Filozofia edukacji

Adolf E. Szołtysek

FILOZOFIA

EDUKACJI KSZTAŁTOWANIE UMYSŁU

Kraków 2013

Szoltysek_Filozofia edukacji.indd 1

30.01.2013 13:10

© Copyright by Adolf E. Szołtysek, 2013 © Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2013

Recenzent: prof. zw. dr hab. Wojciech Pasterniak

Redakcja: Ewa Opoka Kazimiera Perlińska

Projekt okładki: Anna M. Damasiewicz Grafika wykorzystana na okładce: © OLEKSANDR NIKOLAIENKO | Depositphotos.com

Druk z materiałów dostarczonych przez Autora (skład, redakcja, korekty)

ISBN 978-83-7850-197-8

Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel./fax: (12) 422 41 80, 422 59 47, 506 624 220 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2013

Szoltysek_Filozofia edukacji.indd 2

30.01.2013 13:34

SPIS TREĝCI WPROWADZENIE...................................... 5 ROZDZIAŁ I

WYKŁADNIA CZŁOWIEKA.......................... 11 1. Ontologia człowieka......................................................................... 12 1.1. Ludzka kultura jako dopełnienie ludzkiej natury ............................. 15 1.2. Mózg jako dynamiczne podłoĪe umysłu .......................................... 25 1.3. JĊzyk jako struktura funkcyjna umysłu ............................................ 32 1.4. Atrybuty umysłu ............................................................................... 44 2. Aksjologia człowieka ....................................................................... 56 2.1. Prawa naturalne jako rdzeĔ wartoĞci i norm .................................... 58 2.2. WartoĞci naturalne a wartoĞci nabyte ............................................... 63 2.3. Sfera moralna a sfera etyczna umysłu .............................................. 69 2.4. Aksjologiczny trójmian: intencja – czyn – konsekwencja................ 73 3. Idea fundamentalnej teorii biokultury człowieka ............................. 78 3.1. Podstawowe tezy biokultury człowieka ........................................... 79 3.2. ĝrodowiska fundujące biokulturĊ człowieka.................................... 83 3.3. Biokultura jĊzyka i umysłu człowieka ............................................. 90 ROZDZIAŁ II

WYKŁADNIA WYCHOWANIA ......................... 95 1. Podstawowe dylematy edukacji ....................................................... 96 1.1. ħródła edukacyjnego zamĊtu............................................................ 98 1.2. Pierwotny sens edukacji - definicje................................................ 118 1.3. Wychowanie w Ğwietle trójjedni człowieka ................................... 128 2. Wykładnia wychowania człowieka jako osoby .............................. 129 2.1. Istota wychowania personalnego w rodzinie.................................. 130 2.2. Istota wychowania moralnego osoby.............................................. 150 3. Wykładnia wychowania człowieka jako istoty społecznej ............. 156 3.1. Istota wychowania społecznego w szkole ...................................... 157 3.2. Istota wychowania etycznego istoty społecznej ............................. 163 4. Wykładnia wychowania człowieka jako obywatela ....................... 170 4.1. Istota wychowania obywatelskiego w paĔstwie ............................. 171 4.2. Istota wychowania politycznego obywatela ................................... 175

Szoltysek_Filozofia edukacji.indd 3

30.01.2013 13:10

4

Filozofia edukacji

ROZDZIAŁ III

WYKŁADNIA KSZTAŁCENIA........................ 179 1. Szkolna praktyka nauczania ........................................................... 181 1.1. Teoria przedmiotu nauczanego....................................................... 182 1.2. Metodyka nauczania przedmiotu.................................................... 189 1.3. Struktura formalna lekcji................................................................ 191 2. Autorytet nauczyciela w Ğwietle jego kompetencji ........................ 196 2.1. ZewnĊtrzne i wewnĊtrzne kompetencje nauczyciela...................... 196 2.2. Problem autorytetu nauczyciela ..................................................... 207 3. Kształcenie jako funkcja wychowania i nauczania ........................ 216 3.1. Wybiórcza analiza szkolnego kształcenia ...................................... 218 3.2. JĊzyk jako podstawa kształcenia umysłu ....................................... 223 3.3. Atrybuty i umiejĊtnoĞci człowieka wykształconego....................... 234 ROZDZIAŁ IV

WYKŁADNIA BADAē ............................... 239 1. Krytyka uprawiania pedagogiki...................................................... 240 1.1. Teoretyczny przedmiot pedagogiki................................................. 242 1.2. Problem tzw. metod jakoĞciowych w pedagogice.......................... 245 1.3. Humanistyczne mity badaĔ ............................................................ 250 1.4. O metodzie pracy pedagoga szkolnego .......................................... 257 2. Metodologia badaĔ ......................................................................... 263 2.1. Przedmiot badaĔ............................................................................. 264 2.2. Wiedza towarzysząca badaniom..................................................... 269 2.3. MoĪliwe warunki weryfikowalnoĞci hipotezy ............................... 274 2.4. Metoda badaĔ naukowych.............................................................. 278 2.5. Problem prawomocnoĞci nauki ...................................................... 286 BIBLIOGRAFIA .................................... 293

Summary ........................................... 301

Szoltysek_Filozofia edukacji.indd 4

30.01.2013 13:10

WPROWADZENIE

W ciągu wieków zostały sformułowane róĪne koncepcje filozofii człowieka i filozofii edukacji. Przez wieki przyjmowano, Īe struktura fizyczna człowieka jest dziedziczona genetycznie, a struktura psychiczna jest warunkowana społecznie, kulturowo i edukacyjnie. Przez wieki nie zauwaĪono istotnego związku zachodzącego miĊdzy ludzką naturą a ludzką kulturą, w tym miĊdzy mózgiem a umysłem. Wszak kultura nie stanowi przeciwieĔstwa natury; kultura stanowi dopełnienie natury.

Monografia stanowi rozwiniĊcie autorskiej idei człowieka i idei edukacji w kontekĞcie kategorii biologicznego rozwoju człowieka i kategorii kulturowego kształtowania człowieka, gdzie biologia determinuje równieĪ ROZWÓJ mózgu, natomiast kultura warunkuje KSZTAŁTOWANIE umysłu.

Wszak jest moĪliwe kształtowanie tylko tego, co siĊ rozwija. Wszelkie warunki moĪliwego poznania wyznaczają biologiczne struktury wrodzone, rozwijane dziĊki Ğrodowisku kulturowo-społecznemu, które indywidualizuje uniwersalne struktury biologiczne. Autorska idea edukacji opisana jest w kontekĞcie BIOLOGICZNEGO ROZWOJU i KULTUROWEGO KSZTAŁTOWANIA człowieka; wszelkie procesy nauczania i wychowania, kształcenia i kształtowania są moĪliwe w obrĊbie struktur rozwijających siĊ, pierwotnie mających status genetycznych struktur wrodzonych.

Podstawowa teza monografii brzmi: jeĪeli fizyczny, dynamiczny i rozciągły mózg wyznacza podłoĪe niefizycznego i abstrakcyjnego umysłu, zaĞ jĊzyk stanowi strukturĊ funkcyjną umysłu, to jĊzyk stanowi zwornik mózgu i umysłu w przekazywaniu informacji. Do tez pomocniczych naleĪą: (1) jĊzyk – jako struktura funkcyjna – przyjmuje, gromadzi i transformuje wiedzĊ współtworzącą umysł; (2) umysł – jako uporządkowana abstrakcja osadzona w jĊzyku – jest wyprowadzony z naturalnego mózgu oraz kulturowego Ğrodowiska; (3) fizyczny mózg ma kontakt z fizycznym Ğrodowiskiem poprzez fizyczne zmysły; (4) niefizyczny umysł ma kontakt z fizycznym Ğrodowiskiem poprzez fizyczną strukturĊ foniczną (lub inną) jĊzyka; (5) niefizyczny umysł A ma edukacyjny kontakt z niefizycznym umysłem B poprzez fizyczną strukturĊ jĊzyka J; (6) nie ma takiej ludzkiej

Szoltysek_Filozofia edukacji.indd 5

30.01.2013 13:10

6

Filozofia edukacji

struktury, która byłaby całkowicie przekazywana jedynie w procesie kulturowej edukacji; (7) umysł stanowi konsekwencjĊ rozwijania siĊ genetycznych predyspozycji mózgu.

Tytuł ksiąĪki: Filozofia edukacji zawiera dwa terminy: filozofia i edukacja, odsłaniające głĊboki związek miĊdzy filozofią a edukacją; filozofia odsłania w człowieku osobowoĞü i człowieczeĔstwo (łac. humanitas), zaĞ edukacja umoĪliwia kształtowanie w człowieku człowieczeĔstwa i osobowoĞci, postaw i zachowaĔ. Edukacja [łac. edúcâre] w sensie etymologicznym zawiera w sobie dwa składniki: (1) pierwotne wydobywanie tego, co w strukturach wrodzonych mózgu chowane (w ramach biologicznego rozwoju) oraz (2) wtórne kształtowanie tego, co wydobywane, w ramach konstytucji umysłu i postaw. W kształtowaniu da siĊ wyróĪniü: (2a) kształtowanie umysłu poprzez kształtowanie jĊzyka, w tym jĊzyka wiedzy naukowej oraz jĊzyka wiedzy doktrynalnej i zdroworozsądkowej, (2b) kształtowanie osobowoĞci, postaw i cnót, umoĪliwiające generowanie czynów dobrych i postĊpowania wedle ogólnie przyjĊtych wzorców moralno-etycznych. Kształtowanie osobowoĞci i człowieczeĔstwa, jĊzyka i umysłu, postaw i zachowaĔ, dokonuje siĊ pierwotnie w rodzinie, zaĞ wtórnie – w ramach szkolnych programów nauczania i wychowania.

Europejską edukacjĊ cechuje bogactwo koncepcji. W zaleĪnoĞci od przyjĊtego kryterium da siĊ wyróĪniü edukacjĊ dla wybitnie zdolnych i dla mało zdolnych, dla mas i elit. W XXI wieku uwyraĨnia siĊ nowe kryterium: da siĊ zauwaĪyü powolne zastĊpowanie starego i chrzeĞcijaĔskiego ładu edukacyjnego, nowym i niechrzeĞcijaĔskim ładem edukacyjnym.

Stary ład edukacyjny wspiera siĊ na: (1) starogreckiej koncepcji człowieka oraz etyki, (2) rzymskim prawie, (3) chrzeĞcijaĔskiej kulturze. Stary ład edukacyjny jest neutralizowany i zastĊpowany nowym ładem edukacyjnym, w którym eksponowane są: antypedagogika, postmodernizm, poprawnoĞü polityczna, nowa etyka, zaĞ w ramach ustroju demokracji liberalnej eksponowane jest obywatelskie społeczeĔstwo informatyczne. W ramach Ğcierania siĊ starego ładu edukacyjnego z nowym ładem edukacyjnym da siĊ zauwaĪyü strukturalny kryzys edukacji europejskiej. Dezintegracyjne procesy społeczne powodują tzw. kryzys rodziny i moralnoĞci, kryzys oĞwiaty i kultury, a w konsekwencji wzrost przestĊpczoĞci i agresji. ħródeł nowego ładu naleĪy upatrywaü w urzeczywistnianiu siĊ sztandarowych haseł rewolucji francuskiej [1798], rewolucji rosyjskiej [1917] i rewolty kulturowej [1968]. W ramach nowego ładu edukacyjnego jest

Szoltysek_Filozofia edukacji.indd 6

30.01.2013 13:10

Wprowadzenie

7

miejsce dla ideologii socjalistycznej i ideologii liberalistycznej, zaĞ transformacja jednej w drugą jest jedynie zabiegiem technicznym. Mechanizm ideologizacji edukacji pozostał, lecz nastąpiła zmiana szyldów i personalne przetasowania pozorujące ideologiczną zmianĊ, czyli przejĞcie z marksizmu na postmodernizm; wszak celem obydwu ideologii jest wyeliminowanie starego ładu kulturowo-edukacyjnego. Nowy ład edukacyjny wprowadza redefinicjĊ kultury i człowieczeĔstwa, osobowoĞci i zachowaĔ, wartoĞci i norm.

Monografia zawiera cztery rozdziały: Rozdział I Wykładnia człowieka wyznacza fundament monografii; w jej pierwszej czĊĞci sformułowano ontologiĊ człowieka, zaĞ w czĊĞci drugiej – aksjologiĊ człowieka; istotnym dopełnieniem biologii człowieka jest aksjologia człowieka. Autorska idea człowieka zakłada, Īe biologia człowieka ulega wpływom kultury człowieka przede wszystkim przez jĊzyk stanowiący zwornik łączący ludzki mózg z ludzkim umysłem; ludzka natura determinuje ROZWÓJ struktur wrodzonych mózgu, natomiast ludzka kultura warunkuje KSZTAŁTOWANIE rozwijających siĊ struktur wrodzonych. JĊzyk umoĪliwia kształtowanie umysłu na gruncie mózgu; od momentu narodzin dziecka kształtowany jest jĊzyk etniczny, który z kolei umoĪliwia kształtowanie umysłu. Tym samym jĊzyk stanowi klucz do ludzkiej natury i kultury. Autorska idea człowieka przewartoĞciowuje dualizm Kartezjusza: res extensa – res cogitans, to, co fizyczne i rozciągłe (łącznie z mózgiem) jest noĞnikiem tego, co niefizyczne i nierozciągłe (łącznie z umysłem), to, co niefizyczne, jest wygenerowaną abstrakcją z tego, co fizyczne. Ludzki mózg jest rozciągły i fizyczny (czyli konkretny), zaĞ ludzki umysł jest nierozciągły i niefizyczny (czyli abstrakcyjny). AktywnoĞü mózgu pociąga za sobą aktywnoĞü umysłu poprzez jĊzyk, lecz nie odwrotnie, gdyĪ umysł w Īadnym sensie nie jest samoistny, niezaleĪny od mózgu; umysł stanowi abstrakcjĊ wygenerowaną z aktywnoĞci mózgu, której noĞnikiem jest jĊzyk. JĊzyk stanowi ogniwo spajające fizyczny mózg z niefizycznym i w pełni abstrakcyjnym umysłem. W strukturze wrodzonej mózgu człowieka jest zapisany biologiczny kod praw naturalnych, stanowiący klucz do poznania człowieczeĔstwa, osobowoĞci i zachowaĔ bytu ludzkiego. Biologiczny kod praw naturalnych podlega rozwojowi w ramach okreĞlonego Ğrodowiska. Prawa naturalne warunkują Ĩródło i granice wszelkiej moĪliwej działalnoĞci człowieka, wyznaczają-

Szoltysek_Filozofia edukacji.indd 7

30.01.2013 13:10

8

Filozofia edukacji

cej elementarny sens człowieczeĔstwa bytu ludzkiego. Kiedy człowiek wypowiedział słowo, juĪ musiał byü istotą myĞlącą epistemologicznie, aksjologicznie i moralnie. CzłowieczeĔstwo i poznanie, aksjologia i moralnoĞü to składniki samowiedzy człowieka jako osoby. Człowiek uzyskuje status osoby wtedy, gdy jest rozwiniĊta jego sfera umysłowa, nasycona wartoĞciami i normami. Ludzka aktywnoĞü jest nakierowana na poznanie człowieka poprzez pryzmat przyrody i pryzmat wartoĞci, natury i kultury.

WartoĞci warunkują jĊzyk aksjologiczny, umoĪliwiający formułowanie zdaĔ wartoĞciujących i oceniających.

W rozdziale II Wykładnia wychowania kontynuowana jest refleksja nad człowiekiem w kontekĞcie wychowania. W autorskiej idei wychowania pierwotny sens terminu wychowanie zawiera siĊ w terminie edukacja [łac. edúcâre]: wychowanie w sensie pierwotnym sprowadza siĊ do wydobywania – w ramach biologicznego rozwoju – na jaw tego, co chowane w strukturach wrodzonych (wychowanie jako wydobywanie); dopiero w obrĊbie rozwoju struktur wrodzonych nastĊpuje kulturowo-Ğrodowiskowe formowanie tego, co wydobyte, gdyĪ kształtowaü da siĊ tylko to, co wydobywane i rozwijane. Przez wieki nie zauwaĪono, Īe wychowanie pierwotnie jest determinowane ludzką naturą (wychowanie jako wydobywanie), zaĞ wtórnie – ludzką kulturą (wydobywanie jako kształtowanie).

Socjologowie, psycholodzy i pedagodzy na róĪne sposoby przekonują o kluczowej roli społeczeĔstwa i kultury w kształtowaniu ludzkiej osobowoĞci. W autorskiej idei wychowania istotne jest ujawnienie związku zachodzącego miĊdzy składnikami trójjedni: człowiek jako osoba – człowiek jako istota społeczna – człowiek jako obywatel, a składnikami trójmianu normatywnego: moralnoĞü – etyka – legalnoĞü oraz trójmianu aksjologicznego: naturalne wartoĞci uniwersalne – ustanowione wartoĞci kulturowo-społeczne – ustanowione wartoĞci doktrynalno-polityczne.

Człowiek działa w trzech porządkach: (1) jako osoba działa – na gruncie wrodzonych wartoĞci uniwersalnych – w porządku personalnym i moralnym, (2) jako istota społeczna działa – na gruncie ustanowionych wartoĞci kulturowych – w porządku społecznym i etycznym, (3) jako obywatel działa – na gruncie wartoĞci doktrynalnych – w porządku politycznym i prawnym. W nawiązaniu do filozofii wychowania moralnego, socjologii wychowania etycznego oraz politologii wychowania doktrynalnego problem wychowania sprowadza siĊ do właĞciwej sekwencji: od naturalnego wychowania moralnego w rodzinie poprzez kulturowo-społeczne wycho-

Szoltysek_Filozofia edukacji.indd 8

30.01.2013 13:10

Wprowadzenie

9

wanie etyczne w szkole do wychowania doktrynalnego w mass mediach i szkole. W wychowaniu młodego człowieka kaĪdy z osobna rozpatrywany typ wychowania jest nakierowany na okreĞlony cel. Cel aksjologii personalnej jest rozłączny wzglĊdem celu aksjologii obywatelskiej; wszak pierwsza jest wyprowadzona z wrodzonych wartoĞci naturalnych, zaĞ druga – z obowiązujących doktryn politycznych danego Ğrodowiska.

Rozdział III Wykładnia wykształcenia opisuje i wyjaĞnia sens działaĔ edukacyjnych w rodzinie oraz szkole podstawowej, Ğredniej i wyĪszej, nakierowanych na aksjologiczno-umysłową formacjĊ młodego człowieka.

Konstytucja umysłu zbiega siĊ z otrzymaniem Ğwiadectwa dojrzałoĞci oraz uzyskaniem konstytucyjnych praw i obowiązków. Uzyskanie dojrzałoĞci umysłowej sprzyja refleksyjnym czynom, za które Ğwiadomie bierze siĊ odpowiedzialnoĞü. W rodzinie edukacja jest spontaniczna, zaĞ w szkole – metodyczna; wątek nauczania i wątek wychowania nawzajem siĊ przeplatają i warunkują: zbiegniĊcie siĊ obydwu wątków wyznacza sens kształcenia, które jest nakierowane na wykształcenie.

Autorska idea wykształcenia zakłada istotny związek ludzkich uwarunkowaĔ naturalnych z ludzkimi uwarunkowaniami kulturowymi, co oznacza, Īe człowieka da siĊ opisaü poprzez analizĊ kategorii biologicznego rozwoju i kategorii kulturowego kształtowania. W autorskiej wykładni ludzka natura determinuje ROZWÓJ struktur wrodzonych człowieka, natomiast ludzka kultura warunkuje KSZTAŁTOWANIE rozwijających siĊ struktur wrodzonych człowieka, realizowane w ramach edukacji rodzinnej, szkolnej i uniwersyteckiej. W edukacji naleĪy permanentnie zwaĪaü na dwa splecione wątki mocno siĊ warunkujące: prawidłowe rozwijanie siĊ struktur wrodzonych oraz prawidłowe kształtowanie tego, co siĊ rozwija. Od momentu narodzin – dziĊki Ğrodowisku rodzinnemu – rozwija siĊ struktura wrodzona jĊzyka naturalnego, zakodowanego w mózgu.

Pojawienie siĊ siatki pojĊü, siatki sądów, siatki wnioskowaĔ jako powiązaĔ miĊdzy sądami umoĪliwia rozwiniĊcia wrodzonego jĊzyka naturalnego do postaci jĊzyka etnicznego. Dopiero jĊzyk umoĪliwia KSZTAŁTOWANIE UMYSŁU, co oznacza, Īe jĊzyk stanowi bufor wiąĪący mózg z umysłem. Od momentu narodzin dziecka kształtowany jest jĊzyk etniczny, który jednoczeĞnie umoĪliwia kształtowanie umysłu poprzez nabywanie informacji i wiedzy o sobie i Ğrodowisku, ale i poprzez formowanie postaw, zachowaĔ, obyczajów. Kształcenie to formowanie umysłu, wykształcenie to umysł uformowany. Człowiek wykształcony to człowiek o

Szoltysek_Filozofia edukacji.indd 9

30.01.2013 13:10

10

Filozofia edukacji

ukształtowanym umyĞle, którego wiedza istotowa jest ujĊta w zdaniach jĊzyka. Szkoła umoĪliwia powierzchowną lub głĊboką znajomoĞü jĊzyka, co jest przekładalne na wiedzĊ płytką lub głĊboką. Szkolna edukacja jest efektywna wtedy, gdy uwzglĊdnia rozwój zmysłowo-umysłowy dziecka.

Wpajanie wiedzy o kolorach nie zmieni wzroku daltonisty. W szkole nauczyciel odkrywa w dziecku prawidłowo (lub nieprawidłowo) funkcjonujący zmysł słuchu, zmysł smaku, zmysł powonienia, zmysł wzroku, zmysł dotyku. Odkrywa, Īe dziecko jest agresywne lub spokojne, opanowane lub nerwowe, odwaĪne lub tchórzliwe. Odkrywa jego zainteresowania, zamiłowania, gusta, talenty i zdolnoĞci. ZaĞ dziecko odkrywa cechy osobowoĞciowe, bĊdące konsekwencją rozwiniĊcia struktur wrodzonych w okreĞlonym Ğrodowisku. Wpajanie szkolnej wiedzy abstrakcyjnej z dowolnego przedmiotu bez wskazania podłoĪa abstrakcji oraz metody dowodzenia lub uzasadnienia abstrakcji jest wiedzą pustą lub mało efektywną.

Rozdział IV Wykładnia badaĔ – w nawiązaniu do tez poprzednich rozdziałów – wskazuje na moĪliwe zakresy badaĔ edukacyjnych. Badania naukowe bazują na filozoficznej metodologii nauk; z niej wyprowadzone są metodologie szczegółowe poszczególnych dyscyplin naukowych. EfektywnoĞü badaĔ warunkowana jest odpowiednią kulturą logiczną i metodologiczną badacza. W badaniach istotna jest wiedza teoretyczna i doĞwiadczalna badacza, zwana wiedzą towarzyszącą. Pedagog (badacz lub doktryner) zazwyczaj korzysta z metodologicznego załoĪenia: dane zmysłowe stanowią podstawĊ gromadzenia faktów empirycznych, podatnych na indukcyjną obróbkĊ. Czy jest moĪliwe to, by badania pedagogiczne były oparte na metodzie hipotetyczno-dedukcyjnej? Czy da siĊ wskazaü na przynajmniej jedno prawo teoretyczne, obowiązujące w pedagogice? W monografiach i podrĊcznikach pedagogicznych przewaĪa myĞlenie doktrynalne. Doktryner działa wedle schematu: praktyka – empiryczne uogólnianie – teoria, natomiast badacz – władający kulturą logiczną i metodologią nauk – działa wedle schematu: teoria – uszczegóławianie twierdzeĔ teoretycznych w hipotezach empirycznych – próba falsyfikacji hipotez w badaniach – praktyczne wykorzystanie wyników w procesie edukacyjnym.

JeĪeli pedagogika ma byü dyscypliną naukową, to musi oczyĞciü siĊ z doktrynalnego myĞlenia, zaĞ pedagog powinien byü otwarty na myĞlenie krytyczne.

Szoltysek_Filozofia edukacji.indd 10

30.01.2013 13:10