Samodzielność i usamodzielnianie wychowanków w młodzieżowych ośrodkach wychowawczych

9 788380 958920

Monika Zięciak

SAMODZIELNOŚĆ I USAMODZIELNIANIE WYCHOWANKÓW W MŁODZIEŻOWYCH OŚRODKACH WYCHOWAWCZYCH

Kraków 2020

ZIECIAK-SAMODZIELNOSC.indb 3

19.10.2020 09:49:02

© Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2020

Recenzent: dr hab. Anna Fidelus, prof. UKSW Redakcja wydawnicza: Justyna Kowalik-Przybyła Opracowanie typograficzne: Anna Bugaj-Janczarska Projekt okładki: Anna M. Damasiewicz Fotografia na okładce: Nikodem Todorowski

Publikacja została dofinansowana przez Uniwersytet Szczeciński.

ISBN 978-83-8095-892-0

Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel./fax: (12) 422 41 80, 422 59 47, 506 624 220 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2020

ZIECIAK-SAMODZIELNOSC.indb 4

19.10.2020 09:49:02

Spis treści

Wstęp ..............................................................................................................

9

CZĘŚĆ PIERWSZA. TEORETYCZNE PODSTAWY BADAŃ Rozdział 1. Samodzielność i usamodzielnianie w resocjalizacji nieletnich .....................................................................

1.1. Samodzielność i usamodzielnianie, cechy i elementy strukturalne zjawiska ......................................................................

1.1.1. Pedagogiczno-psychologiczne ujęcie samodzielności ..........

1.1.2. Cechy strukturalne samodzielności ......................................

1.1.3. Pojęcie i atrybuty usamodzielniania .....................................

1.2. Psychologiczno-pedagogiczne aspekty samodzielności i usamodzielniania ...........................................................................

1.2.1. Osiągnięcie samodzielności jednym z celów wychowania ...........................................................................

1.2.2. Samodzielność jako zadanie rozwojowe w cyklu życia człowieka .........................................................

1.2.3. Usamodzielnianie jako ważna czynność procesu wychowania ...........................................................................

1.2.4. Rozwijanie samodzielności w kontekście postaw i stylów wychowania .............................................................

1.2.5. Samodzielność jako wyraz podmiotowości i emancypacji wychowanka ...................................................

1.3. Znaczenie samodzielności i usamodzielniania w resocjalizacji nieletnich ................................................................

1.3.1. Kształtowanie wewnętrznej motywacji do podejmowania samodzielnych działań wychowanków MOW .....................

1.3.2. Diagnozowanie jako istotna czynność w usamodzielnianiu wychowanków .......................................................................

ZIECIAK-SAMODZIELNOSC.indb 5

17 17 17 22 26 27 27 29 31 38 41 44 45 50

19.10.2020 09:49:02

6

Spis treści

1.3.3. Usamodzielnianie wychowanków z wykorzystaniem metod twórczej resocjalizacji ................................................ 51 Rozdział 2. Osobowe i społeczne uwarunkowania czynności usamodzielniających podejmowanych przez wychowawców w młodzieżowych ośrodkach wychowawczych ...................................

2.1. Znaczenie postaw i kompetencji zawodowych w organizowaniu czynności usamodzielniających wychowanków ..................................................................................

2.1.1. Kompetencje zawodowe wychowawców w usamodzielnianiu wychowanków MOW ..........................

2.1.2. Postawy wychowawców wobec samodzielności wychowanków MOW ............................................................

2.2. Prawno-instytucjonalne uwarunkowania usamodzielniania nieletnich przebywających w młodzieżowych ośrodkach wychowawczych ...............................................................................

2.2.1. Infrastruktura i organizacja pracy resocjalizacyjnej w młodzieżowym ośrodku wychowawczym .........................

2.2.2. Znaczenie IPU w organizowaniu oddziaływań usamodzielniających .............................................................

2.2.3. Rozwijanie samodzielności wychowanków w ramach funkcjonowania samorządu w placówce resocjalizacyjnej .....................................................................

2.2.4. Znaczenie poradnictwa zawodowego w przygotowaniu nieletnich do samodzielności życiowej .................................................................................

2.2.5. Edukacja seksualna i przygotowanie do roli ojca/matki w kontekście oddziaływań usamodzielniających wychowanków MOW .........................

2.2.6. Współpraca młodzieżowych ośrodków wychowawczych ze środowiskiem lokalnym ...................................................

2.2.7. Znaczenie współpracy z rodziną w usamodzielnianiu wychowanków .......................................................................

53

53 53 60

67 68 95

103

108

114 125 132

CZĘŚĆ DRUG DRUGA. A. ZAŁOŻENIA METODOLOGICZNE I PREZENTACJA REZULTATÓW BADAŃ WŁASNYCH Rozdział 3. Założenia metodologiczne badań własnych .......................... 141 3.1. Przedmiot i cel badań ...................................................................... 141 3.2. Problemy i hipotezy badawcze ........................................................ 141

ZIECIAK-SAMODZIELNOSC.indb 6

19.10.2020 09:49:02

7

Spis treści

3.3. Charakterystyka zmiennych i wskaźników występujących w badaniu .........................................................................................

3.4. Zastosowane metoda, technika i narzędzia badawcze ...................

3.5. Zastosowane miary i metody analizy statystycznej .......................

3.6. Teren, organizacja badań oraz charakterystyka grupy badawczej ...............................................................................

Rozdział 4. Samodzielność nieletnich przebywających w młodzieżowych ośrodkach wychowawczych ...................................

4.1. Samodzielność w rozumieniu wychowanków MOW .....................

4.2. Zakres samodzielności deklarowany przez wychowanków przebywających w MOW ..................................................................

4.3. Stopień i rodzaj samodzielnej aktywności przejawianej przez wychowanków MOW .............................................................

4.3.1. Samodzielne rozpoznawanie i zaspokajanie potrzeb przez wychowanków .............................................................

4.3.2. Samodzielność w planowaniu własnych celów i zadań ........

4.3.3. Samodzielne podejmowanie różnych działań przez wychowanków .............................................................

4.3.4. Refleksja wychowanków nad przejawami samodzielnej aktywności .............................................................................

4.3.5. Poziom motywacji i odpowiedzialności w przejawianiu przez wychowanków samodzielnej aktywności .............................................................................

4.4. Interpretacja i dyskusja nad wynikami dotyczącymi samodzielności wychowanków MOW .............................................

Rozdział 5. Czynności usamodzielniające w opinii wychowanków i wychowawców MOW ...........................................................................

5.1. Zakres swobody pozostawiany wychowankom przez wychowawców w opinii porównywanych grup badanych ..................................................................................

5.2. Poziom i rodzaj wsparcia udzielanego nieletnim przez wychowawców w ocenie porównywanych grup respondentów ..........................................................................

5.3. Współpraca ze środowiskiem lokalnym podejmowana w celu usamodzielniania wychowanków w opinii badanych respondentów ..................................................................................

5.4. Czynności diagnostyczne podejmowane przez wychowawców w usamodzielnianiu wychowanków MOW .......................................................................

ZIECIAK-SAMODZIELNOSC.indb 7

146 151 153 153

157 157 161 166 166 169 175 179

183 188

201

201

204

209

218

19.10.2020 09:49:02

8

Spis treści

5.5. Motywowanie wychowanków do rozwijania w sobie samodzielności w opinii obu badanych grup respondentów .......................................................................... 220 5.6. Interpretacja i dyskusja nad wynikami dotyczącymi czynności usamodzielniających podejmowanych przez wychowawców w MOW-ach .................................................. 236 Rozdział 6. Zależności pomiędzy samodzielnością wychowanków a czynnościami usamodzielniającymi podejmowanymi przez wychowawców w MOW-ach .......................................................

6.1. Zakres swobody pozostawianej przez wychowawców a parametry samodzielności wychowanków MOW ........................

6.2. Poziom wsparcia udzielanego przez wychowawców a parametry samodzielności wychowanków MOW ........................

6.3. Natężenie współpracy z instytucjami funkcjonującymi w środowisku lokalnym a samodzielność wychowanków MOW .......................................................................

6.4. Motywowanie przez wychowawców a parametry samodzielności wychowanków MOW .............................................

6.4.1. Organizowanie przez wychowawców zajęć usamodzielniających a samodzielność wychowanków MOW .............................................................

6.4.2. Rozmowy motywujące przeprowadzane przez wychowawców a samodzielność wychowanków MOW .............................................................

6.5. Interpretacja i dyskusja nad wynikami dotyczącymi związków samodzielności wychowanków z podejmowanymi przez wychowawców czynnościami usamodzielniającymi .............

243 243 245

256 261

262

266

269

Zakończenie ................................................................................................... 273 Bibliografia .................................................................................................... 281 Aneks ..............................................................................................................

Zastosowane narzędzia badawcze ..........................................................

SAM NLT ..........................................................................................

USAM NLT .......................................................................................

USAM WYCH ...................................................................................

299 299 299 309 314

Spis tabel i wykresów .................................................................................... 321

ZIECIAK-SAMODZIELNOSC.indb 8

19.10.2020 09:49:02

Wstęp

N

iniejsza praca powstała w poszukiwaniu odpowiedzi na pytanie, jakie oddziaływania wychowawcze podejmować, aby lepiej przygotowywać młodzież niedostosowaną społecznie do samodzielnego radzenia sobie po opuszczeniu placówki resocjalizacyjnej? W literaturze przedmiotu można odnaleźć wiele opracowań na temat usamodzielnienia wychowanków placówek opiekuńczo-wychowawczych. Zorientowane są one głównie na udzielenie doraźnej pomocy wychowankom opuszczającym pieczę zastępczą. Tylko stosunkowo nieliczne prace naukowe dotyczą podopiecznych placówek resocjalizacyjnych, a przecież mamy w tym przypadku do czynienia z grupą osób szczególnie narażoną na wykluczenie społeczne1 z uwagi na liczne przejawy społecznego niedostosowania. Ponadto w praktyce bagatelizuje się proces przygotowywania wychowanków do radzenia sobie po wyjściu z ośrodka, ograniczając udzielaną pomoc jedynie do wsparcia finansowego, materialnego lub też zapewniając opiekę asystenta bądź opiekuna usamodzielnienia po wyjściu z placówki.

Brakuje badań empirycznych uwzględniających zarówno perspektywę usamodzielnianych wychowanków, jak i usamodzielniających ich wychowawców, które dostarczyłyby przydatnych wskazówek do pracy wychowawczej, a także budowania rozwiązań systemowych. Dlatego pytania o atrybuty samodzielności wychowanków przebywających w placówkach resocjalizacyjnych oraz o parametry oddziaływań, które podejmują wychowawcy w tych ośrodkach, aby pomóc podopiecznym w usamodzielnianiu się, stały się punktem wyjścia do zaprojektowania i przeprowadzenia badań własnych.

Nieodzowna w dążeniu do osiągnięcia tego celu jest analiza współczesnej myśli pedagogicznej, której ukierunkowanie na wyłonienie kluczowych desygnatów pojęcia samodzielności i usamodzielniania przybliża do właściwego ich zdefiniowania i operacjonalizacji. To niełatwe zadanie, gdyż wielu autorów, podejmując trud określenia, czym jest samodzielność, definiuje ją mało 1

A. Nowak (2012), Zagrożenie wykluczeniem społecznym kobiet niepełnosprawnych, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice, s. 58–64.

ZIECIAK-SAMODZIELNOSC.indb 9

19.10.2020 09:49:03

10

Wstęp

precyzyjnymi określeniami: niezależność w myśleniu i działaniu, zdolność do kierowania własnym życiem, umiejętność podejmowania decyzji, autonomia czy też pewien rodzaj potrzeby psychicznej. Jeszcze mniej odnaleźć można w literaturze naukowej definicji określających usamodzielnianie. Z przeprowadzonej analizy wynika, że najczęściej opisywane jest ono jako długotrwały proces wprowadzający człowieka do podjęcia samodzielnego, dojrzałego życia i integracji ze środowiskiem2, który T. Wolan umiejscawia w ramach oddziaływań podejmowanych przez wychowawcę3. Biorąc pod uwagę występujące w teorii niejednoznaczności, w niniejszej pracy zdefiniowano samodzielność jako pewną umiejętność (radzenia sobie w życiu), polegającą na indywidualnym podejmowaniu racjonalnych decyzji dotyczących przejawiania zgodnej z obowiązującymi normami społecznymi aktywności, która ukierunkowana jest na zaspokajanie własnych potrzeb z uwzględnieniem dostępnych w danym momencie wewnętrznych i zewnętrznych zasobów.

Dążenie do uzyskania pełnej samodzielności jest rozciągnięte w czasie, dlatego jej stopień wyznacza zakres sfer życiowych, w których wychowanek sam podejmuje decyzje o przejawianiu, zmianie lub zaniechaniu określonej aktywności. Wychowanek jest też samodzielny, kiedy podejmując z własnej inicjatywy jakąś aktywność, potrafi dzięki niej doprowadzić do zaspokojenia ważnej dla własnego rozwoju potrzeby, bez naruszenia przyjętych norm społecznych. Za czynności usamodzielniające uznaje się oddziaływania wychowawcze obejmujące: 1) pozostawianie swobody w podejmowaniu decyzji o przejawianiu określonej aktywności; 2) udzielanie wsparcia na poszczególnych etapach realizacji potrzeb; 3) współpracę z innymi podmiotami, tj. placówkami, ośrodkami, urzędami itp.; 4) diagnozę potrzeb i zasobów wychowanka; 5) rozwijanie motywacji do podejmowania działań samodzielnych; 6) organizowanie sytuacji usamodzielniających; 7) prowadzenie zajęć mających na celu przygotowanie wychowanków do opuszczenia ośrodka; 8) indywidualne rozmowy z wychowankami.

Analiza literatury ukazuje, jak ważne jest wspieranie wychowanka w jego dążeniu do samodzielności, ale też odsłania duże niedostatki i rozbieżności, które występują między teorią a praktyką pedagogiczną w tym względzie.

Dotychczas przeprowadzone badania dowodzą, że pobyt w instytucji izolacyjnej nie przygotowuje wychowanków do samodzielnego życia, a nawet jeszcze bardziej demoralizuje i wzmacnia w nich wrogie nastawienie do innych4.

2 3 4

B. Kanclerz (2014), Uwarunkowania procesu usamodzielniania wychowanków placówek, „Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze”, nr 10, s. 12.

T. Wolan (2005), Resocjalizacja. Uwarunkowania, doświadczenia, projekty zmian, Biuro Wydawnictw i Upowszechnień Kontrakt, Chorzów, s. 45.

Raport NIK (2009), Informacja o wynikach kontroli funkcjonowania zakładów poprawczych i schronisk dla nieletnich, Warszawa, s. 5, https://www.nik.gov.pl/kontrole/wyniki-

ZIECIAK-SAMODZIELNOSC.indb 10

19.10.2020 09:49:03

Wstęp

11

Odbiera umiejętność rozwiązywania własnych problemów i podejmowania jakichkolwiek decyzji, pozbawia inicjatywy, pomysłowości, zdolności kierowania własnym życiem oraz brania za nie odpowiedzialności5. Może to wynikać z postaw wychowawczych i zadań, jakie realizują wychowawcy, które najczęściej związane są ze sprawowaniem nadzoru i koncentrują się głównie na utrzymaniu dyscypliny wśród podopiecznych, kontrolowaniu i organizowaniu im codziennej aktywności6. Odpowiada to na ogół pewnej idei funkcjonowania samej placówki, zgodnie z którą harmonogram dnia jest zaplanowany odgórnie, a przez to zakres swobody w działaniu i podejmowaniu decyzji przez wychowanków bywa mocno ograniczony.

Prowadzenie oddziaływań usamodzielniających powinno opierać się na rzetelnej diagnozie potrzeb i zasobów wychowanka, rozpoczynać się od momentu przyjęcia go do placówki i trwać przez cały pobyt, aż do jej opuszczenia7. Przykładami dobrych praktyk, które temu służą, są funkcjonujące w ośrodkach grupy usamodzielniające8 oraz mikrosystemy rodzinne9 (w ośrodkach i budynkach znajdujących się na ich terenie). Zapewniają one nieletnim usamodzielnianie dzięki rozwijaniu w nich odpowiedzialności, wytrwałości, zaradności, a przez wdrażanie do podejmowania czynności związanych z samoobsługą inspirują do przebudowy własnego wizerunku oraz wzmacniania wiary we własne siły i możliwości. Do zwiększenia ich efektywności potrzebne są przede wszystkim wiedza na temat wykazywanej przez wychowanków samodzielności oraz krytyczna refleksja nad czynnościami usamodzielniającymi podejmowanymi przez wychowawców, a także zachodzącymi między nimi zależnościami. Takie też cele: poznawczy i praktyczny

5

6 7

8

9

-kontroli-nik/pobierz,px_remote_kno_p_09_072_20090 60510305 11244190651_ 01,typ,kk.pdf [dostęp: 10.09.2018].

H. Karaszewska (2011), Trudności w przystosowaniu do życia po zwolnieniu z zakładu karnego. Pomoc postpenitencjarna, czyli o tym, jak państwo wspiera osoby opuszczające zakład karny i zabezpiecza się przed zjawiskiem recydywy [w:] E. Włodarczyk, J. Cytlak (red.), Człowiek wobec krytycznych sytuacji życiowych, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, Poznań, s. 242.

A. Karłyk-Ćwik (2008), Rola, typy i zadania pedagogów resocjalizacyjnych a samoocena poziomu ich kompetencji zawodowych, „Opieka, Wychowanie, Terapia”, nr 1–2, s. 44.

A. Barczykowska, S. Dzierzyńska-Breś, M. Muskała (2015), System oddziaływań resocjalizacyjnych Anglii i Stanów Zjednoczonych Ameryki, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, Poznań, s. 165.

K. Ptak (2010), Propozycje zmian systemowych w zakładach poprawczych a treści programowe na specjalności pedagogika resocjalizacyjna [w:] B. Urban (red.), Aktualne osiągnięcia w naukach społecznych a teoria i praktyka resocjalizacyjna, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków, s. 331.

K. Szafrańska (2016), Usamodzielnianie wychowanków Młodzieżowych Ośrodków Wychowawczych, „Resocjalizacja Polska”, nr 12, s. 67.

ZIECIAK-SAMODZIELNOSC.indb 11

19.10.2020 09:49:03

12

Wstęp

przyświecały konstruowaniu i przeprowadzeniu badań prezentowanych w tej pracy.

Książka składa się z dwóch części, pierwszej (teoretycznej) i drugiej (empirycznej). W rozdziale pierwszym na podstawie wiedzy pedagogicznej i psychologicznej przeprowadzono analizę cech strukturalnych pojęć samodzielność i usamodzielnianie, co stanowiło podstawę do sformułowania autorskich definicji obu pojęć. Celem dalszej części rozdziału było ukazanie znaczenia pedagogiczno-psychologicznych aspektów rozwoju samodzielności i podejmowanych przez wychowawców w procesie wychowania czynności usamodzielniających. W rozdziale tym ukazano również znaczenie samodzielności jako jednego z ważniejszych celów resocjalizacji, od którego w dużej mierze zależy prawidłowy przebieg readaptacji i reintegracji społecznej po opuszczeniu przez nieletnich młodzieżowych ośrodków wychowawczych. W organizowaniu tego rodzaju oddziaływań kluczową rolę odgrywają diagnozowanie, motywowanie oraz organizowanie sytuacji usamodzielniających opierających się na założeniach koncepcji twórczej resocjalizacji.

W rozdziale drugim dokonano analizy osobowych i instytucjonalnych uwarunkowań efektywności czynności usamodzielniających, które podejmowane są przez kadrę pedagogiczną pracującą w tego typu placówkach. Dużą rolę w tym względzie odgrywają kompetencje zawodowe oraz postawy wychowawcze wobec samodzielności przejawianej przez wychowanków. Z analiz obowiązujących aktów prawnych oraz wewnętrznych dokumentów 16 losowo wybranych placówek resocjalizacyjnych wynika, że efektywność tego rodzaju oddziaływań zależy w dużej mierze od uwarunkowań organizacyjno-infrastrukturalnych występujących w określonej placówce. Obejmują one dostępność do bazy materialnej, statut wyznaczający obowiązujące rozwiązania formalno-organizacyjne, zakres rzeczywistej samorządności wychowanków, jakość prowadzonego poradnictwa zawodowego, edukacji seksualnej i przygotowania do roli matki/ojca, a także stopień i formy współpracy ze środowiskiem lokalnym, zasady tworzenia indywidualnego programu usamodzielniania oraz współpracy z rodzinami nieletnich. Całość podsumowana została sformułowanymi na podstawie dokonanego przeglądu literatury zaleceniami dla praktyki resocjalizacyjnej.

Rozdział trzeci zawiera założenia metodologiczne. Ze względu na przyjęte cele w badaniach wykorzystano metodę sondażu diagnostycznego oraz technikę ankiety audytoryjnej. Skonstruowano również trzy autorskie kwestionariusze w postaci narzędzi SAM NLT, USAM NLT oraz USAM WYCH. Badania zostały przeprowadzone w 12 losowo wybranych placówkach typu MOW. Ogółem przebadanych zostało 530 wychowanków i 150 wychowawców, natomiast do analizy statystycznej ostatecznie zakwalifikowano 491 ankiet od wychowanków i 120 od wychowawców.

ZIECIAK-SAMODZIELNOSC.indb 12

19.10.2020 09:49:03

13

Wstęp

W oparciu o wyniki przeprowadzonych badań w rozdziale czwartym dokonano opisu parametrów samodzielności wychowanków MOW. W następnym rozdziale omówiono atrybuty czynności usamodzielniających podejmowanych przez wychowawców, z kolei w rozdziale szóstym przeanalizowano związki pomiędzy wykazywaną samodzielnością młodzieży niedostosowanej społecznie a czynnościami usamodzielniającymi. Całość pracy wieńczy zwięzłe podsumowanie najważniejszych wniosków z przeprowadzonych badań.

W aneksie znajdują się formularze skonstruowanych kwestionariuszy ankiety.

*** Publikacja została opracowana na podstawie dysertacji doktorskiej pt. Samodzielność i usamodzielnianie wychowanków w młodzieżowych ośrodkach wychowawczych, napisanej pod kierunkiem naukowym prof. zw. dr hab. Barbary Kromolickiej oraz promotora pomocniczego dr. hab. Huberta Kupca.

Podziękowania Chciałabym szczególnie podziękować prof. zw. dr hab. Barbarze Kromolickiej i dr. hab. Hubertowi Kupcowi za inspiracje naukowe i badawcze, konstruktywne konsultacje oraz dzielenie się ze mną swoją wiedzą, umiejętnościami i doświadczeniem.

Wyrazy wdzięczności kieruję do moich respondentów – wychowanków i wychowawców młodzieżowych ośrodków wychowawczych. Dziękuję dyrekcjom Młodzieżowych Ośrodków Wychowawczych z Trzebieży, Szczecina, Rzepczyna, Trzcińca, Rewala, Czaplinka, Debrzna, Mrowin, Podborska, Łobżenicy, Samostrzela i Warszawy za wyrażenie zgody na przeprowadzenie badań, cenne uwagi i wyrozumiałość.

Serdeczne podziękowania za zrozumienie i ciepło składam mojej rodzinie, która nigdy nie przestała we mnie wierzyć.

ZIECIAK-SAMODZIELNOSC.indb 13

19.10.2020 09:49:03