9 788382 940244
Małgorzata Walczak-Klimek
Terapia dzieci i młodzieży z wykorzystaniem metody amatorskiego teatru młodzieżowego AUTORSKIE SCENARIUSZE TEATRALNE NA CAŁY ROK
Kraków
Walczak-Klimek_TERAPIA DZIECI I MLODZIEZY.indb 3
11.03.2022 12:48:00
© Copyright by Małgorzata Walczak-Klimek, 2022
Redakcja wydawnicza: Aleksandra Adamczyk
Opracowanie typograficzne: Alicja Kuźma
Projekt okładki: Anna Andrzejewska
ISBN 978-83-8294-024-4
Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel./fax: (12) 422 41 80, 422 59 47, 506 624 220 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2022
Walczak-Klimek_TERAPIA DZIECI I MLODZIEZY.indb 4
11.03.2022 12:48:00
Spis treści Przedmowa .................................................................................................................. 7 Rozdział 1. Styczeń Czym właściwie się je ten cały jakiś tam teatr… ......................................................... 13 Rozmowa dyskwalifikacyjna .................................................................................... 16
Rozdział 2. Luty Ujęzykowienie ................................................................................................................ 21 Język ojczysty to my ................................................................................................ 22
Rozdział 3. Marzec Z blichtrem, ale bez sztucznej pompy ........................................................................... 31 W krainie miłości, czyli komedia o tym, jak książę szukał żony na castingu ......... 32
Rozdział 4. Kwiecień Teatr jako zdrowe ciało jeszcze zdrowszego ducha ................................................... 39 Gumolandia ............................................................................................................... 40
Rozdział 5. Maj Teatr na przekór zachowaniom ryzykownym ........................................................... 45 Nikotemie, nadaję ci imię Nikodem (spektakl profilaktyczny) ................................. 46
Rozdział 6. Czerwiec Jestem ważny, przynależę ............................................................................................ 55 Historia mojej rodziny .............................................................................................. 57
Rozdział 7. Lipiec O tym, jak teatr werbuje do życia ................................................................................ 61 Werbujemy do życia (spektakl profilaktyczny) ......................................................... 62
Rozdział 8. Sierpień W teatrze wszyscy jesteśmy równi ............................................................................... 67 Ocean Talentów (scenariusz dla prowadzących młodzieżowy przegląd talentów) ... 70
5
Walczak-Klimek_TERAPIA DZIECI I MLODZIEZY.indb 5
11.03.2022 12:48:00
Rozdział 9. Wrzesień O tym, jak teatr edukuje ............................................................................................. 79 Sentymentalna podróż w przeszłość szlakiem nowosądeckich kolei ................. 81 Rozdział 10. Październik Teatr socjalizuje i resocjalizuje .................................................................................... 85 Tajny agent (skecz) .................................................................................................. 87
Rozdział 11. Listopad Jak teatr wychowuje i uczy zachowań ...................................................................... 95 Siostrunie-zołzunie ................................................................................................ 96
Rozdział 12. Grudzień W teatralnej rodzinie ................................................................................................... 103 Co by było, gdyby… – czyli opowieść wigilijna na miarę współczesności ........... 104 Jasełka na wesoło .................................................................................................. 119
Słowo końcowe ......................................................................................................... 125
6
Walczak-Klimek_TERAPIA DZIECI I MLODZIEZY.indb 6
11.03.2022 12:48:00
Przedmowa Teatr jest ciekawą podróżą do niesamowitego świata, niewyczerpanie nieodgadnionego, przestrzenią do uzewnętrznienia siebie, choć za pośrednictwem wykreowanej postaci – i właśnie to sprawia, że przyciąga on do siebie ludzi w różnym wieku, z różnorakich kręgów kulturowych i po rozmaitych przejściach życiowych. Nie bez powodu właśnie teatr wykorzystywany jest chociażby w procesie resocjalizacji w zakładach penitencjarnych, stanowi także element socjoterapii w placówkach wsparcia dziennego, instytucjach socjalizacyjnych czy w młodzieżowych ośrodkach wychowawczych, a w ostatnich latach na szerszą skalę rozpowszechnia się również w klubach seniora. W niniejszej książce pragnę się skupić nie tyle na temacie morałów, jakie wypływają z samych treści spektakli teatralnych (choć warto tutaj podkreślić ich ogromne znaczenie w procesie wychowania młodego człowieka), ile raczej na walorach profilaktycznych i terapeutycznych uczestnictwa w całym procesie współtworzenia spektakli przez aktorów-amatorów dziecięcych i młodzieżowych teatrów prowadzonych przez wychowawców w świetlicach środowiskowych i innych placówkach opiekuńczo-wychowawczych oraz tych o charakterze specjalistycznym. Bo już samo zaangażowanie w konstruktywną formę spędzania wolnego czasu minimalizuje ryzyko demoralizacji przez tzw. środowisko uliczne i zmniejsza skłonność do zachowań ryzykownych. Posłużę się tutaj najprostszym uogólnieniem, które jednak ma swoje przełożenie na rzeczywistość: znudzonego młodego człowieka częściej nęcą zachowania zabronione. Dlatego też rolą wychowawcy jest stworzyć mu odskocznię z nierzadko problemowego środowiska rodzinnego. W mojej ocenie może nią być właśnie teatr. Pogadanki moralizujące już dawno odeszły do lamusa. Współczesny świat rodzi nowe problemy i zagrożenia. W odpowiedzi na nie wychowawca musi sięgać po nowoczesne narzędzia takie jak teatr młodzieżowy. Proces werbowania do niego dzieci i młodzieży (często niechętnej do jakiejkolwiek inicjatywy) nie jest prosty, ale młody człowiek, który raz pokocha teatr, zostaje przez niego wciągnięty już na zawsze. Stanowi on dla niego krainę symboliki, jest czymś magicznym, co wyzwala jego potencjał osobowy i powoduje, że wreszcie 7
Walczak-Klimek_TERAPIA DZIECI I MLODZIEZY.indb 7
11.03.2022 12:48:00
odnajduje coś, w czym jest dobry, za co się go chwali, co sprawia mu przyjemność. Dopiero wówczas pedagog może przemycić w całym procesie jego uspołeczniania za pomocą teatru treści wychowawcze, które – zupełnie nieświadomie – będzie chłonąć niczym gąbka. Teatr to sposób na wyrażenie siebie takim, jakim nawet ja sam nie wiem, że jestem. Między innymi to odkrycie sprawia, że przyciąga on do siebie ludzi młodych. Dlatego nie jest wyłącznie grą aktorów, którzy przedstawiają taką czy inną fabułę. Teatr bowiem niesie ze sobą walory terapeutyczny oraz profilaktyczny dla dzieci i młodzieży zagrożonej wykluczeniem społecznym. Daje szansę na redukcję napięć, co przyczynia się do minimalizowania skłonności do agresji, otwiera młodego człowieka na świat i ludzi, dzięki czemu wyzbywa się on nieśmiałości, uczy współpracy z innymi. Przekłada się to na codzienne funkcjonowanie, kształtuje w nim poczucie obowiązku i solidarności z grupą, co jest niesłychanie ważne u młodzieży niedostosowanej społecznie, wymusza na młodym człowieku systematyczność i cierpliwość, czego nierzadko nie są w stanie wyegzekwować od niego nauczyciele. Oczywiście za sprawą warsztatów teatralnych nie jesteśmy w stanie jak za pomocą czarodziejskiej różdżki z dnia na dzień z zakompleksionego Jasia uczynić pewnego siebie Janka, a ze skłonnej do czarnowidztwa Asi – świadomej swojej siły sprawczej Aśki. Wychowanie jest wszak procesem ciągłym i niekiedy, aby móc wykonać krok w przód, wpierw należy się cofnąć. Porywając się na wystawienie sztuki teatralnej, wychowawca musi mieć tego pełną świadomość. Na drodze do premiery napotka rozmaite trudności: od motywacyjnych, dykcyjnych, emocjonalnych, poprzez te, u których podłoża leży destrukcyjny wpływ patologicznej rodziny, aż po konflikty międzyrówieśnicze. Niejeden raz się zawiedzie, czasem zostanie wystawiony do wiatru, ale też nierzadko da drugą szansę, bo taka jest jego rola – wyciągać konsekwencje, ale przede wszystkim nieustannie wierzyć, motywować i stymulować. Owszem teatr młodzieżowy to dla wychowawcy syzyfowa praca, która wymaga od niego nie tylko otwartości, lecz także postawy zgodnej z dewizą „jeden za wszystkich, wszyscy za jednego”, co oznacza aktywne uczestnictwo w każdym z etapów tworzenia spektaklu. Jeśli będzie jedynie instruktażystą, a nie aktywnym i autentycznym przewodnikiem grupy – przegra wszystko. Pedagog, który decyduje się sięgnąć po sztukę teatralną, musi wpierw sam sobie odpowiedzieć na pytanie, czy jest w stanie wyjść ze strefy komfortu i wraz z młodzieżą przećwiczyć kwestie i ruch sceniczny, pochylić się nad puszką farby i własnoręcznie pomalować fragment 8
Walczak-Klimek_TERAPIA DZIECI I MLODZIEZY.indb 8
11.03.2022 12:48:00
dekoracji, pochwycić mikrofon, a może nawet, porzucając wstyd oraz całą masę zahamowań, które rządzą aktorem-amatorem, założyć przebranie, gdy w ostatniej chwili przed premierą okaże się, że potrzebny jest dubler. Śmiem twierdzić, że jeżeli wychowawca na własnej skórze nie przeżyje napięcia, jakie towarzyszy jego grupie za kulisami tuż przed występem, i nie posmakuje wrażenia, jakie na całym ciele wywołuje oddech widowni, wyczuwalny, kiedy stoi się na scenie, nie będzie w kwestii teatru dla młodzieży autorytetem. Bo dobry wychowawca jest wymagającym (przede wszystkim od siebie) trenerem, który nie tylko koryguje zaburzone sfery, ale przede wszystkim kompensuje braki danego dziecka, prezentując jego mocne strony. Nie stawia siebie na piedestale, gdyż jak każdy człowiek popełnia błędy, potrafi dać wychowankom przestrzeń do tego, aby uczestniczyć w koncepcyjnym etapie przygotowania spektaklu, pozwalając się zaskoczyć trafnością pomysłów młodych ludzi – niekiedy przewyższających o krok milowy jego rozumowanie. Właśnie te cechy czynią z niego godnego zaufania przewodnika – nie kumpla do zabawy, lecz otwarty na sugestie drogowskaz. Bo aby móc grać we wspólnym spektaklu, trzeba… współgrać, co zdaje się w metodzie amatorskiego teatru młodzieżowego najtrudniejsze. Jeśli ktoś sądzi, że po ukończeniu studiów pedagogicznych przywdzieje sztywny belferski uniform i on zapewni mu odgórnie należny szacunek – jest w błędzie. Komu kiełkuje w głowie teatr, powinien porzucić konwencjonalny styl na rzecz chociażby zawadiackiej czapki i farbek do malowania twarzy, a wieczne pióro zastąpić ołówkiem, temperówką i gumką do mazania, gdyż aby stworzyć coś unikatowego, wpierw musi popełnić wiele pomyłek i sporą ich część zamazać, żeby dzieło mogło powstać od nowa. Podobnie jest z całym procesem wychowania i resocjalizacji młodego człowieka – aby ukształtować mądrego, refleksyjnego dorosłego, trzeba czasem skorygować jego zachowania. W niniejszej książce przedstawiam autorską metodę terapii dzieci i młodzieży zagrożonych wykluczeniem społecznym wykorzystującą teatr. W trakcie swojej pracy zawodowej stworzyłam Amatorski Teatr Młodzieżowy działający przy świetlicy środowiskowej i udało mi się zaangażować kilka pokoleń w trzynaście spektakli mojego autorstwa. Wymagało to ode mnie (poza kompetencjami pedagogicznymi) umiejętności pisarskich i plastycznych, talentu aktorskiego, wyobraźni reżyserskiej, zdolności organizatorskich, zmysłu artystycznego i wrażliwości, a ponad wszystko – ogromnego hartu ducha i wiary pokładanej w młodych ludzi. Wiązało się także z licznymi potknięciami, do których jednak jako wychowawca-człowiek mam prawo. W tej publikacji prezentuję zatem własne propozycje zabaw 9
Walczak-Klimek_TERAPIA DZIECI I MLODZIEZY.indb 9
11.03.2022 12:48:00
otwierających i gier grupowych, które stymulują ruch sceniczny oraz dykcję, autorskie interpretacje znanych powszechnie ćwiczeń (np. kalambury, pantomima), a przede wszystkim gotowe scenariusze teatralne o różnej tematyce wraz z ich podziałem na rok kalendarzowy. Po każdym z nich zawarłam też moje refleksje wynikające z realizacji danego scenariusza w praktyce. Scenariusze te mogą stanowić bazę do pracy dla wychowawcy placówki wsparcia dziennego, jak również pomoc dla nauczycieli szkolnych świetlic. Są to w pełni gotowe do wykorzystania rozwiązania wraz z sugestiami dotyczącymi ruchu scenicznego, doboru muzyki, rekwizytów i scenografii. Można je też potraktować jako inspirację do rozpisania od podstaw wspólnie z młodzieżą własnych scenariuszy, do czego szczerze zachęcam. Przygotowanie każdego ze spektakli kosztowało mnie i moich wychowanków wiele wysiłku, począwszy od kreślenia samego scenariusza w sposób interesujący dla młodego człowieka (zwykle z odpowiednią dozą poczucia humoru, jak również z tzw. drugim dnem), obsady aktorów w konkretnych rolach (co często budziło ich niepokój, który należało za pomocą rozmaitych pedagogicznych trików przekuć w zachwyt), poprzez żmudną i wielomiesięczną pracę nad ciałem, mimiką i słowem podczas prób (gdy codzienne problemy i trudności szkolne cudownym sposobem nie znikały, a harmonogramy dnia dzieci w tak różnym wieku znacznie od siebie odbiegały), nieustanne starania w utrzymywaniu motywacji i systematyczności spotkań (z różnym skutkiem), okiełznanie ekspresji młodzieży o rozmaitych temperamentach (którą niekiedy należy stłumić, a innym razem wyzwolić), a skończywszy na własnoręcznej produkcji rekwizytów (co niektórym przynosi znacznie mniej frajdy, a wychowawcy… wydatki z własnej kieszeni), przekonaniu grupy o zasadności publicznego występu (zapewnianiu, że choćby nie wiem co – „jestem tam z tobą”) oraz nauce umiejętności radzenia sobie ze stresem. Oprócz wysiłku pojawia się także rzecz jasna masa… nerwów. Lecz pragnę tutaj zaznaczyć, że naprawdę warto podjąć to wyzwanie, gdyż stworzenie szansy doświadczenia sukcesu przez ucznia częstokroć słabego lub wychowanka z deficytami w procesie socjalizacji stanowi inwestycję w ich potencjał osobowy, a ta zwróci się po stokroć. Nie ukrywam także, że widok na scenie młodego człowieka, który zwykł mieć trudność w samym już przebywaniu w większym gronie, choćby jego rola ograniczała się do odegrania postaci niezabierającego głosu kelnera, sprawia wychowawcy sporo satysfakcji. Z wszystkich uczestników naszych spektakli jestem po dziś dzień szalenie dumna. Każdy z nich przełamał jakąś swoją barierę, a mnie jako pedagoga i terapeutę utwierdził w przekonaniu, że moja praca ma sens. Po tak jednoczącym doświadczeniu, 10
Walczak-Klimek_TERAPIA DZIECI I MLODZIEZY.indb 10
11.03.2022 12:48:00
jakim jest wspólny występ przed większą widownią, w asyście mediów, na oczach kolegów i rodziców, naprawdę nic nie jest w stanie złamać takiej grupy. To jakiś rodzaj trudnego do wyjaśnienia mistycyzmu, ta pewność, że na tych ludzi mogę liczyć. Każdy z nich dołożył swoją cegiełkę do sukcesu – nieważne, czy odgrywał główną rolę w sztuce, czy też był częścią tzw. obsługi technicznej. Właśnie w tym tkwi klucz do zrozumienia metody teatru – każdy jest w czymś dobry, każdy jest potrzebny, każdy jest w stanie przekroczyć własne bariery.
11
Walczak-Klimek_TERAPIA DZIECI I MLODZIEZY.indb 11
11.03.2022 12:48:00