lezing-bonhoeffer-mileu-etfleuven-13-nov-2015

Bonhoeffer en de milieucrisis in christelijk licht Dr. Steven C. van den Heuvel Evangelische Theologische Faculteit, Leuven Vrijdag 13 november 2015

De aarde

De ecologische crisis Aspecten: 

Overbevolking



Opgebruiken grondstoffen



Afname biodiversiteit (minder dier- en plantsoorten, ontbossing, verzanding)



Afval & vervuiling van aarde, lucht & water



Opwarming aarde



Inwerking van ecologische & sociale problematiek

Overbevolking

Bedreigde biodiversiteit

Ecologische voetafdruk (1)

Ecologische voetafdruk (2)

Testje: http://www.wnf.nl/voetafdruktest/

De ecologische crisis als ethisch thema 

Het is een wetenschappelijk thema (‘ecological science’ vb. Universiteit Leiden)



Het is een bestuurlijk/politiek thema (IPCC, ‘groene’ politieke partijen)



Het is een gedragsmatig/ethisch (en dus ook: theologisch ethisch) thema

Geen gewone crisis – geen gewone oplossing 

De ecologische crisis leidt tot diepgaande vragen over mens-zijn in relatie tot de natuur



‘Antropocentrisme’ wordt vaak verworpen



In plaats daarvan: ‘deep ecology’ i.e.: ecocentrisme



Aldo Leopold, A Sand County Almanac



Arne Naess ‘Ecosophy T’

Religie en antropocentrisme: de these van Lynn White, Jr.  



Lynn White, Jr., ““The Historical Roots of our Ecological Crisis,” Science (1967) Redenen voor ecologische crisis: 

Groei techniek door christelijke (protestantse) desacralisering



Gen. 1:28 mandaat om te heersen



Lineaire christelijke geschiedenisopvatting

Daarom ook zoektocht naar christelijke oplossing (nieuwe ‘groene’ heilige: Franciscus van Assisi)

Ecotheologie als reactie 

Vroege christelijke reactie: John Cobb, Jr. Is it too Late? (1971)



Ook: Francis Schaeffer, Pollution and the Death of Man (1970)



WCC: Justice, peace, and the integrity of creation (1983)



Relatie met ‘social justice’ en feminisme

Ecotheologische kritiek op het antropocentrisme 

Veel ecotheologen nemen Whites beschuldigende these over



Voorbeeld: Sallie McFague & Rosemary Radford Ruether



Hier gaat het om een christelijke vorm van ecocentrisme



Problematisch: het zijn mensen die intrinsieke waarde toekennen – ‘waarde’ is überhaupt menselijke categorie

Theocentrisme als alternatief?  



Artikel Van den Brom, “The Art of a ‘Theo-ecological’ Interpretation” Hierin wordt de mens als dienaar (‘servant’) gezien Problematisch: dat is niet hoe de Bijbel zelf over de plaats van de mens spreekt: 

Gen. 1:28 kan niet worden weg-geëxegetiseerd



Ps. 115:15-16: “Gezegend zijt gij door de Heer, die hemel en aarde gemaakt heeft. De hemel is de hemel van de Heer, maar de aarde heeft hij de mensenkinderen gegeven”

Aangepast antropocentrisme – een levensvatbaar alternatief?  



‘Antropocentrisme’ bestaat in vormen & maten Belangrijke nuancering: Brian Norton, “Environmental Ethics and Weak Anthropocentrism,” Environmental Ethics 6, no. 2 (1984) Maakt verschil tussen:  ‘strong’ antropocentrisme, waarbij de mens maar aanrommelt met de natuur;  ‘weak’ antropocentrisme, waarbij de mens centraal staat, maar niet zomaar alles kan doen wat hij/zij wil

De ecologische crisis in het licht van de ‘matrix’ Gebaseerd op Patrick Nullens, Bouwstenen voor een christelijke ethiek (2006); en Patrick Nullens en Ronald T. Michener, The Matrix of Christian Ethics (2010)  Vier benaderingen: principe-ethiek; waardeethiek; doel-ethiek; deugdethiek  Belangrijke ecologische toepassing: Michael Northcott, The Environment and Christian Ethics (1996) 

Ecologie & principe-ethiek Vertaling van Kants categorische imperatief: handel zo…  Specifiek christelijke invulling: koppeling aan Gods wet (10 geboden)  ‘wet’ en ‘rechtsstatus’ zijn belangrijk in de natuur (beschermde gebieden, beschermde diersoorten)  Dierenrechten =/= ecologische ethiek (!) 

Ecologie & doel-ethiek 

Heel belangrijk (nieuw) motief: zorg voor het nageslacht



Hans Jonas, Das Prinzip Verantwortung (1979)



Opgenomen in nationale constituties (Japan, Bolivië, …)



Populair themawoord: ‘duurzaamheid’

Ecologie & waarde-ethiek 

De (toegekende) waarde van de natuur is groot & veelzijdig: 

Bron van plezier



Bron van esthetiek



Bron voor religieuze beleving



Bron voor essentiële levensmiddelen (zuurstof, water, voedsel)



Probleem: natuur is ‘red in tooth and claw’



Gevaar: ecofascisme

Ecologie & deugdethiek 

Belangrijke deugd: matigheid



Sobere levensstijl  kleinere ecologische voetafdruk



Christelijke vertaling: gedisciplineerd leven/Jezus navolgen



Niet meer nemen dan nodig



Concreet: voedselresten; auto/openbaar vervoer; …



Problematisch: negeert de grote beleidsvragen

De milieu-crisis in christelijk perspectief Dietrich Bonhoeffer als een inspiratie-bron

Dietrich Bonhoeffer (1906-1945) 

Theoloog



Kerkhervormer



Verzetsstrijder



‘moderne’ kerkvader

Waarom zorgen voor ‘het milieu’? 

Verschillende motieven: 

Zorg voor het nageslacht (Hans Jonas)



Natuur is bron van schoonheid die bewaard moet worden



Enz.



Maar: er is motief nodig uit het hart van het christelijk geloof



Christelijke ethiek is op Jezus Christus gericht en ‘doopt’ niet slechts seculiere benaderingen

‘Wat heeft Jeruzalem met Athene te maken?’ 

Veel christenen hebben moeite om ‘aards heil’ een plaats te geven



‘Evangelicals’ zijn vaak sterk eschatologisch gericht



In reformatorische kring is veel aandacht voor persoonlijk heil

Maar: 

God de Vader is de Schepper (Gen 1)



Christus is Heer over de hele aarde (Kol 1)



De Heilige Geest ‘vernieuwt de aarde’ (Psalmen)

Bonhoeffers Concept van ‘Christuswirklichkeit’ 

Leidend motief: “Wie is Jezus Chrisus voor ons, vandaag?”



Christus heeft met de héle werkelijkheid te maken



Bonhoeffer richt zich tegen de valse scheiding tussen ‘kerk’ en ‘staat’ (in de context van Nazisme)

Citaten rond ‘Christuswirklichkeit’ (1) 

 

“Het probleem dat in de christelijke ethiek centraal staat, is het werkelijk worden van de openbaring van God in Christus onder zijn schepselen . . .”

“In Jezus Christus is de werkelijkheid van God binnengegaan in de werkelijkheid van deze wereld.”

“Het gaat erom aan de werkelijkheid van God en de wereld in Jezus Christus vandaag deel te hebben en dat zo, dat ik de werkelijkheid van God nooit ervaar zonder de werkelijkheid van de wereld en de werkelijkheid van de wereld nooit zonder de werkelijkheid van God.”

Citaten rond ‘Christuswirklichkeit’ (2) 

“Het is een verloochening van de openbaring van God in Christus, ‘christelijk’ te willen zijn zonder ‘wereldlijk’ te zijn, of ook ‘wereldlijk’ te willen zijn zonder de wereld in Christus te zien en te erkennen. Er zijn daarom geen twee ruimtes, maar er is alleen de ene ruimte van de Christuswerkelijkheid, waarin de werkelijkheid van God en de werkelijkheid van de wereld met elkaar verenigd zijn.”



De hele werkelijkheid van de wereld is in Christus binnengehaald en in Hem samengevat; alleen vanuit dit midden en naar dit midden toe beweegt de geschiedenis zich.”

‘Christuswerkelijkheid’ en milieuzorg 

Milieuzorg deelt in de éne ‘beweging’ van de christen in de wereld



Jezus als voorbeeld: acceptatie, veroordeling van het kwaad, verzoening, en belofte van herstel

Christus: het verborgen centrum van de natuur ď ľ

Bonhoeffers spreken over Jezus als centrum

Bonhoeffers ‘Schepping en val’ 

Bonhoeffer gaf colleges over Genesis 1-3 in 193233



Hij past ‘kerygmatische’ exegese toe



Voorbeeld: “Het hout van het kruis wordt tot de boom des levens; en midden in de wereld wordt nu opnieuw op de vervloekte akker een teken van leven opgericht: in het midden van de wereld wordt de bron van het leven geopend – aan het kruis. En wie komt en drinkt van deze bron en wie eet van het hout van dit leven zal nog meer hongeren en dorsten.”

Bonhoeffers christologie Citaat: “In de sacramenten van de kerk verwerft een geknechte oude creatuur haar vrijheid. . . . [D]e natuur vindt in Christus als haar middelpunt geen verzoening, maar verlossing. Deze verlossing, in Christus geschied, is weer niet te achterhalen en te bewijzen, maar wordt verkondigd. . . .

Hiervoor is een teken opgericht. In de sacramenten zijn elementen van de oude schepping tot elementen van de nieuwe schepping geworden. In de sacramenten zijn ze van hun stomheid bevrijd en verkondigen aan de gelovigen onmiddellijk het nieuwe scheppingswoord van God. . . . De geknechte natuur zegt ons niet direct het woord van de schepping. Maar de sacramenten spreken. In het sacrament is Christus het middelpunt tussen natuur en God. Daar staat hij namens alle schepselen voor God.�

Liefde tot de aarde Waarom belangrijk? 

Rationele redenen voor milieu-zorg zijn niet genoeg – er is emotionele betrokkenheid nodig



Belangrijk voorbeeld: Martha Nussbaum, Political Emotions: Why Love Matters for Justice

Verschillende vormen van liefde tot de aarde Liefde tot een ‘externe’ aarde  Aldo Leopold, A Sand County Almanac 

Roger Scruton, Green Philosophy

Liefde tot ‘geinternaliseerde’ aarde  Arne Naess, Ecosophy T 

Marina Schauffler, Turning to Earth: Stories of Ecological Conversion

Bonhoeffer over liefde tot de aarde In zijn vroege denken: 

Ethiek zaak van ‘Blut und Geschichte’



Invloed Nietzsche: ‘Bleibt der Erde treu!’



Mythe van Antaeus

Blijvende nadruk later in zijn leven 

Persoonlijke dimensie



Huwelijk bijv.



Bijbelse basis

Gespreksvragen (1) 1. Hoe ervaar je de natuur en hoe breng je je beleving van de natuur in relatie tot God? Lijdt je persoonlijk onder de milieu-crisis?

2. Is de aarzeling die veel orthodoxe gelovigen hebben ten opzichte van ‘ecologische actie’ herkenbaar? Komt dit inderdaad door een valse scheiding tussen ‘wereld’ en ‘evangelie’? Of zijn er nog andere redenen?

3. God is begaan met de hele wereld; ook de natuur wordt door Christus bevrijd (Rom. 8). Hoe kunnen wij die boodschap overbrengen aan onze medebroeders en – zusters?

Is Bonhoeffers concept van ‘Christuswerkelijkheid’ daarbij behulpzaam?

Gespreksvragen (2) 4. In hoeverre voel je je aangesproken door Bonhoeffers oproep om de aarde lief te hebben en trouw te blijven? Zie je dit als een bijbels thema, of heb je er moeite mee? En hoe kan je deze liefde en trouw tot uiting brengen?

5. Zou het christelijke milieu-actie helpen als de sacramenten duidelijk aan de natuur verbonden worden? En op eventueel welke andere wijzen kan de eredienst de verlossing van de natuur verkondigen?