Przyjaźń jako wartość w relacjach społecznych dzieci i młodzieży

Przyjaźń jako wartość w relacjach społecznych dzieci i młodzieży

Szczepanska_Przyjazn jako wartos1 1

2010-06-22 13:47:30

Szczepanska_Przyjazn jako wartos2 2

2010-06-22 13:47:32

Mariola Szczepańska Elżbieta Gaweł-Luty

Przyjaźń jako wartość w relacjach społecznych dzieci i młodzieży

Kraków 2010

Szczepanska_Przyjazn jako wartos3 3

2010-06-22 13:47:32

© Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2009

Recenzent: Prof. dr hab. Jan Maciejewski

Korekta: Anna Gancarczyk

Projekt okładki: Ewa Beniak-Haremska

ISBN 978-83-7587-463-1

Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel. (12) 422-41-80, fax (12) 422-59-47 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie II, Kraków 2010

Szczepanska_Przyjazn jako wartos4 4

2010-06-22 13:47:32

Spis treści Wstęp ................................................................................................................................ 9 Rozdział I

Wartości – zarys problematyki (Elżbieta Gaweł-Luty) 1.1. Pojęcie i rodzaje wartości ........................................................................................ 11 1.2. Wartości w procesie wychowania dzieci i młodzieży ......................................... 18 Bibliografia ....................................................................................................................... 25 Rozdział II

Przyjaźń jako specyficzny rodzaj relacji interpersonalnej (Mariola Szczepańska) 2.1. Przyjaźń – specyfika więzi i jej uwarunkowania ................................................ 27 2.2. Abecadło Przyjaźni, czyli o przyjaźni od A do Z ............................................... 36 Bibliografia ....................................................................................................................... 51 Rozdział III

Badanie zjawiska przyjaźni jako wartości w relacjach interpersonalnych dzieci i młodzieży (Elżbieta Gaweł-Luty, Mariola Szczepańska) 3.1. Metodologia badań własnych .................................................................................

3.1.1. Problem badawczy. Populacja badawcza ....................................................

3.1.2. Metodologia badań statystycznych .............................................................

Analiza struktury ..........................................................................................

Analiza współzależności ..............................................................................

Testy statystyczne ..........................................................................................

3.2.1. Zależność między wiekiem i miejscem zamieszkania a rodzajem doświadczanych emocji związanych z przyjaźnią ...............

3.2.2. Zależność między wiekiem i miejscem zamieszkania a szeregowaniem poszczególnych wartości przez osoby pozostające w związkach przyjacielskich ............................

3.2.3. Zależność między wiekiem i miejscem zamieszkania a cechami, jakimi powinien się charakteryzować przyjaciel .................

Szczepanska_Przyjazn jako wartos5 5

57 57 58 58 60 62 63

68 71

2010-06-22 13:47:32

6

Spis treści

Cechy charakterystyczne przyjaciela .........................................................

Cechy zewnętrzne przyjaciela .....................................................................

Preferencje przyjaciela ..................................................................................

Cechy osobowe przyjaciela ..........................................................................

71 75 79 84

3.2.4. Zależność między wiekiem i miejscem zamieszkania a sposobami rozwiązywania konfliktów ................................................. 88 3.2.5. Zależność między wiekiem i miejscem zamieszkania a zdolnością do zwierzania się .................................................................. 92 3.2.6. Poziom nastawienia sympatii dzieci w wieku 6–10 lat .......................... 96 Analiza struktury poziomu nastawienia sympatii .................................

Poziom nastawienia sympatii według płci badanych dzieci .................

Poziom nastawienia sympatii według miejsca zamieszkania badanych dzieci ...........................................................................................

Poziom nastawienia sympatii według wieku badanych dzieci .............

Analiza współzależności między poziomem nastawienia sympatii a wyodrębnionym determinantami .........................................................

96 98 99 101 102

Zależność między poziomem nastawienia sympatii a płcią, miejscem zamieszkania i wiekiem badanych dzieci ...................................................... 102 Zależność między poziomem nastawienia sympatii a szeregowaniem wartości dotyczących bycia jednostki w świecie społecznym wśród badanych dzieci .............................................................................................. 103 Zależność między poziomem nastawienia sympatii a szeregowaniem wartości dotyczących człowieka i jego cech wśród badanych dzieci ............. 105

Bibliografia ..................................................................................................................... 113 Rozdział IV

Przyjaźń – edukacyjne wymiary. Przykłady programów autorskich (Mariola Szczepańska) 4.1. „Przyjaźń niejedno ma imię...” – program autorski z edukacji czytelniczej dla uczniów klas I–III szkoły podstawowej (Hanna Orzeszke) ..................................................................................................

4.2. Program autorski: Budowanie poczucia więzi emocjonalnej wśród dzieci w wieku siedmiu lat (Marta Lessnau) .........................................

4.3. Program autorski: Wykorzystanie wybranych pozycji z literatury dziecięcej w kształtowaniu postaw społeczno-moralnych u dziecka sześcioletniego (Grażyna Łuszczyńska) ...........................................

4.4. Program autorski: „To, co dla mnie najważniejsze”.

Kształtowanie postaw społeczno-moralnych u dzieci sześcioletnich (Ewa Olszówka) ......................................................................................................

Bibliografia .....................................................................................................................

Szczepanska_Przyjazn jako wartos6 6

117 133

142

151 155

2010-06-22 13:47:32

Ludzie mają zbyt mało czasu, aby cokolwiek poznać.

Kupują w sklepach rzeczy gotowe. A ponieważ nie ma magazynów z przyjaciółmi, więc ludzie nie mają przyjaciół.

Antoine de Saint-Exupéry Mały Książę

Szczepanska_Przyjazn jako wartos7 7

2010-06-22 13:47:32

Szczepanska_Przyjazn jako wartos8 8

2010-06-22 13:47:32

Wstęp

Przyjaźń jest pozbawionym egoizmu wzajemnym dawaniem siebie innym.

Jest ona elementem bycia wśród ludzi, a zatem wchodzi w zakres kompetencji społecznych jednostki. Ujmowanie przyjaźni w takim kontekście sprawia, że będziemy ją rozumieć jako interakcję nacechowaną dodatnim ładunkiem emocjonalnym, w której obie strony mają równe prawa i łączy je satysfakcjonująca współpraca.

Zdaniem wielu autorów przyjaźń wiąże się zawsze z pewnymi wartościami, których spodziewają się partnerzy interakcji. Oczekiwanie i zrozumienie tych wartości nie jest jednoznacznie interpretowane. P. Wright (1999) wyróżnia trzy grupy wartości, których spodziewamy się ze strony przyjaciela: – wartości stymulujące rozwój intelektu, wyobraźni i zainteresowań – poszerzają krąg wiedzy i rozbudzają nowe, interesujące oraz wartościujące idee, dzięki którym partner staje się bogatszy duchowo; – wartości utylitarne – odnoszą się do postrzegania partnera jako osoby chętnej do współpracy i pomocy oraz gotowej do poświęcenia swojego czasu i zdolności, by pomóc przyjacielowi w realizacji planów i dążeń oraz ułatwić zaspokojenie jego potrzeb życiowych; – wartości wzmacniające własne ja – odnoszą się do postrzegania partnera jako osoby dodającej nam odwagi oraz skłonnej do udzielenia poparcia, a jednocześnie niestanowiącej dla nas zagrożenia.

Jakkolwiek wymienione wyżej wartości są różnie ujmowane, to jednak w swoich podstawowych zakresach są znaczeniowo bardzo do siebie zbliżone. Zatem głównym motywem podejmowania związków przyjacielskich jest dążenie do uzyskania własnej wartości i równowagi psychicznej, co z kolei implikuje potrzebę wymiany świadczeń będących wynikiem kalkulacji zysków i strat. Jednakże przyjaciele tworzący diadę mogą się znacznie różnić pod względem rodzaju wynagrodzeń, którym przypisują wysoką wartość w przyjaźni. Zazwyczaj dotyczą one faktycznego lub oczekiwa-

Szczepanska_Przyjazn jako wartos9 9

2010-06-22 13:47:32

10

Wstęp

nego podtrzymywania przez partnera własnego ja, posiadania informacji o nim, obopólnej potrzeby wzajemnego współdziałania, jak również przeświadczeniu, że w każdej sytuacji możemy liczyć na pomoc i poparcie ze strony przyjaciela.

Wyniki badań nad powstawaniem przyjaźni wskazują na jeden ogólny czynnik, najważniejszy w większości dokonywanych wyborów, którym jest podobieństwo. Przyjaźnie są często zawierane wśród dzieci w zbliżonym wieku. Oczywiście zdarzają się przyjaźnie między osobami w różnym wieku, szczególnie wówczas, gdy wychodzą poza grupowanie wiekowe narzucone przez szkołę. Jednak jeśli dzieci nie są ograniczane przez dorosłych, to wolą wybierać przyjaciół spośród rówieśników.

Wobec powyższego można postawić pytanie: czy ludzie stają się przyjaciółmi, dlatego że mają podobne zainteresowania i preferencje, czy też rozwijają się u nich podobne zainteresowania i preferencje, ponieważ są przyjaciółmi?

Ważnym przesłaniem niniejszej monografii – zdaniem autorek – jest możliwość odniesienia się zarówno do naukowego, jak i praktycznego wymiaru wiedzy, postulującego poszerzenie instrumentarium badawczego dotyczącego przyjaźni jako wartości w relacjach społecznych dzieci i młodzieży.

Bibliografia Wright P. (1999), Need Similarity, Need Complementarity and the Place Personality in Interpersonal Attraction, „Journal of Experimental Research in Personality”, nr 3, s. 126–135.

Szczepanska_Przyjazn jako wartos10 10

2010-06-22 13:47:32

Rozdział I

Wartości – zarys problematyki (Elżbieta Gaweł-Luty)

1.1. Pojęcie i rodzaje wartości Zdefiniowanie i zrozumienie terminu „wartość” jest bardzo trudne. W rozmaitych kontekstach ma on różne znaczenia. Desygnatami „wartości” są „dobro”, „prawda”, „piękno”, „użyteczność”, „wolność”, „odpowiedzialność”, „skuteczność”. Wiele z tych desygnatów stanowi przedmiot zainteresowań takich dyscyplin nauki, jak etyka, estetyka, teologia, ekonomia czy prawo.

Poza wieloznacznością pojęcie wartości cechuje mglistość, płynność i podatność na rozmaite interpretacje. Każdy człowiek potrzebuje wielu wartości do swego istnienia i rozwoju [K. Denek, 1999, s. 25].

Pojęcie wartości pochodzi od łacińskiego valor, valete i oznacza: bycie silnym, zdrowym, potężnym, wartym, mającym znaczenie dla siebie i dla kogoś. Wskazywanie na wartości danej rzeczy oznacza, że nie jest nam obojętna – dostrzegamy jej doniosłość. Często zamiast pojęcia „wartość” używa się wyrazów synonimicznych („idea”, „cel”, „doskonałość”, „norma”).

Najczęściej stosowanym synonimem „wartości” jest „dobro” – np. Tomasz z Akwinu twierdzi, że „dobro” odnosi się do sfery pożądania, natomiast „wartość” ma szerszy zakres. Obok wartości etycznych mamy zatem także wartości logiczne (prawda, fałsz), estetyczne (piękno, brzydota), witalne (zdrowie, choroba). Dobro ma charakter przedmiotowy, ale wartości w całej pełni ujawniają się dopiero przez odniesienie do podmiotu, który o nich zaświadcza (K. Denek, 1994, s. 15).

J. Czerny uważa, że nadawcą wszelkich wartości w świecie jest człowiek. To człowiek, według własnego uznania, nakłada wartości na rzeczy.

Szczepanska_Przyjazn jako wartos11 11

2010-06-22 13:47:32

12

M. Szczepańska, E. Gaweł-Luty. Przyjaźń jako wartość w relacjach społecznych dzieci i młodzieży

Jest nosicielem, a zarazem arbitrem wartości (J. Czerny, 1998, s. 16). Natomiast według ks. S. Pamuły wartości to zinternalizowane standardy zachowań, dziedziczone przez jednostki w procesie socjalizacji, w kulturowym kontekście określonego społeczeństwa (S. Pamuła, 1994).

Najogólniejszy podział rozumienia pojęcia wartości przebiega między tymi, którzy utożsamiają wartości z przedmiotami lub celami, a tymi, którzy traktują je jako zjawiska świadomości. Zwolennikiem pierwszego, obiektywistycznego stanowiska jest M. Kosiorek, która [...] wartością nazywa dowolny przedmiot materialny lub idealny, idee lub instytucję, przedmiot rzeczywisty lub wyimaginowany, w stosunku do którego jednostki lub zbiorowości przyjmują postawę szacunku, przypisują mu ważną rolę w życiu i dążenie do jego osiągnięcia odczuwają jako przymus. Wartościami są te przedmioty lub stany rzeczy, które jednostkom i grupom zapewniają równowagę psychiczną, dają zadowolenie, dążenie do nich lub ich osiągnięcie daje poczucie dobrze spełnionego obowiązku [M. Kosiorek, 1999, s. 7].

Zwolennicy drugiego, subiektywnego stanowiska uważają, że wartości są zjawiskami świadomości, które charakteryzują się współwystępowaniem elementu poznawczego, emocjonalnego i normatywnego. W tym ujęciu, według D. Dobrowolskiego, wartością jest wszystko to, co stanowi przedmiot potrzeb, postaw, dążeń i aspiracji człowieka. Może to więc być przedmiot materialny, osoba, instytucja, idea, rodzaj działania, typ stosunków społecznych itp. Niekiedy do wartości zalicza się zarówno przedmioty pożądania, jak i spekulacji. Pierwsze określa się jako wartości pozytywne, drugie jako negatywne (D. Dobrowolska, 1974, s. 76).

Aby opisać wartości, można się posłużyć ich wymiarem: wynikowym, potencjalnym, funkcjonalnym i działaniowym bądź też wymiarem: modalności (wartości pozytywne i negatywne), treści (wartości estetyczne, poznawcze i modalne), intencji (wartości instrumentalne i ostateczne), ogólności (wartości ogólne i szczegółowe), intensywności (wartości kategoryczne, preferencyjne, hipotetyczne), uzewnętrznienia (wartości uświadomione i społecznie akceptowane, implikowane), zakresu (wartości idiosynkratyczne, osobiste, grupowe, uniwersalne).

Wartości są analizowane na wielu płaszczyznach. Najczęściej interpretuje się je w aspekcie fi lozoficznym, psychologicznym, socjologicznym, kulturowym.

Szczepanska_Przyjazn jako wartos12 12

2010-06-22 13:47:33

Rozdział I. Wartości – zarys problematyki

13

W literaturze filozoficznej wartości występują w znaczeniach: co ile jest warte; czegoś przekładanego na jednostki miary lub porównania; rzeczy lub cech wartościowych (czegoś) czemu przypisujemy wartość, myśli, które sprawiają, że przedmioty, cechy lub zdarzenia uznajemy za wartościowe.

Oznacza to, że wartości są cechą cenności przypisywaną zjawisku, rzeczy, na podstawie ich zaaprobowania (M. Misztal, 1980). Problem wartości w sensie aksjologicznym funkcjonował w myśli filozoficznej, poczynając od starożytności. Już Sokrates zwracał uwagę na istnienie dobra absolutnego, niezależnego od ludzkich pragnień i ocen. Platon uzasadniał istnienie dobra, piękna i prawdy jako samodzielnie bytujących idei. Arystoteles wskazywał na dobro w świecie realnym jako na to, co jest zgodne z naturą. Stoicy wiązali dobro z poznaniem rozumowym, Epikur zaś – odmiennie – widział związek wartości pozytywnych i negatywnych z przyjemnością i bólem. Aksjologiczna myśl chrześcijańskiego średniowiecza odwoływała się do platonizmu lub arystotelizmu, uznając Boga za najwyższe dobro, które człowiek rozpoznaje w swym doświadczeniu wewnętrznym. Na przełomie XVII i XVIII wieku angielski empiryzm i utylitaryzm zakwestionował możliwość formułowania sądów moralnych z twierdzeń i sądów o faktach, łącząc pojęcie wartości z poczuciem moralnym opartym na odczuciu przyjemności. W ramach aksjologii jako odrębnej dziedziny filozofii, wyodrębnionej w XIX wieku, pojawiły się dwa opozycyjne nurty: kognitywizm i akognitywizm. Pierwszy z nich zakładał możliwość poznania wartości na drodze empirycznej, drugi zaś wiązał wartości ludzkie z odczuciami. Kant, prezentując stanowisko racjonalistyczne, skłaniał się do apriorycznego poznania wartości. W nurcie emotywizmu powstały teorie ujmujące wartości jako wytwór ludzkich uczuć, co pozbawiło je możliwości obiektywnego istnienia.

Z filozoficznego punktu widzenia wartości są interpretowane: [...] albo jak w obiektywnej teorii wartości (wartości są niezależne od tego czy i jak się je postrzega), albo jak w subiektywnej teorii wartości (wartości są takie, jak się je postrzega), albo wreszcie jak w skrajnej teorii wartości (wartości istnieją w ogóle i o ile gdy się je postrzega, czy w ogóle są one postrzegane) [J.Homplewicz, 1996, s. 20].

Fenomenologia za podstawę podziału wartości przyjmuje ich nosiciela.

Wyróżnia takie wartości, jak: osoby, rzeczy, mieszane; wskazuje również na wartości zmysłowe, duchowe (teoretyczne, osobowe) oraz indywidualne, społeczne i estetyczne (K. Denek, 1999, s. 43).

Szczepanska_Przyjazn jako wartos13 13

2010-06-22 13:47:33

14

M. Szczepańska, E. Gaweł-Luty. Przyjaźń jako wartość w relacjach społecznych dzieci i młodzieży

W aksjologii występują różne klasyfikacje wartości. Zdaniem W. Stróżewskiego, aksjologiczny opis wartości zawiera kilka pojęć. Autor ten wyróżnia wartość: fatyczną, możliwą i idealną (ponadto wymienia ideę wartości i ideał). Pierwsza z nich to konkretna wartość przedmiotu lub stanu rzeczy. Wartość idealną zaś stanowi optimum jej jakości. Jakość wartości, rozpatrywana niezależnie od jej istnienia, jest jej ideą. Jeżeli stanowi ona wzorzec realizacji innych wartości możliwych, to uznaje się ją za ideał (W. Stróżewski, 1981). W wielu pracach z zakresu aksjologii możemy się spotkać także z podziałem wartości na absolutne, podstawowe albo ostateczne oraz instrumentalne, uzualne, służebne lub pragmatyczne. Wartości absolutne to wartości same w sobie – nie są one traktowane jako środki do zdobywania innych. Wartości instrumentalne stanowią jak gdyby pośredni etap w osiągnięciu innych wartości (J. Puzynina, 1992, s. 31).

W psychologii termin „wartości” wiąże się z wyborem – wartością jest to, co stanowi obiekt pożądania. Oznacza ona zainteresowanie, jakie wzbudza dany przedmiot; szacunek, jakim darzy się określoną osobę – związana jest z zaspokojeniem potrzeb. Wartości zawsze są zhierarchizowane, tzn. uszeregowane pod względem ważności (subiektywnej lub obiektywnej), i w tym sensie pochodne od siebie oraz wzajemnie uwarunkowane. Do ustalenia ich porządku służy kategoria wysokości i mocy.

Wysokość wartości wyraża się w pozytywnej odpowiedzi emocjonalnej na ich urzeczywistnianie. Z kolei moc wartości ujawnia negatywna, uczciwa reakcja na wykroczenie przeciw wartościom. Mocne są te wartości, które mają podstawowe znaczenie dla życia, zdrowia i bezpieczeństwa człowieka [W. Woronowicz, 2000, s. 72–73].

Funkcjonowanie każdej jednostki jest uwarunkowane indywidualnymi potrzebami. Do potrzeb pierwotnych należą: dążenie do zdobycia pożywienia, odbierania bodźców i kontaktów ze światem, unikanie doznań somatycznie nieprzyjemnych. Potrzeby wtórne są skutkiem naturalnej tendencji jednostki do samorealizacji. Potrzeby człowieka, podstawowa wewnętrzna siła dynamiczna, mają układ hierarchiczny. Do elementarnych potrzeb człowieka należą potrzeby fizjologiczne, bezpieczeństwa, przynależności i miłości, szacunku oraz potrzeba samorealizacji. Po zaspokojeniu tzw. potrzeb niższych pojawiają się potrzeby wyższe.

W psychologii wartości stanowią więc kryterium wyboru, motywów i celów działania, przy czym jednostka powinna być przekonana o wartości tych celów, by móc je osiągnąć.

Szczepanska_Przyjazn jako wartos14 14

2010-06-22 13:47:33

Rozdział I. Wartości – zarys problematyki

15

W naukach społecznych słowo „wartość” odnosi się najczęściej do tego, co człowiek świadomie lub nieświadomie ceni, do czego wytrwale dąży. Wartości moralne stanowią ogólne wzory i ideały postępowania odnoszące się do ludzkiego działania. Oznaczają one pozytywny stosunek do najważniejszego celu w życiu człowieka i mają na niego decydujący wpływ. Wartością jest więc zarówno to, co człowiek uznaje za cenne, jak i to, co może stanowić normę, wzór zachowań, czyli regułę określającą, jak człowiek powinien lub nie powinien postępować. Wartości pojęte w taki sposób są nie tylko zinterioryzowanymi standardami zachowań, wykształconymi w procesie wychowania, lecz także normami postępowania, a zarazem celami, do których człowiek dąży. Wartości stają się wyznacznikami naszych życiowych wyborów i dążeń oraz decydują o rozwoju każdego z nas.

Wartości w omawianym ujęciu służą przygotowaniu jednostki do nowych sposobów funkcjonowania w rzeczywistości społecznej, człowiek bowiem w swej naturze jest zwierzęciem socjalnym i – jak stwierdza Durkheim (za: T. Hejnicka-Bezwińska, 1994, s. 146) – żyje i rozwija się, właściwie dojrzewa, w środowisku społecznym. Zatem środowiska są w stanie ukazać prawdę i wiedzę o człowieku – we współżyciu z innymi znajduje się klucz organizacji i całego społecznego wysiłku.

Kulturowe definicje traktują wartości jako powszechnie pożądane dobra lub powszechnie uznawane przekonania o określonym charakterze.

Pierwsza grupa tych definicji traktuje wartości jako przedmioty pożądane przez większość lub wszystkich członków danego społeczeństwa.

Druga grupa obejmuje wartości stanowiące przekonania o charakterze egzystencjalno-normatywnym powszechnie akceptowane w danym społeczeństwie. W tym ujęciu podkreśla się element egzystencjalny. Trzecia grupa definicji o charakterze kulturowym opisuje wartości jako normatywne elementy powszechnie podzielonego systemu symboli, stanowiące podstawę wyborów określonych przedmiotów, działań i przekonań (M. Misztal, 1980). Jeżeli traktujemy normy i wartości jako symboliczne elementy kulturowe, możemy uznać, że normy opierają się na wartościach.

Dlatego jednym ze sposobów określania podstawowych wartości kulturowych w danym społeczeństwie może być analiza przepisów prawnych tego społeczeństwa.

W kulturowym ujęciu często poszukuje się podstaw wartości postulowanych – wartości i norm teoretycznie sformułowanych w filozoficznych

Szczepanska_Przyjazn jako wartos15 15

2010-06-22 13:47:33

16

M. Szczepańska, E. Gaweł-Luty. Przyjaźń jako wartość w relacjach społecznych dzieci i młodzieży

koncepcjach natury i empirycznie zweryfi kowanych przez członków danego społeczeństwa.

Dla potrzeb edukacji szkolnej i nauk o niej przydatny jest podział, w którym wyodrębnia się wartości: dobra, hedonistyczne, moralne i religijne. Pierwsze z nich to wartości instrumentalne i utylitarne (ekonomiczność, funkcjonalność, odporność, oszczędność, poręczność, pożyteczność, praktyczność, skuteczność, solidarność, sprawność, staranność, trwałość, użyteczność, wprawa, wydajność, wygoda, wyrozumiałość, zręczność). Wartości hedonistyczne odnoszą się do przyjemnych i przykrych uczuć. Wartości hedonistyczne wyraża się takimi przymiotnikami, jak: dobry, miły, obrzydliwy, wstrętny, pyszny, smaczny, wyśmienity.

Wartości witalne dotyczą istot żywych. Odnoszą się do życia, zdrowia, pełni sił i ich przeciwieństw. Dla myśli ludzkiej adekwatne są wartości poznawcze (np. innowacyjność, kreatywność, prawdziwość). Są nimi wytwory poznania – sądy, teorie (np. prawda, fałsz, klarowność, piękno formalne, prostota). Z wartościami estetycznymi spotykamy się w trakcie aktywnego oglądania i przeżywania sztuki. Opisują je takie przymiotniki, jak: banalność, brzydota, ekspresyjność, fantastyczność, groteskowość, komizm, nastrojowość, oryginalność, patos, piękno, poetyczność, szpetota, tragiczność, wzniosłość. Wartości moralne odnoszą się wyłącznie do osób, ich działalności lub intencji. Należą do nich: bezinteresowność, braterstwo, dobro, dzielność, godność, miłosierdzie, nikczemność, odpowiedzialność, podłość, ofiarność, powściągliwość, prawdomówność, próżność, skromność, słowność, sprawiedliwość, stronniczość, szczerość, szlachetność, tchórzostwo, tolerancja, uczuciowość, uczynność, wiarołomstwo, wielkoduszność, wierność, wyrozumiałość, zdrożność, życzliwość. Wartości religijne zawierają to, w czym przejawia się sacrum (K. Denek, 1994, s. 24). Wartości chrześcijańskie wchodzą w zakres ważnych tematów poruszanych na zajęciach katechetycznych. Występują w różnych klasyfi kacjach – istotne znaczenie dla wychowania mogą mieć np. dekalog; osiem błogosławieństw; wiara, nadzieja i miłość; chrześcijańska koncepcja cywilizacji miłości.

Problematyka wartości jest również rozpatrywana z punktu widzenia emocji. W tym ujęciu interesujące są nie tyle problemy wartości, ile analiza przeżyć wartości. Zdaniem A. Meinonga, warunkiem wystąpienia przeżycia wartości jest sąd egzystencjalny, stwierdzający istnienie lub nieistnienie czegokolwiek. Konsekwencją orzeczenia są przeżycia uczuciowe. Jeżeli

Szczepanska_Przyjazn jako wartos16 16

2010-06-22 13:47:33

Rozdział I. Wartości – zarys problematyki

17

stwierdzeniu istnienia czegoś towarzyszy uczucie przyjemne, to przeżywamy wartość dodatnią, jeżeli zaś nieprzyjemne – przeżywamy wartość ujemną. Wartość przedmiotu jest więc zależna od przeżywania uczuć przykrości lub przyjemności. Przedmiot posiada wartość, jeżeli stwierdzeniu jego istnienia towarzyszy przeżycie przyjemne i odwrotnie. Można więc uznać, że oczekiwana przyjemność w związku ze stwierdzeniem istnienia lub nieistnienia przedmiotu określa wartość tego przedmiotu. Wartość byłaby więc wyrazem subiektywnych przeżyć uczuciowych (za: C. Matusiewicz, 1975, s. 13).

Jednym z ogólnie uznawanych podziałów wartości jest propozycja S. Ossowskiego (1967). Autor wyróżnił wartości deklarowane, uznawane i odczuwalne.

O wartościach deklarowanych dowiadujemy się z ankiet, a także różnego rodzaju wypowiedzi: przemówień, utworów literackich, publicystyki itd. Wartości mogą być deklarowane szczerze – wtedy są jednocześnie wartościami uznawanymi – bądź też nieszczerze. Mówca może deklarować swoją troskę o dobro ludu, w rzeczywistości będąc na to dobro obojętnym lub nawet ludowi niechętnym czy wrogim. Wartości uznawane nie zawsze przejawiają się w wypowiedziach. Pełną wiedzę o nich ma tylko podmiot.

Odbiorca lub obserwator może: – sądzić, że odpowiadają one wartościom deklarowanym przez podmiot; – wnioskować o wartościach uznawanych przez podmiot z jego zadań.

Przy tym ludzie często są skłonni bądź przypisywać innym własny układ wartości, bądź kierować się w swoich hipotezach emocjami i w związku z tym ich wnioskowania bywają nie dość obiektywne.

Wartości odczuwalne (inaczej mówiąc: uczuciowe przeżycia wartości) dają o sobie znać za pomocą wypowiedzi lub pozajęzykowych zachowań emotywnych. W wypowiedzi wiążą się z funkcją ekspresywną, która bądź towarzyszy komunikatywnej (a tym samym wartościom deklarowanym), bądź też występuje niezależnie od asercji, w postaci czystej ekspresji.

Wyrażaniu wartości odczuwalnych służy wiele odrębnych środków językowych, zarówno fonetycznych, jak słowotwórczych, a przede wszystkim leksykalnych. Służą temu także: metafora, porównanie, ironia i inne środki mowy pozwalające na wyrażenie myśli nie wprost (S. Ossowski, 1967, s. 71).

Istnieje jeszcze wiele innych propozycji zdefiniowania pojęcia wartości oraz ich podziału. Jednak tym terminem oznacza się rozmaite przedmioty

Szczepanska_Przyjazn jako wartos17 17

2010-06-22 13:47:33

18

M. Szczepańska, E. Gaweł-Luty. Przyjaźń jako wartość w relacjach społecznych dzieci i młodzieży

czy stany, a zakresy wielu definicji wzajemnie się wykluczają. Także żadna z propozycji nie określa precyzyjnie kryteriów podziału poszczególnych klas. Niezależnie od tych trudności problematyka wartości jest z pewnością ważna dla właściwego wychowania przyszłego pokolenia.

1.2. Wartości w procesie wychowania dzieci i młodzieży Żyjemy w epoce, która charakteryzuje się głębokimi przemianami w sferze społeczno-kulturowej i ekonomicznej. W granicach istnienia jednego pokolenia zachodzą istotne zmiany w warunkach życia, obyczajach, w szeroko rozumianej kulturze materialnej i duchowej współczesnego społeczeństwa. Sytuacja ta stwarza wiele problemów teoretycznych i praktycznych.

Jednym z nich jest zaostrzenie przeciwieństw międzypokoleniowych oraz zmiana w szczególny sposób życia jednostek przez stawianie im coraz wyższych wymagań w zakresie postaw wobec świata, podnoszenia sprawności intelektualnej, stałego poszerzania wiedzy i doskonalenia posiadanych umiejętności.

Obecne tradycyjne systemy wartości uległy istotnemu rozchwianiu – jedne zostały zakwestionowane, inne poddano wszechstronnej krytyce. Zauważa się m.in. przemiany w sferze aksjologicznej polegające głównie na hierarchicznej zmianie systemu wartości w kierunku gloryfikacji wartości materialnych względem wartości duchowych.

System wartości danej jednostki to uporządkowany zbiór jej postaw wobec pewnej grupy obiektów, o określonej hierarchii i realizujący cel regulowania, motywowania i modyfikowania zachowania jednostki w aspekcie osobowego rozwoju.

Uwzględniając zadania, jakie jednostka ma do spełnienia w odniesieniu do samej siebie, otaczających ją osób i szeroko pojętego otoczenia pozaludzkiego, K. Ostrowska proponuje trzy modele hierarchii wartości: w stosunku do siebie, do innych, do otoczenia (K. Ostrowska, 2000, s. 16–17).

W stosunku do siebie jednostka ma za zadanie osiągnąć pełne człowieczeństwo wyrażające się harmonijnym i hierarchicznym zaspokajaniem potrzeb biologicznych, psychicznych, społecznych i duchowych.

Szczepanska_Przyjazn jako wartos18 18

2010-06-22 13:47:33