte te kunnen
In dit groeiscenario komt de opdracht
garanderen. ‘Bart Dehue van Vattenfall:
van de industrie samen met die van de
‘In uiterlijk 2040 willen we onze stads-
gebouwde omgeving. Want ondanks dat
verwarming volledig CO2-vrij hebben
de industrie zijn warmte zoveel mogelijk
gemaakt. Daartoe werken we aan de
binnen het eigen terrein zou moeten
ontwikkelen van verschillende duur-
gebruiken, komt er een moment dat de
zame warmtebronnen waaronder geo-
temperaturen te laag worden. Als deze
thermie, elektrische boilers, biomassa
laagwaardige warmte naar woningbouw
en ook restwarmte. Qua temperaturen
kan worden getransporteerd, vereen-
zijn we contractueel verplicht om voor
voudigt dit de klimaatopgave van de
een deel van onze klanten in ieder
gebouwde omgeving.
geval warmte van negentig graden
UTILITIES 13 nr. 1 - februari 2020
Celsius te leveren. Een aantal wijken
dertig graden Celsius zou goed kun-
hun warm tapwaterverwarming. Dat is
kan al volstaan met zeventig graden
nen worden ingezet als warmtebron
een verhoging van circa dertig graden
Celsius en met betere isolatie kunnen
voor goed geïsoleerde huizen. En waar
Celsius. Die temperatuurlift zal van
steeds meer bestaande wijken toe met
hogere temperaturen nodig zijn, voor
elektrische warmtepompen moeten
zeventig graden. Die temperaturen zijn
warm tapwater of voor bestaande
komen.’
vaak prima te leveren met industriële
bouw, kan een elektrische warmte-
Juist dat laatste feit zet volgens
restwarmte.’
pomp de temperatuur van het water
warmteregisseur Arie-Willem Bijl de
eenvoudig opwaarderen.’
nodige vraagtekens bij de uitvoerbaar-
Datacenters Ook datacenters zou-
‘De kosten van een warmtenet zijn zo
heid van het project. ‘De gemeente
den een bron kunnen zijn voor stads-
hoog dat het noodzakelijk is vooraf
Haarlemmermeer stopte met het
warmte. Voor de netten van Vattenfall
inzicht te krijgen of er een laag- of
uitgeven van vergunningen voor
zijn de temperaturen van circa dertig
hoogwaardige warmtebehoefte is’,
datacentra omdat het elektriciteitsnet
graden Celsius echter nog te laag zijn.
zegt Paul Kloet van IV Water. ‘Dit heeft
tegen capaciteitstekorten aanliep. Het
Dehue: ‘Het is wel mogelijk om deze
te maken met isolatiewaarde van
zal voor die partijen ook niet direct de eerste keuze zijn om lagetemperatuur
‘De kosten van een warmtenet zijn zo hoog dat het noodzakelijk is vooraf inzicht te krijgen of er een laag- of hoogwaardige warmtebehoefte is.’
warmteprojecten te ondersteunen die ook weer aanspraak maken op het elektriciteitsnet. Als alternatief voor een luchtwarmtepomp is de benutting van restwarmte uiteraard altijd efficiënter. Wat ook niet helpt, is dat de rest-
lagere temperatuur restwarmte een lift
woningen, bestaande woningen versus
warmte die de datacenters kunnen
te geven met een warmtepomp, maar
nieuwbouw, en de mogelijkheden voor
leveren, vooralsnog niet voor de volle
daar is dan wel weer extra elektriciteit
het inzetten van warmtepompen bij
honderd procent als CO2-neutraal lijkt
voor nodig. En dat brengt weer een
gebruik van lage temperatuur warmte-
te worden aangemerkt. Tenminste:
CO2 last met zich mee die aan het
bronnen.’
als deze nog in temperatuur moet worden verhoogd met een warmte-
warmtenet wordt toegerekend.’ De exploitanten van datacenters zien
Temperatuurlift Voor wie het
pomp. Inmiddels is de EPC-richtlijn
juist een kans om hun ‘laagwaardige’
allemaal te theoretisch klinkt: Equinix
vervangen door BENG, wat staat voor
restwarmte uit te koppelen naar de
deelt al restwarmte met de Universiteit
bijna energieneutrale gebouwen. De
directe omgeving. Daarmee helpen ze
van Amsterdam. Met behulp van een
NTA 8800 richtlijn is de rekenmethode
de directe omgeving met de omscha-
aquifer koelt het bedrijf de servers van
die bepaalt of gebouwen aan de norm
keling van fossiele brandstoffen naar
hun klanten terwijl de UvA warmte
voldoen. Tot nog toe lijkt restwarmte,
meer duurzame alternatieven. Erik
onttrekt aan de zelfde bron. Inmiddels
dus ook restwarmte uit datacenters,
Barentsen vertegenwoordigt een
zijn er ook vergaande plannen om
voor negentig als duurzaam te worden
groot deel van deze snel groeiende
een nieuwe woonwijk in stadsdeel
aangemerkt en hulpenergie om de
branche. ‘De Nederlandse datacenters
Middenmeer Noord te verwarmen met
temperatuur te verhogen wordt alleen
investeerden de afgelopen jaren in het
restwarmte. ‘Het voordeel van datacen-
als duurzaam beschouwd als deze
verbeteren van hun efficiency en lopen
ters als de onze is dat ze altijd leveren’,
energie op de locatie wordt opgewekt.
daardoor voor op de MJA afspraken.
zegt Hans Schelvis. ‘Bovendien zitten
Voor de ontwikkelaars zijn dit aspecten
Ondanks de hoge energie efficiency
we dichter bij de afnemers dan de
die in de keuze voor energievoorzie-
van de huidige datacenters produce-
meeste industriële warmteleveranciers.
ning worden meegenomen en in de
ren de processoren van de servers nog
Enige uitdaging is dat huishoudens
afweging om gebruik te gaan maken
steeds veel warmte die moet worden
een temperatuur van minstens zestig
van restwarmte van datacenters.’
weggekoeld. Die warmte van zo’n
graden Celsius nodig hebben voor
Risico’s Aquathermie loopt tegen DEELNEMERS AAN DE RONDETAFELDISCUSSIE
dezelfde grenzen aan als de data-
Hans Schelvis, Equinix
centers. De potentiële warmte in
Arie Willem Bijl, Warmte- koudeprogramma MRA
oppervlaktewater, maar bijvoorbeeld
Erik Barentsen, Dutch Datacenters
ook in rioolwater, is enorm. Maar hier
Bertus Den Toom, Gemeente Gorinchem
geldt nog meer dan bij datacenters
Gerard Jägers, Tata Steel
dat de temperaturen te laag zijn om
Bart Dehue, Vattenfall
direct huizen te kunnen verwarmen.
Hans van der Pal, Waternet
Desondanks is de Gorinchemse wijk
Paul Kloet, IV Water
Hoog Dalem al enige tijd aangesloten
Bob Mantel, Gemeente Amsterdam
op een collectief bronwatersysteem in combinatie met individuele warmte-
14 UTILITIES
nr. 1 - februari 2020
pompen. De warmte wordt in de zomer
die uitkeert indien een restwarmtebron
net. Hier zullen publieke en private
onttrokken aan water uit nabijgelegen
opdroogt voordat de investeringen
partijen kunnen samenwerken om aan
sloten en ondergronds opgeslagen. In
die zijn gedaan in het ontsluiten van
de ene kant de businesscase aantrek-
de winter wordt het water van achttien
deze restwarmte zijn terugverdiend.
kelijk te maken en aan de andere kant
tot negentig graden met de warmte-
Vergelijkbaar met de verzekering die
de risico’s te beperken. De publieke
pomp opgepompt tot dertig graden
het Rijk heeft opgezet die ontwikke-
belangen, zoals betaalbaarheid en
voor de vloerverwarming. Inmiddels kijkt de gemeente ook naar mogelijkheden voor de inzet van aardwarmte als bron voor wijkverwarming. Misschien is de boodschap die de Gorinchemse gemeente afgeeft wel tekenend voor de energietransitie.
Gemeentes moeten vooruit en de risico’s op de koop toe nemen. Wellicht zelfs een fonds inrichten om eventuele desinvesteringen in de toekomst te kunnen ondervangen.
Gemeentes moeten vooruit en de risico’s op de koop toe nemen. Wellicht
laars van geothermie dekt in het geval
leveringszekerheid zijn goed te borgen
zelfs een fonds inrichten om eventuele
van tegenvallende warmte-opbrengst
via wet- en regelgeving. De gemeente
desinvesteringen in de toekomst te
van een geothermieput.Een vergelijk-
zal echter zelf moeten afwegen welke
kunnen ondervangen.
bare verzekering voor restwarmte zou
vorm van energie het beste past bin-
‘Bij restwarmteprojecten speelt altijd
veel projecten kunnen vlottrekken. ’
nen welk gebied.
het risico dat de restwarmtebron na
We moeten niet vergeten dat de aan-
een aantal jaar ophoudt te bestaan’,
Ophalen
zegt Dehue. ‘In zo’n geval worden
cussies rondom warmtebronnen en
verschillen per regio. Waar voldoende
de investering die zijn gedaan in
risico’s met lede ogen aan. ‘Het droge
restwarmte is, kunnen warmtebedrij-
het ontsluiten en transporteren van
feit is dat we meer dan honderddui-
ven deze ophalen. Is die er niet, dan zal
deze industriële restwarmte niet
zend woningen moeten aansluiten op
je naar andere bronnen moeten kijken.’
terugverdiend. Dit maakt dergelijke
een warmtenet. We hebben geen tijd
Mantel spreekt bewust over ophalen
investeringen bijzonder risicovol voor
om lang na te denken en gezien de
en niet over leveren. Hij vindt een ver-
marktpartijen. Een mogelijkheid om
grote opgave hoeven we ook niet te
bod op het dumpen van warmte te ver
deze risico’s af te dekken, en daarmee
kiezen. We hebben alle warmtebron-
gaan. Maar als partijen industriële rest-
investeringen in restwarmte beter van
nen nodig. De grootste drempel is de
warmte willen gebruiken, zouden ze
de grond te krijgen, is een verzekering
investeringssom voor een robuust
wel vrije toegang moeten krijgen.
Bob Mantel ziet de dis-
pak voor duurzame warmte enorm kan
•
UTILITIES 15 nr. 1 - februari 2020
WATERINNOVATOR OF THE YEAR
Kandidaten Waterinnovator of the Year 2020 Vivimag, AquaVest en Zero Brine dingen mee naar de titel: Water Innovator of the Year 2020. Waar Vivimag fosfaten terugwint als vivianiet, ondersteunt AquaVest de watersector bij het nemen van investeringsbeslissingen. Zero Brine wint waardevolle zouten uit brijn. Alle drie de kandidaten pitchen tijdens het Watervisie Congres 2020 dat 13 februari wordt gehouden bij Tata Steel.
16 UTILITIES
nr. 1 - februari 2020
VIVIMAG Vivianiet volgende stap in urban mining Onderzoekers van Wetsus ontdekten dat ze eenvoudig viviantiet uit afvalwater konden verwijderen met behulp van een magneet uit de mijnbouw. Dit mineraal ontstaat bij het doseren van ijzerzouten voor fosfaatverwijdering en heeft een aantal interessante eigenschappen. Vivimag is dan ook een volgende stap in urban mining. Hoewel fosfaat een waardevolle en steeds zeldzamere grondstof is, vormt de meststof een probleem als het in groten getale in de natuur terechtkomt. Teveel fosfaat in oppervlaktewater leidt tot ongebreidelde algenbloei waardoor het waterleven verstikt. Afvalwaterzuiveringen zijn dan ook verplicht fosfaat te verwijderen. De
Leon Korving, Wetsus
Nederlandse afvalwaterzuiveringen kozen daarbij grotendeels voor biolo-
dan blauw. Het mineraal wordt dan
Minder slib Leon Korving is als weten-
gische verwijdering van fosfaten, maar
ook gebruikt als blauwe kleurstof.
schappelijk projectmanager betrokken
het gros van de wereldwijde zuiverin-
Een van de eigenschappen van
bij het Europese project. ‘Nederland
gen gebruikt een andere methode. Ze
Vivianiet is dat het paramagnetisch
is redelijk uniek in de manier waarop
doseren ijzerzouten aan het afvalwater
is. Dat wil zeggen dat het materiaal
wij fosfaten verwijderen uit afvalwa-
waardoor de fosfaten zich binden en
magnetisch wordt zodra er een sterke
ter’, zegt Korving. ‘Het doseren van
neerslaan. De fosfaten kunnen uitein-
magneet in de buurt wordt gehou-
ijzerzouten is een stuk eenvoudiger en
delijk wel uit het slib worden verwij-
den. Het idee ontstond al snel om
wordt veel vaker gebruikt als oplossing.
derd, maar dat is redelijk ingewikkeld.
deze eigenschap te gebruiken om
De potentie van het Vivimag-concept is
In de meeste gevallen verbrandt men
het fosfaat te scheiden van het slib.
dan ook behoorlijk groot.
het slib en dus ook het fosfaat.
Verscheidene pogingen met sterke
Hoewel op de traditionele manier ook
magneten mislukten, tot men een
een deel van het fosfaat kan worden
Vivianiet Onderzoekers van Wetsus
uitstapje maakte naar de mijnbouw.
teruggewonnen, doet Vivimag dat een
ontdekten dat de combinatie van ijzer
Daar zet men magneten in om zwak
stuk efficiënter en sneller. Het voordeel
en fosfaat reageert tot het mineraal
magnetische metalen en mineralen te
van de mijnbouwtechniek is dat we het
vivianiet. Dit gehydrateerde ferro–fos-
winnen uit waterige oplossingen. Iets
slib niet eerst hoeven te drogen voor-
faat is vooral opvallend vanwege zijn
wat de onderzoekers wel heel bekend
dat we het fosfaat er uit kunnen halen.
kleur. Het begint kleurloos en wordt
voorkwam.
Doordat we al waardevolle stoffen aan het slib onttrekken, blijft er bovendien minder slib over. Waterschappen betalen geld voor het afvoeren en verbranden van slib, ze besparen dus ook nog eens kosten. Het slib heeft ook nog eens een hogere verbrandingswaarde, aangezien het vivianiet niet brandbaar is en we dit deel uit het slib halen.’ Magneet De magneet komt van het Finse mijnbouwbedrijf Outotec. Het principe is redelijk eenvoudig. Een ring met metalen staafjes draait door het slib. Het deel van de ring dat in het slib gedompeld wordt, wordt van buiten gemagnetiseerd met een sterke elek-
UTILITIES 17 nr. 1 - februari 2020
hogere toegevoegde waarde dan fosfaat en ijzer, dus dit is zeker het onderzoeken waard. Bovendien hoeven we de stoffen dan ook niet meer te scheiden.’ Pilot Inmiddels is de werking van de magnetische fosfaatverwijdering ook in de praktijk getest. Een proefopstelling bij rioolwaterzuivering Nieuwveer van waterschap Brabantse Delta bewees de werking van het principe. De magneet verwijderde tachtig procent van het vivianiet in het slibresidu dat uit de vergistingstank kwam. Dit betekent dat zuiveringen die voldoende ijzer doseren tromagneet waardoor het vivianiet aan
kunstmest. Met name olijfbomen, wijn-
tot wel zeventig procent van het fosfaat
de ring gaat plakken. Na een halve
ranken en citrusbomen hebben vaak
uit het inkomende rioolwater kunnen
omwenteling komt de ring buiten het
last van ijzertekorten.’
terugwinnen als vivianiet. Het fosfaatgehalte van het vivianiet was elf procent.
magnetisch veld en laat het vivianiet los zodat het kan worden opgevangen.
Brandvertrager Korving onderzoekt
Wat dicht tegen het fosfaatgehalte van
Korving noemt Vivimag dan ook een
ook nog andere hoogwaardige toepas-
puur vivianiet zit. Bovendien waren er
perfect voorbeeld van urban mining.
singen van vivianiet. Zo kijkt Wetsus
geen negatieve effecten te zien op de
samen met de Susphos naar omzetting
ontwaterbaarheid van het slib.
Grondstoffen Korving: ‘We onderzoe-
in een fosfaathoudende brandvertra-
Na de succesvolle pilot willen de onder-
ken bovendien hoe we het fosfaat en
ging. Fosfaathoudende brandvertragers
zoekers de werking aantonen in een
ijzer weer zo efficiënt mogelijk kunnen
vormen een milieuvriendelijk alternatief
langere duurproef. Korving: ‘Als het
scheiden. Dan kan de landbouw het
voor broomhoudende brandvertragers.
langere tijd lukt om één kuub slib per uur
fosfaat inzetten als meststof terwijl de
Broomhoudende brandvertragers zijn
te kunnen verwerken, wordt het interes-
afvalwaterzuivering het ijzerpoeder
toxisch en worden daardoor steeds
sant om de technologie toe te passen
opnieuw kan gebruiken. Daarmee
minder vaak toegepast.
op bestaande RWZI’s. Als ze het dan
maak je fosfaatverwijdering een stuk
Ook wijst literatuuronderzoek uit dat
ook nog voor elkaar te krijgen om meer
milieuvriendelijker.
vivianiet bruikbaar is als grondstof voor
fosfaat als vivianiet te laten neerslaan en
Het vivianiet kan ook rechtstreeks in
lithium-ijzer-fosfaat batterijen. Korving:
af te scheiden, is dit een belangrijke stap
de landbouw worden ingezet als ijzer-
‘Beide toepassingen hebben een fors
naar circulaire rioolwaterzuiveringen.’
AQUAVEST Watertransitie begint bij inzicht in watersysteem Het algoritme van Frontier Ventures rekent de variabelen en afhankelijkheden binnen de waterketen door en vertaalt ze naar investeringsbeslissingen. Behalve kostenbesparingen tot twintig procent, toont de AquaVest software ook wie, wanneer en hoeveel moet investeren. Dat is een goede basis voor meer samenwerking in de waterketen. Nu schoon, zoet water ook in Nederland schaarser wordt, zullen de spelers in de waterketen meer moeten gaan samenwerken. De industriële
Duska Disselhof, Frontier Ventures
watergebruiker wedijvert daarbij met drinkwaterbedrijven, boeren, natuurbe-
gebruikers beschikken vandaag de dag
van rivieren, meren en waterbekkens.
heerders, waterschappen en ga zo nog
nog over een keur aan waterbronnen
De verwachting is dat de beschikbaar-
maar even door. De verschillende water-
zoals grondwater en oppervlaktewater
heid van die bronnen de komende
18 UTILITIES
nr. 1 - februari 2020
jaren behoorlijk onder druk komt te
private partijen nu al moeten nadenken
kunnen doen. Helaas is de informatie-
staan. De gestage bevolkingsgroei leidt
over noodzakelijke investeringen in het
voorziening over het watersysteem te
tot verstedelijking en meer watervraag
watersysteem’, zegt Disselhoff. ‘Grote
fragmentarisch en zijn de onderlinge
vanuit de landbouw en industrie, terwijl
uitdaging daarbij is dat het systeem op
afhankelijkheden te complex om alle
het aanbod van water juist daalt door
microniveau al complex kan zijn, laat
opties een voor een door te kunnen
de effecten van klimaatverandering
staan dat ze het overzicht op gebiedsni-
rekenen. Dat is niet heel raar: als je
zoals de langere periodes van droogte
veau hebben.’
moet kiezen tussen twee investeringen beperkt de keuze zich nog tot het kwa-
die de concentraties van vervuilingen Samenwerking Nu hebben de meeste
draat ervan, dus vier opties. Neem je
partijen wel data beschikbaar over
de factor tijd mee, met bijvoorbeeld de
Algoritme Deze ontwikkelingen zijn
hun eigen bronnen en de benodigde
mogelijkheid om de twee investeringen
best zorgwekkend en dus willen de
waterkwaliteit. Ze houden daarbij ech-
op tien verschillende momenten over
verschillende spelers in de waterketen
ter nog te weinig rekening met andere
de komende twintig tot dertig jaar te
nu al anticiperen op mogelijke toe-
watergebruikers in de regio. Dat is
doen, dan heb je al twee tot de macht
komstscenario’s. Gezien de vele vari-
zonde omdat ze elkaar zowel positief
twintig aan keuzemogelijkheden. Dat
abelen en keuzemogelijkheden is dit
als negatief kunnen beïnvloeden. Zo
is al meer dan één miljoen. De meeste
een complexe opgave die het mense-
kan industrieel effluent voor het eigen
partijen zullen echter moeten naden-
lijk brein niet meer kan bevatten. Zeker
proces niet meer bruikbaar zijn, terwijl
ken over tien tot misschien wel vijftig
niet als deze keuzemogelijkheden ook
een naastgelegen glastuinbouwer het
investeringen. In dat laatste geval zit je
nog eens over lange periodes van
water kan gebruiken als gietwater. Dat
al snel aan astronomische getallen van
soms wel twintig tot dertig jaar moeten
industriële bedrijf onttrekt op zijn beurt
twee tot de macht vijfhonderd.
worden uitgezet.
weer oppervlaktewater terwijl het mis-
Om toch weloverwogen keuzes te
schien ook wel effluent uit een RWZI
TCO Het mooie van een algoritme
kunnen maken, ontwikkelde Frontier
kan gebruiken.
is dat deze het effect van bepaalde
Ventures een algoritme dat de vari-
Bedrijven en publieke partijen zoals
keuzes op systeemniveau heel snel
abelen en afhankelijkheden binnen
gemeentes, provincies en waterschap-
kan doorrekenen, en zelf de beste
de waterketen doorrekent en vertaalt
pen zullen eerst inzicht moeten hebben
systeemoplossing tegen de laagste
naar investeringsbeslissingen. De
in de keuzemogelijkheden. Daarbij wil-
kosten identificeert. Vervolgens laat
ervaring van Duska Disselhoff van
len ze ook weten hoeveel ze moeten
het algoritme zien wat de kosten
Frontier Ventures met complexe
investeren om de watervoorziening in
en opbrengsten zijn voor elk van de
systemen zoals de waterketen stond
de toekomst te borgen. Of het nu om
betrokken partijen die bij die systeem-
aan de basis van het algoritme dat ze
investeringen in waterberging, transport
oplossing horen. En omdat het algo-
AquaVest noemde.
of bijvoorbeeld waterbehandeling gaat.
ritme dit doet over een tijdsperiode van
‘Om de waterzekerheid ook in de toe-
Nog beter is als ze ook weten wan-
twintig tot dertig jaar, kunnen bedrijven
komst te borgen, zullen de publieke en
néér ze die investeringen het beste
hun investeringen zo plannen dat dit
in het water ook nog eens verhogen.
UTILITIES 19 nr. 1 - februari 2020
tegen een zo laag mogelijke total cost
opbrengsten, risicospreiding, en even-
waterzuivering of ondergrondse water-
of ownership gebeurt.’
tueel gezamenlijke investeringen.
opslag. Als de kosten en baten helder
Behalve dat deze aanpak een kosten-
Wellicht kan een bedrijf dat grondwa-
zijn, nodigt dit uit tot samenwerking.’
besparing kan opleveren van gemid-
ter onttrekt beter investeren in bodem-
deld vijftien tot twintig procent, dus
verbetering of precisie-irrigatie bij een
Watertransitie Dat AquaVest werkt,
in de combinatie van capex en opex,
boer in de buurt om zijn waterbronnen
heeft de software al in de praktijk
levert het dus ook inzicht op in de
te beschermen. Bij slechte bodemre-
bewezen. Inmiddels heeft zich ook al
verdeling van kosten en opbrengsten.
tentie verdwijnt namelijk tot wel veertig
de eerste klant gemeld. Disselhoff: ‘We
‘Investeringen in de waterketen worden
procent van het gietwater als run-off
bieden nu nog een combinatie van een
nog wel eens uitgesteld omdat niet
dat vaak ook nog eens veel nutriënten
dienst en een softwareproduct aan.
duidelijk is wie van welke investeringen
bevat. Als dat bedrijf met de relatief
Maar het is de bedoeling dat bedrijven
profiteert’, zegt Disselhoff. ‘De industrie
kleine investering in bodemverbetering
of bijvoorbeeld gebiedsbeheerders
wijst al snel naar de overheid om te
zijn eigen grondwaterbronnen kan
AquaVest in de toekomst zelf gaan
investeren in infrastructuur of andere
beschermen tegen verontreinigingen,
inzetten om hun eigen opties door te
grensoverschrijdende assets, terwijl de
zou dat wel eens goedkoper kun-
rekenen. We hebben inmiddels genoeg
overheid in principe geen commerciële
nen zijn dan het aanschaffen van een
belangstelling, en willen het liefste
taken mag uitvoeren. Als de business
waterzuiveringsinstallatie of het over-
zoveel mogelijk gebieden in kaart gaan
propositie vanaf het begin duidelijk
stappen op drinkwater. En misschien
brengen. Water is te waardevol om te
is, kunnen partijen meer gefundeerd
kunnen bedrijven in dezelfde regio
verspillen, en dus moeten we nu de
discussiëren over kostenverdelingen,
gezamenlijk investeren in een centrale
watertransitie gaan inzetten.’
ZERO BRINE Brijn is waardevolle bron van zouten en water Brijn, de zoute stroom die overblijft na waterzuiveringsprocessen, vormt een beperking voor circulaire waterprojecten. Zero Brine, Een Europees onderzoeksconsortium onder leiding van de TU Delft, weet de waardevolle zouten selectief te splitsen. Daarmee is brijn een waardevolle bron van magnesium, calcium, natrium en schoon water. Toenemende druk op waterbronnen dwingt bedrijven in een aantal landen nu al om extreme maatregelen te nemen. In droge gebieden in bijvoorbeeld het Midden Oosten en China dwingen overheden steeds vaker af
Henri Spanjers, TU Delft
dat bedrijven geen druppel water afvoeren, ook wel zero liquid discharge
Ionenwisseling Onderzoekers van de
zegt Spanjers. ‘De mijnbouw zoals
(ZLD) genoemd. Nu zijn de huidige
TU Delft in samenwerking met een
kolenmijnen, maar bijvoorbeeld ook de
zuiveringstechnieken zo ontwikkeld dat
aantal bedrijven en universiteiten in
siliciumindustrie en de textielindustrie
zelfs redelijk vervuild water na behande-
Italië, Griekenland, Verenigd koninkrijk
kampen allemaal met overschotten
ling als proceswater of ketelwater kan
en Polen bundelden hun krachten om
aan brijn. De enige oplossing voor
worden gebruikt. Groot minpunt van
de waarde van brijn te ontsluiten. Het
deze bedrijven is tot nog toe om deze
technieken als ionenwisseling en omge-
project wordt Zero Brine genoemd.
brijn te lozen. Dat belast niet alleen het
keerde osmose is echter dat na zuive-
Uitgangspunt was om de waardevolle
milieu, maar is ook zonde omdat er
ring een sterk zoute waterstroom over-
stoffen in het mengsel van zouten en
waardevolle grondstoffen in zitten.
blijft: geconcentreerd brijn. Soms kan
water te extraheren. Universitair hoofd-
De mix van zouten bevat naast natrium
dit brijn in zee worden geloosd, maar
docent Henri Spanjers is coördinator
ook de waardevollere tweewaardige
aan lozingen zitten ook restricties. Zeker
voor de TU Delft van het Europese
ionen calcium en magnesium. In lagere
als bedrijven ver van de zee zitten, kun-
project dat zich op vier Europese pilot-
concentraties zitten er ook nog wat
nen de brijnstromen een beperking vor-
locaties voltrekt. ‘Er zijn vele processen
zeldzamere zouten in en vergeet ook
men voor circulaire waterprojecten.
waar brijn een probleem kan vormen’,
niet de waarde van zoet water. Enige
20 UTILITIES
nr. 1 - februari 2020
probleem is dat de zouten en het water
en houdt daarbij brijn als residu over.
terblijft. Daarna is het een kwestie van
lastig te scheiden zijn. Toch zijn er inte-
Evides mag die zoute stroom wel lozen
schrapen.
ressante ontwikkelingen geweest die
op het nabijgelegen oppervlaktewater,
Het water uit de trommelzeef wordt
het mogelijk maken de zouten selectief
maar is geïnteresseerd in de toege-
samengevoegd met het permeaat van
te laten kristalliseren en te scheiden.
voegde waarde van een dergelijke
de nanofiltratie. Dit water, dat vooral
Wij onderzoeken nu hoe we met een
circulaire aanpak. Als de businesscase
natriumchloride bevat, wordt in de ver-
combinatie van technieken en tech-
gunstig uitpakt, Wordt gekeken naar
damper verder ingedampt. Bijkomend
nologieën zoveel mogelijk waarde uit
mogelijkheden om de techniek op te
voordeel is dat het gezuiverde en
het brijn kunnen halen tegen de laagst
schalen. Met name magnesium heeft
geconcentreerde natriumchloride weer
mogelijke kosten.
een hoge marktwaarde.
kan worden ingezet voor de regenera-
De eerste techniek die we nu testen
De proefopstelling van Zero Brine staat
tie van de ionenwisselaars.
is een combinatie van nanofiltratie,
niet geheel toevallig in PlantOne, de
kristallisatie en verdamping. De eerste
testfaciliteit op het terrein van che-
Energiebalans Spanjers: ‘Na deze test
stap produceert een permeaat met
miebedrijf Huntsman, waar ook DWP
willen we ook nog het concentraat van
eenwaardige ionen en een concentraat
staat. Inmiddels draait de proef volop
de omgekeerde osmose van DWP
met tweewaardige ionen. De kristalli-
en de eerste resultaten zijn veelbe-
behandelen. We gebruiken eutectische
satie-unit kan tweewaardige ionen na
lovend. De nanofiltratiemembranen
vrieskristallisatie (EFC): een redelijk
elkaar laten kristalliseren. Deze kristal-
van Lenntech zorgen ervoor dat het
nieuwe techniek dat koude gebruikt voor
len kunnen dan van elkaar worden
permeaat met natrium wordt geschei-
de kristalvorming. Via deze weg kunnen
gescheiden, waarna ze gedroogd wor-
den van de rest. Het concentraat met
we sulfaatzouten terugwinnen en uiter-
den. Het permeaat van de nanofiltatie
de tweewaardige ionen gaat naar de
aard ook weer keukenzout en water.’
en het effluent van de kristallisatiere-
kristallisatiereactor waarin loog wordt
Uitgangspunt voor het Zero Brine
actor worden samengevoegd en in de
toegevoegd aan het concentraat. Een
project is om zeventig procent van de
verdamper geconcentreerd. Hierbij
speciale techniek maakt het mogelijk
waardevolle stoffen in brijn te gebrui-
ontstaat condensaat: schoon water.’
calciumhydroxide en magnesiumhy-
ken in de processen. Maar daarbij
droxide afzonderlijk te laten kristal-
proberen de onderzoekers ook de
Opschalen De bron van het brijn is
liseren.
energiebalans in evenwicht te houden.
in dit geval het water uit de ionenwis-
De slurry met calcium, dan wel mag-
Door restwarmte te gebruiken voor
selaars van Evides Industriewater.
nesium sproeit men op een ronddraai-
verdamping of de koude die ontstaat
Spanjers: ’De demiwaterplant (DWP)
ende trommelzeef. Een vacuüm aan de
bij EFC in andere processen in te zet-
van de industriewaterspecialist maakt
binnenkant van de zeef trekt het water
ten, blijft het energieverbruik binnen
proceswater van oppervlaktewater
er doorheen, terwijl de vaste stof ach-
de perken.
•
UTILITIES 21 nr. 1 - februari 2020
INTERVIEW
‘Klimaatdoelen haalbaar door hergebruik stoom’ Dow Benelux B.V. onderzoekt elke dag waar het duurzamer kan in haar bedrijfsvoering. Met de maatregelen die Dow doorvoert, draagt zij bij aan de klimaatdoelstellingen van 2050. Subsidies helpen het bedrijf hierbij. Bijvoorbeeld bij de ontwikkeling van de stoomrecompressor. Een systeem waarmee Dow weer een stap dichter bij CO2-neutraliteit komt. ‘We streven naar circulaire warmte zonder ecologische voetafdruk.
22 UTILITIES
nr. 1 - februari 2020
‘D
e stoomrecompressor is een
van de waardeketen. Wij produceren
Maar de échte kracht voor verandering
belangrijke oplossing voor
chemische bestandsdelen waar later
ligt volgens Biesheuvel in samenwer-
warmtehergebruik,’ vertelt Kees
andere chemicaliën en kunststoffen
king tussen bedrijven. ‘Hier in de regio
Biesheuvel, technologie- en innovatie-
mee gemaakt kunnen worden. Om dat
helpen wij elkaar waar het kan. We
manager bij Dow Benelux. ‘Met deze
te kunnen doen, moeten we moleculen
hebben in Zeeland bijvoorbeeld Smart
machine kunnen we de energie die we
transporteren, kraken of samenvoe-
Delta Resources: een samenwerking
opwekken uit stoom steeds opnieuw
gen. Daar is veel energie voor nodig.
van elf energie- en grondstofintensieve
gebruiken. De stoomrecompressor zet
Een deel van die energie gaat in de
bedrijven uit de regio. Als goede buren
onze reststoom namelijk onder druk,
moleculen zitten. Van het teveel aan
bekijken we waar we elkaar kunnen
waardoor de temperatuur en de ener-
energie, maken we grotendeels stoom.
helpen bij het behalen van de klimaat-
giewaarde hiervan weer stijgen.’
Die stoom gebruiken we weer in
doelstellingen. Bijvoorbeeld via het
andere delen van de fabriek. Dankzij de
uitwisselen van reststromen. Of door
Subsidie voor innovatie
stoomrecompressor houden we straks
samen relevant onderzoek te onder-
Het chemiebedrijf heeft op dit moment
die energie in onze fabriek in plaats van
steunen. Zelf kregen wij uit dit samen-
een proefopstelling van de machine
dat extra energie nodig hebben voor
werkingsverband hulp bij onze subsi-
staan. ‘Deze comprimeert pas één
de opwekking van stoom. Zo streven
dieaanvraag. En op onze beurt leveren
procent van ons totale stoomgebruik.
we naar circulaire warmte zonder eco-
wij waterstof – een bijproduct van onze
Toch is dat al goed voor een afname
logische voetafdruk.’
processen – aan een kunstmestbedrijf.’
van 20.000 ton CO2 per jaar. Een besparing van 0,5 procent op de totale
Besparing op kosten
CO2-uitstoot van ons bedrijf.’ Die getal-
de machine werkt? ‘De eerst wet van
maatdoelstellingen voor 2030 en 2050
len zullen hoger worden naarmate
de thermodynamica is dat energie
stellen miljardenbedrijf Dow voor een
Dow Benelux de recompressor door-
nooit verloren gaat’, zegt Biesheuvel.
groot dilemma. Biesheuvel: ‘We kúnnen
ontwikkelt. ‘En dat zullen we met deze
‘Energie verandert alleen van vorm.
voldoen aan de eisen voor 2050. Maar
resultaten zeker blijven doen.’
Wij gebruiken bijvoorbeeld energie
daarvoor moeten we wel ingrijpend
De (door)ontwikkeling van de machine
om stoom op te wekken. En die stoom
onze processen veranderen. En die ver-
is onderdeel van het voortdurende
brengt weer energie voort. Met de
andering moet in één keer goed gaan.
onderzoek van Dow Benelux naar
stoomrecompressor kunnen we deze
De techniek die daarvoor nodig is, wil-
mogelijkheden om CO2-neutraal
energie uit stoom op verschillende
len we implementeren – maar het lukt
te zijn. ‘Ondersteuning vanuit de
niveaus hergebruiken. Soms gebruiken
ons niet om dat al in 2030 gedaan te
Rijksoverheid is heel welkom bij de
we die energie wel vijf keer opnieuw!’
hebben. Het gevolg is dat we een boete
stappen die we daarin zetten.’ De
De stoomrecompressor zet reststoom
krijgen. We betalen dan geld dat we
subsidie Demonstratie Energie- en
die vrijkomt weer onder druk waar-
eigenlijk nodig hebben om te investeren
Klimaatinvestering (DEI) hielp het
door de temperatuur van de stoom en
in het behalen van de eisen voor 2050.’
bedrijf om de stoomrecompressor te
haar energiewaarde stijgen. De ener-
Er is wel een mogelijkheid om de eisen
ontwikkelen. ‘Die overheidsbijdrage
gie is dan geschikt voor hergebruik.
van 2030 te halen, zegt Biesheuvel.
van 1,3 miljoen euro heeft onze terug-
Biesheuvel: ‘We behouden de energie
‘Maar daarvoor moeten we een andere
verdientijd met een derde verminderd.’
in het systeem. Dat maakt de techniek
route inslaan. En die route zorgt ervoor
zo efficiënt. Er is veel minder elektrici-
dat we de doelstelling voor 2050 niet
Lijstje met vervuilers Voor
teit nodig om stoom op deze manier te
zullen halen.’ Het is voor Dow dus het
zijn bedrijfsvoering combineert Dow
comprimeren dan om het opnieuw uit
één of het ander.
Benelux wetenschappelijke inzichten
water te maken. Daardoor hebben we
Hoewel de insteek van de klimaat-
met technologische kennis. Een suc-
niet alleen minder CO2-uitstoot, maar
doelstellingen volgens Biesheuvel
cesformule: het bedrijf behoort tot de
ook lagere energiekosten.’
pragmatischer kan, helpt RVO.nl Dow
Hoe
Stok achter de deur De kli-
en andere bedrijven. Biesheuvel: ‘De
grootste twaalf industriële bedrijven van Nederland. Die status brengt ver-
Samenwerking met buren
klimaatdoelstellingen zijn een goede
antwoordelijkheid met zich mee, stelt
‘Als Nederland de klimaatdoelstellingen
stok achter de deur om verandering
Biesheuvel. ‘Ongeveer 75 procent van
van 2050 wil halen, moeten de indu-
écht door te zetten. De subsidies hel-
de industriële CO2-uitstoot in Nederland
strie onze processen opnieuw uitvin-
pen hierbij door de ontwikkeling te
komt van de twaalf grootste industriële
den en moeten onze installaties gron-
versnellen.
bedrijven. Wij zijn vierde in dat lijstje.
dig op de schop’, zegt Biesheuvel. ‘De
Niet een plek om trots op te zijn. We wil-
subsidies die de overheid beschikbaar
Meer weten? Naast de DEI+ subsidie
len onze milieu- en klimaatimpact graag
stelt, stimuleren bedrijven oplossingen
die Dow Benelux gebruikte, biedt
zoveel mogelijk beperken – en anderen
te vinden om de uitstoot terug te drin-
RVO.nl nog meer subsidies voor CO2-
inspireren datzelfde te doen.’
gen. Voor de versnelling en schaalver-
reducerende maatregelen. Bijvoorbeeld
Biesheuvel legt uit waarom de uitstoot
groting van de verduurzaming van de
de VeKI en de DEI+CE. Voor meer infor-
nu zo hoog is. ‘Dow staat aan het begin
industrie is dat heel belangrijk.’
matie ga naar RVO.nl.
•
UTILITIES 23 nr. 1 - februari 2020
INTERVIEW
We spelen met vuur rondom watervoorziening De Nederlandse watervoorziening staat onder druk. Dat stelt Marike Bonhof, directielid bij drinkwaterbedrijf Vitens. Ze roept daarom op om samen met de industrie en andere ketenpartners om tafel te gaan en waterzekerheid serieus te nemen.
24 UTILITIES
nr. 1 - februari 2020
M
arike Bonhof ziet de zekerheid van de toegang tot schoon zoet water
onder druk staan: ‘We zijn tenslotte een deltagebied en gebruiken het water van rivieren die eerst door andere landen lopen. Maar ook verdroging, verzilting microvervuilingen, hormoonverstorende stoffen en detergenten zijn allemaal reële bedreigingen waar we nu al mee te maken hebben. Bovendien wordt de ondergrond steeds drukker met gaswinning- en opslag, geothermie en andere vormen van energiewinning, -transport en -opslag. Dat kan met name de grondwaterkwaliteit negatief beïnvloeden. De
Bonhof niet op de belasting op leiding-
Economic Forum (WEF) waarschuwde
verwachting is dat deze bedreigingen
water (BOL). ‘De BOL is niets anders
onlangs nog dat met klimaatverande-
zich in de toekomst alleen meer zullen
dan een manier om de inkomsten in
ring het risico op waterschaarste groter
manifesteren. Daar moeten we nu al op
Den Haag te vergroten. Bovendien zou-
wordt. Tekorten aan schoon, zoet
anticiperen.’
den de opbrengsten van een dergelijke
water kunnen ernstige geopolitieke
kunstmatige marktingreep niet bij de
gevolgen krijgen. Waterschaarste leidt
Waarde Bonhof pleit ook voor een
algemene middelen terecht moeten
tot armoede en vluchtelingenstromen.
nieuwe prijsbalans voor het drinkwater
komen, maar terug in de sector moeten
Het WEF weet ook goed aan te geven
in Nederland. ‘De prijs die de industrie
vloeien.
waar de bottleneck zit: Ondanks de
betaalt voor het gebruik van zoet water staat in schril contract met de waarde ervan.’ Bonhof wil deze paradox doorbreken, al beseft ze zich dat ze daarmee geen vrienden maakt bij de industrie.
‘De prijs die de industrie betaalt voor het gebruik van zoet water staat in schril contract met de waarde ervan.’
‘Hoewel de afgelopen twee zomers de strategische waarde van water weer
Bonhof is voorstander van prijsdifferen-
fundamentele rol die water in de hele
eens pijnlijk duidelijk werd, vertaalt dit
tiatie. Voor de eerste levensbehoefte
economie speelt, wordt het maar al
zich nog niet naar de economische
een laag tarief en voor andere gebruik
te vaak op gefragmenteerde wijze
waarde’, zegt Bonhof. ‘Dat is verontrus-
een hoger tarief. ‘Daarmee ontstaat
beheerd. Daardoor staan nationale
tend omdat water in de nabije toekomst
een financiële prikkel om zuinig met
en regionale groeistrategieën los van
wel eens een stuk schaarser kan worden
het gebruik van drinkwater om te gaan.
inzichten in beschikbare en geplande
dan nu.’ Bonhof doelt daarbij niet alleen
Zeker als je naast prijsdifferentiatie voor
watervoorraden. Dit leidt tot con-
op waterkwantiteit, maar ook op de
water dat een bedrijf gebruikt, ook een
currentie tussen gebruikers, slecht
waterkwaliteit. De waterbedrijven krijgen
heffing oplegt zoals het waterschap
beheerde compromissen, verstoringen
al steeds meer te maken met microplas-
doet voor afvalwater dat een bedrijf
van de bedrijfsvoering en onderinves-
tics, medicijnresten en andere vervui-
verlaat. Dat stimuleert bedrijven om zo
tering in kritieke infrastructuur.
lende stoffen en dat zou in de toekomst
duurzaam mogelijk met water om te
Bonhof: ‘De industrie kan zelf ook
nog wel eens erger kunnen worden. ‘Als
gaan. Zowel met het ingaande als met
bijdragen aan de uitdagingen die de
je water goedkoop maakt, ga je er als
het uitgaande water. We zien daarvan in
drinkwatervoorziening op zich af ziet
samenleving anders mee om. Het feit
ons gebied ook al mooie voorbeelden,
komen. Het is nu eenmaal vele malen
dat we drinkwater gebruiken om ons toi-
bijvoorbeeld bij FrieslandCampina.
goedkoper om schadelijke stoffen bij de
let door te spoelen, is hier een uitvloeisel
Wie een waterbron verkeerd exploiteert
bron eruit te halen dan als het al in het
van. Als we drinkwater nu al de waarde
kan daar soms over vijftig jaar pas de
systeem zit. Je kunt er over discussiëren
geven die het representeert als eerste
gevolgen van merken. Zo’n tijdsspanne
wie opdraait voor de kosten van zo’n
levensbehoefte, zal je eerder naar alter-
is te lang om nu al maatregelen te
aanpak. Maar eerlijk gezegd wordt die
natieven zoeken. Je kunt tenslotte ook
nemen, zo denkt men soms. Terwijl dat
discussie nog niet heel veel gevoerd. De
regenwater gebruiken in de spoelbak of
nu juist is wat zou moeten gebeuren. We
enige keer dat álle watergebruikers bij
ander water van een lagere kwaliteit.
beseffen niet dat we met vuur spelen
elkaar komen, is als Rijkswaterstaat bij
rondom onze eigen watervoorziening,
een extreem droge zomer maatregelen
maar ook die van de directe omgeving.’
moet nemen. Als we waterzekerheid
Prijsdifferentiatie Water is geen
echt serieus nemen, zouden deze
uitzondering wat betreft de commerciële principes. Maak je het duurder, dan
Crisistijd
maakt men andere keuzes. En dan doelt
in haar overtuiging. Ook het World
Bonhof staat niet alleen
partijen ook buiten crisistijd met elkaar moeten spreken.’
•
UTILITIES 25 nr. 1 - februari 2020
WATERVEILIGHEID
Waterbeheer Tata Steel cruciaal voor procesveiligheid De watervoorziening van Tata Steel direct gerelateerd is aan de diverse processen en daarmee vaak ook de procesveiligheid. Procestechnoloog Sander Kuipers geeft tijdens het Watervisie Congres inzicht in de diverse waterstromen bij het staalbedrijf en de maatregelen die hij neemt om de staalkwaliteit en procesveiligheid te borgen.
26 UTILITIES
nr. 1 - februari 2020
ie nog nooit in een staalfabriek
W
Alle soorten
is geweest, zal zijn ogen uit-
functies op de site IJmuiden en het
een deel van het zogenaamde lekwater
kijken bij Tata Steel in IJmuiden. De
energiebedrijf levert dan ook ongeveer
tot zuiver water. Dit water zet men in
site ter grootte van een dorp herbergt
alle kwaliteiten water. Een aantal fabrie-
voor stoomproductie op zowel hoge,
vele fabrieken, die allemaal zo hun
ken gebruikt ook nog eigen behande-
lage en middendruk. Met een deel
eigen bijdrage hebben in het kunnen
lingsstappen. ‘Een deel van het water
van het stoom wekt het energiebedrijf
maken en leveren van de producten
gaat nagenoeg onbehandeld naar de
elektriciteit op, wat ook zijn oorsprong
voor klanten over de hele wereld. Zo
koelprocessen’, zegt Kuipers. ‘We voe-
vindt in de veiligheidsvoorschriften.
biedt de site ruimte aan een fabriek die
gen nog een klein beetje natriumhy-
Kuipers: ‘We werken hier op het terrein
kolen bewerkt tot cokes voor de pro-
pochloriet toe aan ons zeewater tegen
met processen op hoge temperaturen.
ductie van ruwijzer, hoogovens die ijzer
organische en minerale vervuiling,
De processen zelf, maar ook de pro-
maken uit de diverse voorbewerkte
waarna het water richting de pompsta-
cesbesturing en veiligheidssystemen
ertsen en grondstoffen, een oxystaal-
tions gaat. Die koelen uiteindelijk de
zijn zowel afhankelijk van stoom als
fabriek die staal maakt van het ruwijzer
beide hoogovens.
stroom. Een black out in de energie-
en diverse walserijen en staalverede-
Ook in de cokesproductie is water een
voorziening kan voor grote problemen
lingsbedrijven.
cruciale factor. In blustoren, die door
zorgen en de veiligheid in gevaar bren-
Het waterverbruik van de site is nave-
omwonenden ook wel beter bekend
gen. En dus maken we zowel gebruik
nant indrukwekkend: circa driehonderd
staat als de wolkenfabriek, worden
van het net als van onze eigen voorzie-
miljoen kuub per jaar. Het utilitiesbedrijf
de cokes geblust en zorgen daar voor
ningen, waarmee we in geval van een
van Tata Steel, het energiebedrijf, levert
grote stoomwolken.’
landelijke storing, toch veilig kunnen
Water heeft diverse
niet alleen elektriciteit aan de diverse
Stoom De demineralisatieplant filtert
afregelen.’
werkeenheden, maar zorgt ook voor
Open systeem Hergebruik van het
De voorbehandeling van het ketelwater
het verstromen van diverse productie-
koelwater is volgens Kuipers uitdagend.
is redelijk recht toe recht aan. Na een
gassen, technische gassen en diverse
‘We komen bijvoorbeeld in de pomp-
koude kalkontharding met nagescha-
watersoorten.
stations tot nog toe niet verder dan een
kelde zandfilters, gaat het water naar
indikkingsfactor van ongeveer ander-
de ionenwisselaars. Kuipers: ‘Ook
Redundant Procestechnoloog
half. Dat heeft met name te maken met
hier geldt dat de robuustheid van het
Sander Kuipers is binnen het ener-
de aard van onze processen, maar ook
systeem leidend is. Behalve dat we de
giebedrijf de waterspecialist. Hij zorgt
met het ontwerp van het koelwater-
ionenwisseling al lang gebruiken en
onder andere voor kwaliteitsbewaking,
systeem, dat grotendeels open is. De
deze economisch is afgeschreven, is
procesoptimalisaties en draagt bij
staalindustrie is heel grondstoffelijk. We
het ook bewezen techniek.’
aan het oplossen van verstoringen
gebruiken ijzererts als basis en mengen
en uitvoeren van projecten. Geen
de verschillende kwaliteiten ter plekke
Windmachine Andere grote
onbelangrijke taak aangezien de
in de open lucht. We proberen stofover-
stoomgebruikers zijn de zogenaamde
watervoorziening direct gerelateerd is
last tot een minimum te beperken door
windmachines. Kuipers: ‘Deze stoom-
aan de diverse processen en daarmee
belangrijke delen te overkappen. En
aangedreven persluchtcompressoren
vaak ook de procesveiligheid. Kuipers:
bijvoorbeeld door in de warme periodes
van de hoogovens stuwen blaaswind
‘Waternet levert de hoofdmoot zoetwa-
de storten en velden nat te houden.
van onderaf door de cokes en ijzererts,
ter. Dit water onttrekt het waterbedrijf
Maar je kunt je voorstellen dat je nooit
voor koolstofreductie. Zowel de cokes
uit het Lekkanaal nabij Nieuwegein,
honderd procent kunt voorkomen dat
als het erts drijven als het ware op de
maar ook uit het IJsselmeer. Zoals veel
een deel van het stof neerdwarrelt
luchtdruk. Als de stoomvoorziening zou
van onze processen is ook de kritische
in de open koelwatersystemen. Het
wegvallen, zou dat een enorme calami-
watervoorziening redundant inge-
is dan ook bijna niet mogelijk om die
teit betekenen.’
richt. Het Lekwater is dankzij de twee
indikkingsfactor te verbeteren zonder
Ook niet onbelangrijk is de koeling van
pompstations in Nieuwegein en het
andere maatregelen. We onderzoeken
het staal zelf. De staalplakken moeten
IJsselmeer een zeer betrouwbaar en
wel of extra filterstappen in dit koelpro-
worden gewalst tot staalrollen. Het
robuust systeem. En beide pompsta-
ces zouden kunnen bijdragen aan een
staal is zo heet dat het de rollen die het
tions kennen ook weer redundantie in
hogere indikking, wat water- en chemie
moeten begeleiden zouden smelten
pompen en leidingwerk.
bespaart.
als de buitenkant van de plak en de
Bijkomend voordeel is dat Tata Steel
Tot nog toe gaat er nog steeds veel
rollen zelf niet gekoeld worden. Ook
direct aan zee ligt. Dat is heel erg han-
aandacht in de koelwatersystemen
wordt er water op de plak gespoten
dig voor de diverse transporten die per
uit naar legionellapreventie. Warm
om de gevormde oxidehuid weg te
boot gebeuren, maar ook qua koel-
stilstaand water vormt de ideale omge-
spuiten. Omdat het water hier bijna
watervoorzieningen is het meer dan
ving voor de bacteriën. Continue zorg
direct verdampt, zijn de kwaliteitseisen
handig om aan zee te zitten. De droge
en aandacht hiervoor blijft noodzake-
weer heel anders dan de eisen die wor-
zomer van 2018 leverde voor onze site
lijk, zeker in dergelijke industriële
den gesteld bij het maken van gedemi-
dan ook nauwelijks problemen op.’
installaties.
neraliseerd water.
•
UTILITIES 27 nr. 1 - februari 2020
Uitgelichte projecten
Stikstofuitbreiding in een snelkookpan De beslissing van minister Wiebes van Economische Zaken
ductie van pseudo G-gas was de oplossing, maar dan moest
en Klimaat om de gaswinning in het Groningenveld dras-
men ook snel schakelen.
tisch terug te dringen kon op veel steun rekenen. Met een toenemend aantal aardbevingen in de regio Groningen was
Calorische waarde
de maat vol en besloot de minister in te grijpen. Wiebes
Wiebes goed zijn bevallen, vooral omdat zelfs de negen
beloofde de productie komend gasjaar terug te brengen
grootste industriĂŤle G-gas gebruiker niet hoefden over te
naar volumes van onder de twaalf miljard kubieke meter per
stappen op H-gas. Zoals wellicht bekend heeft het gas uit
jaar. Tegelijkertijd vroeg de minister TSO Gasunie Transport
het Groningenveld een lagere calorische waarde dan de
Services (GTS) te onderzoeken hoe ze zo’n productieverla-
meeste gasbronnen. Overgaan op een gas met een hogere
ging zo pijnloos mogelijk kon laten verlopen. GTS kwam met
calorische waarde zou dan ook niet onlogisch zijn, ware het
goed nieuws, maar zette zichzelf wel voor een behoorlijke
niet dat bedrijven een H-gas aansluiting moeten krijgen en
uitdaging. Uitbreiding in de stikstofproductie voor de pro-
hun gasapparatuur moesten aanpassen.
28 UTILITIES
nr. 1 - februari 2020
Het finaal advies van GTS zal
Het alternatief dat GTS aanbood, was een enorme
operatie terwijl de patiënt door jogt. We werkten met
uitbreiding van de stikstofcapaciteit. Het bijmen-
zware machines op één meter afstand van de werkende,
gen van stikstof is namelijk niet nieuw voor GTS: in
bestaande installatie, die onder de BRZO-regelgeving
Wieringermeer mengt men al langer gas uit andere
valt. Het vergde dan ook heel wat afstemming met de
velden, zoals onder de Noordzee, uit Noorwegen en
contractors, technici en engineers om de operatie veilig
Rusland, met stikstof. Deze installatie heeft echter een
uit te voeren. Maar het is gelukt. Uiteindelijk hoefden
capaciteit van 230 duizend kuub stikstof per uur. Het
we de oude installatie maar twee weken uit productie te
voorstel aan de minister was om de bestaande instal-
halen om de het nieuwe mengstation aan te sluiten.’
latie uit te breiden met een capaciteit van tachtigduizend kuub per uur.
Commissioning Het mengen van stikstof met aard-
Tegelijkertijd startte men met de bouwplannen voor
gas is op het eerste gezicht niet heel ingewikkeld, maar
een geheel nieuwe installatie in Zuidbroek die in
de kwaliteitsbandbreedte van het eindproduct G-gas
2022 nog eens 180 duizend kuub per uur kan produ-
is redelijk nauw te noemen. ‘Eenvoudig gezegd zetten
ceren. Met de huidige uitbreiding kan Gasunie een
we twee pijpen tegenover elkaar en mengen de gassen
extra vijf miljard kuub hoogcalorisch gas omzetten in
in een lus. Dit proces wordt geregeld met behulp van
Groningenkwaliteit. In 2022 komt daar nog eens zeven
kwaliteitsmeters, die precies weten hoeveel stikstof erbij
miljard kuub bij. Volgens Gasunie kan de productie van
moet. Die meten de kwaliteit van het H-gas, waarna de
het Groningenveld dan terug naar nul.
intelligente systemen de mengverhoudingen berekenen en stikstof doseren. Het eindresultaat moet ook weer
Vergunning ‘Zo’n belofte van een minister stelde
worden gemeten waarna het gas wordt aangeboden
ons wel voor uitdagingen, zegt manager installations
aan het net.
Noord-Holland Joris Bongenaar van Gasunie. ‘We voe-
Mocht de kwaliteit ondermaats zijn, dan wordt het gas
ren wel vaker complexe projecten uit, maar de tijddruk
afgevangen in een off spec-lus, waardoor dit niet in
maakte dit project wel extra uitdagend. Om de belofte
het netwerk terecht komt. Dit gas wordt daarna beetje
van de minister waar te maken, hadden we ongeveer
gemengd met de volgende batches. Overigens kop-
anderhalf jaar de tijd, inclusief het aanvragen van ver-
pelden we het nieuwe mengstation ook met het H-gas
gunningen. Dit vroeg dan ook om intensieve samenwer-
mengstation via een off spec-lus. Op die manier kunnen
king tussen de leden van het projectteam en soms om
we sneller herstellen uit een situatie waarbij off spec-gas
creatieve oplossingen.
ontstaan is en hebben we bovendien meer backup-
Zo konden we de vergunningprocedure versnellen door
capaciteit.
het mengstation ondergronds te bouwen. Door die
Hoewel het proces redelijk eenvoudig klinkt, hebben we
keuze konden we een omgevingsneutrale vergunning
eerlijk gezegd een bijzonder complexe procesplant neer-
aanvragen, waar een lichter vergunningstraject aan vast
gezet. Het feit dat we meer verschillende soorten gas-
zat. Dat nam niet weg dat we pas in maart de eerste
stromen willen converteren, is met name regeltechnisch
schop de grond in konden zetten. En dat terwijl de dead-
uitdagend. De laatste stappen in de commissioning-fase
line op 1 januari 2020 stond.’
hebben dan ook met name te maken met het inregelen van de nieuwe software.’
Open hart-operatie
Wat betreft stikstoflevering
was het project misschien nog het meest eenvoudig.
Lasrobots
Lindegas produceerde het gas al op het terrein van
nog worden uitgevoerd, is de extra mengcapaciteit wel
Tata Steel en wilde investeren in een extra compressor.
al beschikbaar. Bongenaar: ‘We hebben met man en
Het mengstation zelf vormde een grotere uitdaging.
macht gewerkt om de deadline te halen. Veel konden
Bongenaar: ‘We beheren op de locatie Wieringermeer
we naar voren halen door slim na te denken met multi-
twee mengstations: één om verschillende H-gassen te
disciplinaire teams. We gebruikten lasrobots om zowel
kunnen mengen en één waar we H-gas met behulp van
de snelheid te vergroten als de kwaliteit te borgen.
stikstof omzetten in G-gas. Mengstation 1 dateert uit de
Maar soms moet je ook gewoon uren maken om bij te
tachtiger jaren terwijl mengstation 2 in de jaren negentig
blijven in de projectplanning. We kijken terug op een
is gebouwd. We besloten een nieuw mengstation 2 te
geslaagd project waar de klant niets van heeft gemerkt.
bouwen terwijl het oude mengstation in bedrijf bleef.
En het mooie is: de kennis die we hier hebben opge-
We konden de capaciteit immers niet missen. Je kunt
daan, kunnen we straks weer toepassen bij het meng-
zo’n project het best vergelijken met een open hart-
station in Zuidbroek.’
Hoewel de laatste optimalisatieslagen
UTILITIES 29 nr. 1 - februari 2020
Projecten Water Opdrachtgever: Evides Industriewater
De Botlek krijgt een centrale afvalwaterzuivering. Huntsman, Emerald
Start:
2019
Kalama Chemical en Kemira hebben een intentieverklaring voor het
Waar:
Botlek
project getekend. Evides Industriewater is projectontwikkelaar en
Capaciteit: 140.000 vervuilingseenheden
bedrijfsvoerder van de afvalwaterzuivering.
Stoom en warmte Opdrachtgever: Shell Waar:
Rotterdam
Shell heeft een vergunning aangevraagd voor het ontwikkelen van aardwarmte in de regio Rotterdam. Als de vergunning aan Shell wordt verleend, zal het bedrijf het aardwarmtepotentieel in de Rotterdamse regio in kaart brengen. Dit kan dan eind 2020 leiden tot een eerste proefboring, en mogelijk meerdere boringen in de jaren daarna.
Opdrachtgever: LyondellBasell en Covestro
LyondellBasell en Covestro bouwen een nieuwe ‘bio plant’ en verbran-
Waar:
Maasvlakte
dingsinstallatie op de locatie op de Maasvlakte, waarin het productieafval
Investering:
150 miljoen euro
wordt behandeld en omgezet in stoom. De stoom wordt gebruikt als een
Afronding:
2020
energiebron in de bestaande productiefaciliteit op de locatie.
Opdrachtgever: Ecluse
Ecluse gaat de energievoorziening op basis van aardgas van meerdere
Waar:
chemiebedrijven in Antwerpen vervangen door een warmtenet van
Antwerpen
ongeveer vijf kilometer lengte. Opdrachtgever: o.a. Shell
Shell, Warmtebedrijf Rotterdam en Havenbedrijf Rotterdam gaan rest-
Waar:
Rotterdam
warmte, die vrijkomt bij de raffinaderij van Shell Pernis, leveren aan de
Investering:
16 miljoen euro
regio Rotterdam.
Capaciteit: warmte voor 16.000 huishoudens
Gas Opdrachtgever: Gasunie en Nouryon
Een consortium van Nouryon, Gasunie en vier partners ontvangt elf
Waar:
Eemshaven
miljoen Europese subsidie voor het groene waterstofproject ‘Djewels’. De
Afronding:
Onbekend
partners installeren een twintig megawatt elektrolyser in Delfzijl voor de productie van waterstof als basis voor groene methanol. Het project krijgt ook vijf miljoen euro subsidie van het Waddenfonds.
Opdrachtgever: Photanol
Photanol heeft de bouw van zijn proeffabriek op het Chemie Park Delfzijl
Waar:
Chemiepark Delfzijl
gegund aan Stork. De demoplant komt in de noordwesthoek van de loca-
Afronding:
zomer 2020
tie te staan en moet voor de zomer van 2020 gereed zijn.
Opdrachtgever: SkyNRG
SkyNRG, KLM, SHV en Schiphol hebben plannen om Europa’s eerste
Waar:
productiefaciliteit voor duurzame vliegtuigbrandstof te bouwen in Delfzijl.
Delfzijl
Capaciteit: 20-60 MW (9000 ton waterstof) Opdrachtgever: Nouryon, Tata Steel en Port of Amsterdam Waar:
Tata Steel IJmuiden
Capaciteit:
100 MW
30 UTILITIES
nr. 1 - februari 2020
Om aan voldoende waterstof te komen, bestuderen Nouryon en Gasunie een uitbreiding van een geplande groene waterstofeenheid. Nouryon, Tata Steel en Port of Amsterdam willen samen een groene waterstoffabriek bouwen op het terrein van Tata in IJmuiden.
Projecten Opdrachtgever: SterCore
Stercore zet mestoverschotten om in hoogwaardige meststoffen én groen
Waar:
Emmtec, Emmen
gas en kan op die manier jaarlijks twintig miljoen kuub groen gas produ-
Capaciteit:
20 miljoen kuub groen gas
ceren.
Opdrachtgever: SCW Systems, Gasunie
De technische startup SCW Systems ontwikkelde een manier om bio-
Waar:
Investa Alkmaar
massa in superkritisch water om te zetten in groen gas, dat direct in het
Capaciteit:
13,5 miljoen kuub groen gas
hogedrukleidingnet van Gasunie kan worden geïnjecteerd.
Opdrachtgever: Gasunie Transport Services
GTS breidt de stikstofinstallatie in Zuidbroek uit. Het project omvat ook
Waar: Zuidbroek
een mengstation inclusief vier kilometer nieuwe leiding, en aansluitleidin-
Afronding:
2022
gen op bestaande gasleidingen en een stikstofleiding die is verbonden
Investering:
500 miljoen
met de stikstofcaverne in Heiligerlee.
Opdrachtgever: Noord-Nederlandse bedrijven
Bedrijven en overheden in Noord-Nederland willen de komende 12 jaar
Waar:
Noord-Nederland
2,8 miljard euro investeren in emissievrije waterstof. Het Integraal water-
Investering:
2,8 miljard
stofplan Noord-Nederland behelst een portefeuille van ruim dertig projec-
Afronding:
2031
ten om productie, gebruik en transport van waterstof op te schalen.
Opdrachtgever: Oiltanking Antwerp Gas
Oiltanking Antwerp Gas Terminal heeft het EPC-contract voor de bouw
Terminal
van een grote, gekoelde opslagtank in Antwerpen toegekend aan een
Capaciteit:
145.000 kuub
consortium van Engicon (Geldof) en BAM Contractors.
Afronding:
Eind 2021
Opdrachtgever: NAM
Op de NAM-locatie van de voormalige gaszuiveringsinstallatie (GZI) in
Waar:
Emmen komt mogelijk een groene waterstoffabriek. Eigenaar NAM gaat
Emmtec, Emmen
met verschillende partners deze optie nader onderzoeken.
Elektriciteit Opdrachtgever: NeuConnect
NeuConnect is een voorgestelde onderzeese hoogspanningsverbinding
Waar: tussen Isle of Grain en
op basis van gelijkstroom tussen de elektriciteitsnetwerken van Groot-
Fedderwarden Investering:
1,6 miljard euro
Afronding:
2023
Brittannië en Duitsland.
Opdrachtgever: Enexis
Enexis Netbeheer investeert 250 miljoen euro extra in haar energienet. De
Waar: Noordoost en zuidoost
netbeheerder verwacht de komende jaren flinke hoeveelheden duurzame
Investering:
Nederland
energie uit zon en wind aan te sluiten op haar netwerk. Tot 2021 gaat het
250 miljoen euro
om bijna 2200 megawatt. In de jaren daarna verwacht de DSO nog eens
Afronding: 2021-2030
ruim 3300 megawatt aan te kunnen sluiten.
Opdrachtgever: TenneT
TenneT laat het modulaire hoogspanningsstation van de toekomst bouwen
Waar:
Hengelo en Nederweert
door Croonwolter&dros. Deze zal als basis dienen voor een tien jaar durend
Start:
medio 2022
vervangingsprogramma van circa 150 stuks 110kV en 150kV stations.
Biomassa Opdrachtgever: Sparkling Biomass
Sparkling Biomass bouwt een vijftien megawatt thermisch bio-wkk. De
Waar:
Innofase, Duiven
stoom wordt direct geleverd aan een aardappelverwerker die er zijn
Afronding:
2020
drooginstallaties mee voedt.
Capaciteit:
12.500 MWh elektriciteit en 87.600 MWh warmte
Mist u nog een project in ons overzicht? Mail het ons: info@industrielinqs.nl
UTILITIES 31 nr. 1 - februari 2020
AQUA NEDERLAND VAKBEURS IN TEKEN VAN SAMENWERKING
Binnenkort opent de Aqua Nederland Vakbeurs en RioleringsVakdagen combinatie haar deuren in Evenementenhal Gorinchem. In veel opzichten een bijzondere editie, vanwege de uitbreiding naar de vernieuwde bovenverdieping. Hierdoor ontstaat zo’n 4.000 vierkante meter aan extra aanbod. Ook maakt beursorganisator Easyfairs het beursmotto bekend: ‘Samen werken aan water’. Dit komt via meerdere initiatieven tot uiting, waarbij Easyfairs 370+ exposanten samenbrengt en optrekt met een breed pallet aan verenigingen uit de waterbranche.
zoals Siemens, Blue-tec, ABB B.V., H2O Biofouling Solutions en Powerspex etaleren hun innovaties, producten en toegevoegde waarden. Voor de technische managers, engineers, technologen en operators zijn uiteraard ook de gevestigde namen en vertrouwde gezichten met hun laatste ontwikkelingen, waaronder Vega meet- en regeltechniek, Endress+Hauser Nederland, NKI Neede, Hach, JUMO Meet- en Regeltechniek, Van der Ende Groep, Grundfos Nederland en KSB Nederland.
Het motto ‘Samen werken aan water’ is niet zomaar uit de lucht gegrepen. Met de vele uitdagingen in klimaatadaptatie, waterbesparing en het bewaken van de waterkwaliteit is samenwerking in de keten en over elkaars grenzen heen kijken ontzettend belangrijk.
Verbreding in waterthema’s Tijdens Aqua Nederland Vakbeurs wordt voor het eerst uitgebreid ingespeeld op actuele vraagstukken met betrekking tot de klimaatadaptieve stad en energieneutrale oplossingen. Daarnaast worden er een speciale kennisdagen ingericht voor de bezoekers uit de waterschappen, drinkwaterbedrijven en de industrie.
De Aqua Nederland Vakbeurs telt meerdere nieuwe exposanten met watertechnologie oplossingen voor de drinkwater-, afvalwater- en industriewaterketens. Klinkende namen
Beide beurzen zijn na voorinschrijving gratis te bezoeken op 17, 18 en 19 maart 2020 in Evenementenhal Gorinchem.
Agenda Watervisie 2020: Het schaduwministerie van Water 13 februari Dudok Huis Tata Steel, IJmuiden www.watervisie.nl
Als de watervoorziening van burgers in gevaar komt, dreigen bedrijven hun license-tooperate te verliezen. De industrie wordt vaak gezien als veroorzaker van het klimaatprobleem, maar kan juist deel van de oplossing zijn. Wie kan de industrie beter vertegenwoordigen dan een Schaduwminister van Water? Tijdens Watervisie 2020 stellen de kandidaat ministers zich aan u voor en kunt u kiezen wie u mag vertegenwoordigen in Den Haag en Brussel.
StocExpo Europe 10-12 maart Ahoy Rotterdam Stocexpo.com
Het grootste internationale event voor de tank terminal industrie wordt gehouden op 10 – 12 maart in Ahoy, Rotterdam, gelegen in het hart van het ARA-gebied. De drie daagse vakbeurs en conferentie trekt meer dan 3500 industrieprofessionals vanuit 70 landen.
Aqua Nederland 17-19 maart Evenementenhal Gorinchem www.aquanederland.nl
De 14e editie plaats van Aqua Nederland Vakbeurs i wordt wederom in combinatie met RioleringsVakdagen georganiseerd. Met de komst van Next Level, de vernieuwde moderne beurshal op de bovenverdieping, breidt het platform voor de (afval)watermarkt verder uit. Door de plaatsing van een extra roltrap centraal op de beursvloer wordt de bovenverdieping een integraal onderdeel van Aqua Nederland Vakbeurs en RioleringsVakdagen. Met deze extra ruimte wordt een volledig aanbod in waterthema’s gepresenteerd in de vorm van workshops, kennissessies en advies, naast de traditionele marktplaats waarin de combinatiebeurs nog steeds ieder jaar groeit.
Eindevent Corrosie onder Isolatie 24 maart Fieldlab Campione, Gilze Rijen www.worldclassmaintenance.com
Tijdens het kennisdelingsevent op 24 maart geven de CUI-projectpartners een uitgebreide presentatie van alle deliverables om corrosie onder isolatie te voorkomen en/ of beter op te sporen. Het WCM-project Corrosie onder Isolatie beoogt het voorkomen van industriële calamiteiten door tijdige detectie van corrosie onder isolatie middels adequate non destructive testing (NDT) technieken, door inspectie monitoring systemen en door selectie van geschikte coatings. Het doel is het ontwikkelen van een Risk Based Inspections-methodiek.
Maintenance en Pumps & Valves Belgium 25 en 26 maart Antwerp Expo, Antwerpen www.maintenance-expo.be www.pumps-valves.be
Geen productieproces dat ontsnapt aan de trends naar digitalisering. Maar kan u alles nog volgen? De combinatie van Maintenance en Pumps & Valves biedt u een volledig overzicht van alle nieuwe ontwikkelingen in onderhoud, shutdown-technologie, productiebetrouwbaarheid, procesapparatuur, kleppen en pompen. Meer dan driehonderd exposanten bieden samen een unieke combinatie voor industrieprofessionals. Aparte zones bundelen oplossingen voor het onderhoud en voor de vloeistof- en gastechnologie van de toekomst. En in de masterclasses en krijgt u tips, tricks en trends rond onderhoudsstrategieën, productiebetrouwbaarheid, Industrie en Maintenance 4.0, en veiligheid. De beursorganisatie verwacht meer dan vijfduizend bezoekers die komen netwerken, zakendoen, kennis bijschaven en inspiratie opsnuiven.
Utilities ontvangt graag uw bijdrage aan deze pagina. Redactie Utilities, info@industrieperspectief.nl
Kijk voor meer evenementen in de industrie op www.utilities.nl
UTILITIES 33 nr. 1 - februari 2020
In het volgende nummer UTILITIES 2 VERSCHIJNT IN MAART
Thema: Energie-infrastructuur en asset management
Einde levensduur Hemweg 8
Uit de mottenballen
Net wel of net niet
De uitfasering van de Nederlandse
De industrie moet elektrificeren, maar
Wie kon in 1994 vermoeden dat de
kolencentrales heeft een positief effect
heeft dan wel een behoorlijke uitda-
kolengestookte Hemweg 8 zijn econo-
op een aantal centrales die in de mot-
ging: de netcapaciteit. Nu al ontstaat
mische levensduur niet vol zou maken?
tenballen lagen. Nouryon gaat de
congestie op het hoog- en midden-
De centrale had nog minstens vijftien
warmtekracht-eenheid Delesto 2 weer
spanningsnet vanwege grootschalige
jaar kunnen doordraaien, maar moet
ingebruik nemen. En ook de Claus C
zonneparken. De netbeheerders zijn
gedwongen sluiten. Een eerbetoon aan
centrale is inmiddels weer beschikbaar
dan ook naarstig op zoek naar oplos-
de mensen die de centrale 26 jaar in
voor levering aan het net. De vraag is
singen. Zo zou de elektrische vlucht-
conditie hebben gehouden en hem nu
of de trend doorzet naar andere assets
strook kunnen worden ingezet om
zorgvuldig afbreken.
en natuurlijk ook hoe eenvoudig ze
tijdelijke aanbodspieken op te vangen.
kunnen worden opgestart.
Het is natuurlijk wel de vraag of de betrouwbaarheid van het net daarbij niet in het geding komt.
Thema's 2020
Advertentie-index
1 Industrie- en proceswater
Easyfairs.....................................Bijsluiter, 32
2 Energie-infrastructuur en asset management
Hanze Development..................... Bijsluiter
3 IndustriĂŤle energiebesparing, Isolatie
MODELEC Data-Industrie....................... 36
4 Duurzaamheid - Waterbehandeling 5 Industrielinqs special Projecten & Innovaties 6 Vakbeurs Energie - Industrial Heat & Power special 7 Industriewaterbehandeling, ketelwaterbehandeling en legionellapreventie 8 European Industry & Energy Summit 2020
34 UTILITIES
nr. 1 - februari 2020
OMV Gas.................................................... 32 Santon Circuit Breaker Services...............4 Watervisie................................................... 10
Partners Watervisie platform
Leden Watervisie platform
EXPERTPANEL
Johan van Mourik Voorzitter SKIW
Arne Verliefde UGent
Frank Oesterholt KWR
Henri Spanjers TU Delft
Johan Raap Avans Hogeschool
Niels Groot Dow Benelux
Roy Tummers VEMW
Martijn Kruisweg AkzoNobel
Michel Grijpink Hogeschool Utrecht
Kennispartners
Wilt u meer weten over lidmaatschap of partnering van het Watervisie Platform? Kijk op www.watervisie.com of neem contact op met Janet Robben: janet@industrielinqs.nl – 020 3122 085
Betrouwbare en veilige industriële datacommunicatie oplossingen vragen om samenwerken WESTERMO heeft een jarenlange geschiedenis in het ontwikkelen en produceren van betrouwbare industriële netwerkoplossingen met een bijzonder lange levensduur. In een steeds sneller veranderende omgeving, met meer connectiviteit, meer data en meer cyber dreiging zijn flexibiliteit en aanpassingsvermogen van het netwerk vereist. WESTERMO heeft een decennia terug WeOS geïntroduceerd, haar eigen robuuste besturingsplatform voor de gehele netwerk switch lijn. Toekomstgericht met periodiek functionele uitbreidingen om adequaat kwetsbaarheden te verhelpen, het productieproces 24/7/365 efficiënt en veilig te laten functioneren. En MODELEC helpt je daar graag bij.
MODELEC, waarmee kunnen wij je helpen? • • • • •
Industrieel Ethernet switch, compact voor laag 2 switching tot routing
Netwerk ontwerpen Configureren Afname testen FAT/SAT Ondersteuning op locatie Trainingen
Industrieel Ethernet extender switch, voor bestaande 2 draads bekabeling
www.modelec.nl Tel. 0318-636262 sales@modelec.nl
Industrieel Ethernet routing switch, krachtig voor de meest robuuste vorm van ICT
HÉT TOONAANGEVENDE EVENEMENT VOOR DE NATIONALE WATERBRANCHE
Bestel direct uw
gratis ticket
17, 18 & 19 MAART 2020 EVENEMENTENHAL GORINCHEM
WWW.AQUANEDERLAND.NL TWITTER.COM/AQUA_RIO_EH
191217 Aqua20-DM-210x148mm.indd 1
COM/AQUA_AQUA_EN_RIO
19/12/2019 15:58
DRIE DAGEN LANG HET MOMENT VOOR DE DRINKWATER-, INDUSTRIE- EN AFVALWATERPROFESSIONAL! Dé nationale watervakbeurs brengt ruim 370 exposanten met de laatste water(technologie)oplossingen. De beurs vindt gelijktijdig plaats met RioleringsVakdagen. NIEUW! Aqua Nederland Vakbeurs breidt flink uit met ‘Next Level’, de vernieuwde bovenverdieping. Hier staan kennisproducten, hoogwaardig netwerken, innovaties en carrière centraal. NIEUW! Meer en gerichte kennissessies op Industriewater Dinsdag, Waterschap Woensdag en Drinkwater Donderdag. I.s.m. met partners als KWR, ENVAQUA, Water Window, Platform DIO en Energie- en Grondstoffenfabriek.
BESTEL DIRECT UW GRATIS TICKET MET CODE:
3154 1. 2. 3. 4. 5.
Ga naar www.aquanederland.nl Vul uw registratiecode in Vul uw gegevens in Na registratie ontvangt u uw ticket per mail Print deze uit en neem hem mee tijdens uw bezoek of toon hem op uw smartphone
DEZE UITNODIGING WORDT U AANGEBODEN DOOR:
Utilities *TOEGANGSPRIJS ZONDER INSCHRIJVING BEDRAAGT €20,-.
OPENINGSTIJDEN 17, 18 & 19 MAART 2020 van 10.00 - 18.00 uur
WWW.AQUANEDERLAND.NL
BEZOEKADRES: Evenementenhal Gorinchem • Franklinweg 2, 4207 HZ Gorinchem • T +31 (0) 523 – 289 818
191217 Aqua20-DM-210x148mm.indd 3
19/12/2019 15:58