Sytuacja życiowa kobiet pozbawionych wolności by Oficyna Wydawnicza "Impuls"

Agata Matysiak-Błaszczyk

Sytuacja życiowa kobiet pozbawionych wolności

Kraków 2010

Matysiak-Blaszczyk_Sytuacja 21.03 3

2010-09-21 08:42:44

Recenzent: Prof. zw. dr hab. Krystyna Marzec-Holka

Redakcja wydawnicza: Małgorzata Miller

Projekt okładki: Magdalena Muszyńska Izabela Surdykowska-Jurek CZARTART

Publikacja doﬁnansowana przez Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

ISBN 978-83-7587-437-2

Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel. (12) 422-41-80, fax (12) 422-59-47 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2010

Matysiak-Blaszczyk_Sytuacja 21.04 4

2010-09-21 08:42:44

Spis treści

Przedmowa .......................................................................................................... 7 Wstęp ..................................................................................................................... 11 Rozdział I Teoretyczne konteksty i inspiracje diagnozy sytuacji życiowej kobiet pozbawionych wolności .................................................... 15 1.1. Deﬁnicja sytuacji życiowej człowieka – problemy operacjonalizacji pojęcia ................................................................... 1.2. Interdyscyplinarne rozważania na temat sytuacji człowieka .............................. 1.3. Specyﬁka sytuacji życiowej kobiet pozbawionych wolności .............................. 1.4. Izolacja więzienna jako sytuacja trudna ............................................................

15 17 40 44

Rozdział II Teorie kryminologiczne wobec przestępczości kobiet ............................. 51 2.1. Teorie biopsychologiczne ................................................................................. 2.2. Teorie psychologiczne ...................................................................................... 2.3. Teorie socjologiczne ......................................................................................... 2.4. Teorie emancypacyjne ...................................................................................... 2.5. Wieloczynnikowe socjologiczne teorie przestępczości ......................................

53 59 62 63 65

Rozdział III Przestępczość kobiet jako funkcja zaburzonej socjalizacji ...................... 79 3.1. Anomalie systemowe ........................................................................................ 3.2. Perspektywa późnej nowoczesności .................................................................. 3.3. W stronę teorii socjalizacji ................................................................................ 3.4. Kwestia standardowej i zaburzonej socjalizacji ................................................. 3.5. Z badań nad sytuacją życiową kobiet przebywających w zakładach karnych i ich readaptacją społeczną .............................................

Matysiak-Blaszczyk_Sytuacja 21.05 5

79 84 88 94 98

2010-09-21 08:42:44

Spis treści

3.6. Postępowanie z kobietami pozbawionymi wolności ......................................... 114 3.7. Koncepcje i praktyki pomocy postpenitencjarnej wobec kobiet uwalnianych z izolacji więziennej ............................................... 116 Rozdział IV Metodologiczne podstawy projektu badawczego diagnozującego sytuację kobiet pozbawionych wolności .................... 125 4.1. Poszukiwanie adekwatnego modelu badań ....................................................... 4.2. Przedmiot i cel badań ....................................................................................... 4.3. Problemy i hipotezy badawcze .......................................................................... 4.4. Zmienne i wskaźniki ........................................................................................ 4.5. Problem wyboru metody i zastosowanych technik badawczych ........................ 4.6. Teren badań, wstępna charakterystyka próby badawczej i przebieg badań ...............................................................................................

125 127 130 133 140 144

Rozdział V Sytuacja życiowa kobiet pozbawionych wolności w świetle wyników badań ................................................................................ 149 5.1. Przeznaczenie i opis Zakładu Karnego w Krzywańcu ....................................... 5.2. Charakterystyka społeczno-demograﬁczna badanych kobiet i ich rodzin ......... 5.3. Charakterystyka okresu szkolnego i jego wpływ na przestępczość kobiet ......... 5.4. Charakterystyka środowiska rodzinnego i rówieśniczego badanych kobiet ...... 5.5. Charakterystyka czynów przestępczych badanych kobiet i ich rodzin .............. 5.6. Sytuacje trudne doświadczane przez badane kobiety w trakcie pobytu w zakładzie karnym ......................................................................................... 5.7. Przygotowanie skazanych kobiet do opuszczenia zakładu karnego ................... 5.8. Uznawane przez badane kobiety wartości i preferowane cele życiowe .............. 5.9. Zestawienia korelacyjne ....................................................................................

149 151 166 172 194 203 214 226 232

Zakończenie ....................................................................................................... 245 Bibliografia ............................................................................................................ 247

Matysiak-Blaszczyk_Sytuacja 21.06 6

2010-09-21 08:42:44

Przedmowa

Postępujący dynamicznie proces emancypacji kobiet, a zwłaszcza coraz bardziej znacząca ich obecność w życiu społeczno-politycznym wzmagają, co jest tego naturalną konsekwencją, również poznawcze zainteresowanie ich sytuacją społeczną i socjalną, kształtowaniem się ich szans życiowych, a zatem stanem ich osiągania w kontekstach dynamicznie i historycznie kształtującego się zjawiska rodzajowej rywalizacji o równie, jeśli nie konkurencyjną, wartościową obecność w społeczeństwie. Uleganie owym poznawczym wyzwaniom, skutkuje między innymi rozwojem na niespotykaną dotychczas skalę, reﬂeksji teoretyzującej i badań nad kształtowaniem się sytuacji życiowej kobiet w ogóle a w tym, co zrozumiałe, rozmaicie wyodrębnianych ich kategorii. Wśród rozlicznych dyscyplinarnych, jedno- i wieloaspektowych zainteresowań poznawczych społeczną obecnością kobiet, między innymi ujawnianych i diagnozowanych przez psychologów, socjologów, antropologów czy historyków1, również nauki pedagogiczne od prawie stu lat poświęcają im znaczną i wzrastającą z czasem uwagę. Początkowo zainteresowania te koncentrowały się na problematyce nierównego dostępu kobiet do oświaty, do jej coraz wyższych szczebli, z wykształceniem akademickim włącznie, by paralelnie do nich orientować się ku rejestrowaniu trudnych warunków egzystencjalnych oraz sytuacji rodzinnej i zawodowej kobiet, które w XX wieku, w zasadzie we wszystkich zaawansowanych cywilizacyjnie krajach, z trudem i spowolnioną dynamiką uzyskiwały równe z mężczyznami prawa obywatelskie i w konsekwencji tego, przynajmniej potencjalnie, sukcesywnie postępujący dostęp do cenionych dóbr i form społecznego w nich uczestnictwa. Wzmożone w naukach pedagogicznych, i nie tylko w nich, zainteresowanie sytuacją i losem kobiet, a także nagromadzenie w zasadzie kompletnego materiału

Problematyka kobieca w rodzimym dorobku publikacyjnym nauk społecznych ma bogatą bibliograﬁę, z której niewątpliwie należy wskazać jedną z pierwszych opublikowanych po II wojnie światowej monograﬁę: S. Sztandera, Socjologia kobiety, Warszawa 1948, liczącą przeszło 450 stron i podejmującą w zasadzie wszystkie kluczowe dla tej problematyki zagadnienia.

Matysiak-Blaszczyk_Sytuacja 21.07 7

2010-09-21 08:42:44

Przedmowa

faktograficznego ilustrującego i dokumentującego istotę, przejawy, dynamikę i konsekwencje procesu ich emancypacji,2 sukcesywnie odsłaniało indywidualnie i społecznie doświadczane przez nie problemy i sytuacje patologiczne, ukazując również nieporadność społeczeństw zorganizowanych państwowo w ich rozwiązywaniu czy ograniczaniu. Tak więc w przedmiocie zainteresowań poznawczych tych nauk, zwłaszcza w ostatnim czasie, coraz częściej pojawia się problematyka zagrożeń obyczajowych i zdrowotnych dziewcząt i w parze z nią przestępczości nieletnich i dorosłych kobiet3. Pojawiają się zatem pytania nie tylko o aktualną specyfikę, strukturę, dynamikę, przyczyny i konsekwencje tych zjawisk, ale także zwłaszcza o prakseologię pomyślnego ich rozwiązywania czy ograniczania. Monografia dr Agaty Matysiak-Błaszczyk to jedno z nielicznych w rodzimym dorobku opracowań pedagogicznych poświęconych uwięzionym kobietom4, a przede wszystkim kształtowaniu się ich sytuacji życiowej, tak jak ujawniła się ona w świetle zebranego przez autorkę materiału faktograficznego wśród kobiet osadzonych w Zakładzie Karnym w Krzywańcu w początkach XXI wieku, stając się nie tyle interesującym z poznawczego punktu widzenia dokumentem ich losu, co angażującą intelektualnie i pobudzającą emocje i wyobraźnię rozprawą o wielu walorach merytorycznych i metodologicznych. Autorka zawarła w niej prezentację w zasadzie wszystkich znaczących teorii podejmujących próbę opisu i wyjaśnienia zjawiska przestępczości dokonywanej i doświadczanej przez kobiety, dokonała przeglądu stanu badań nad tym zjawiskiem, zaprezentowała autorski projekt badań własnych i – co najistotniejsze – systematycznie referuje w niej pozyskany w badanej placówce penitencjarnej materiał faktograficzny, umiejętnie łącząc prowadzoną w tej części monografii jego prezentację ilościową z relacjami biograficznymi badanych kobiet. W końcowych fragmentach opracowania zamieszczone zostały wnioski i propozycje dla 2 3

Zob. m.in.: E. Górnikowska-Zwolak, Myśl feministyczna jako nurt rozważań w pedagogice społecznej, Mysłowice 2006. Statystyka przestępczości dziewcząt i kobiet w Polsce po 1990 roku ujawnia znaczną i wzrastającą, przynajmniej do 2007 roku, tendencję. Wśród uwięzionych w tym roku 2 578 kobiet, 509 odbywało karę pozbawienia wolności za zabójstwo, 160 – za inne przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu, 139 – za przestępstwa przeciwko rodzinie i opiece, 108 – za kradzieże z włamaniem, 338 – za rozboje, 796 – za inne przestępstwa przeciwko mieniu, 528 – za inne przestępstwa, a w tych 13 – za zgwałcenia. A. Siemaszko, B. Gruszczyńska, M. Marczewski, Atlas przestępczości w Polsce 4, Warszawa 2009, s. 174. Por. także: K. Biel, Przestępczość dziewcząt, rodzaje i uwarunkowania, Kraków 2009; I. Pospiszyl, R. Szczepaniak (red.), Zachowania dewiacyjne dziewcząt i kobiet, Łódź 2007. Na przykład T. Sakowicz w artykule poświęconym problematyce życiowej skazanych kobiet, opublikowanym w pracy zbiorowej pod redakcją F. Kozaczuka, Zagadnienia readaptacji społecznej skazanych, Rzeszów 2009, w którym deklaruje dokonanie przeglądu badań, poza kilkoma wskazanymi w bibliograﬁi opracowania artykułami, wymienia w zasadzie tylko jedną monograﬁę poświęconą temu zagadnieniu: Z. Majchrzyk, Motywacje zabójczyń, Warszawa 1995. Por. także: I. Dybalska (red.), Kobieta w więzieniu, polski system penitencjarny wobec kobiet w latach 1998–2008, Warszawa 2009.

Matysiak-Blaszczyk_Sytuacja 21.08 8

2010-09-21 08:42:44

Przedmowa

praktyki penitencjarnej i postpenitencjarnej z osadzonymi w zakładach karnych kobietami i podejmującymi próbę readaptacji społecznej w warunkach postpenitencjarnych, przydając monograﬁi walor opracowania kompleksowo ujmującego sygnalizowane w tytule zagadnienie. Monograﬁa dobrze wpisuje się w prowadzony od wielu lat na gruncie współczesnej polskiej penitencjarystyki i pedagogiki społecznej dyskurs nad sytuacją życiową kobiet doświadczających kary pozbawienia wolności, w istotnym stopniu i zakresie dopełniając i uaktualniając dotychczas niezbyt bogaty dorobek publikacyjny poświęcony temu zagadnieniu. Zawiera także cenne argumenty możliwe i potrzebne do wykorzystania w toczącej się od kilku lat, także w naszym kraju, dyskusji nad „sensem i bezsensem resocjalizacji penitencjarnej,” zwłaszcza podejmowanej (deklarowanej) wobec kobiet osadzonych w zakładach karnych5. Prof. dr hab. Jerzy Modrzewski Poznań, lipiec 2010 r.

Zawarty w tekście cytat jest tytułem monograﬁi H. Machela, opublikowanej w Krakowie w 2006 r. Por. także teksty składające się na numer 1 czasopisma „Resocjalizacja Polska” z 2010 r.

Matysiak-Blaszczyk_Sytuacja 21.09 9

2010-09-21 08:42:44

Wstęp

W ostatnich latach jesteśmy świadkami wielu przemian, które dokonują się zarówno w sferze politycznej, ekonomicznej, jak i społecznej. Rozwój cywilizacji z jednej strony ułatwia człowiekowi życie, z drugiej zaś komplikuje proces jego egzystencji, stwarzając przerażające perspektywy degradacji. W meandrach instytucji i biurokratycznych struktur gubią się ludzie próbujący rozwiązać swoje problemy. Skuteczne do niedawna mechanizmy adaptacyjne nie wystarczają już do funkcjonowania w nowych warunkach społecznych. Pojawiają się nowe typy relacji międzyludzkich, a także relacji między jednostką a instytucjami. W tej rzeczywistości człowiek na nowo musi się uczyć zachowań czy przepisów nowego prawa, poznać odmienne reguły funkcjonowania, nabyć nowe umiejętności niezbędne w społecznym komunikowaniu1 . Jednostki w przebiegu swej biograﬁi napotykają różnorodne jej wzory, niekiedy bywają one bardzo alternatywne w odniesieniu do akceptowanego społecznie systemu wartości i norm. Internalizacja wartości może nastąpić przy jednoczesnej akceptacji takich podmiotów socjalizacji, jak: rodzina, szkoła, grupa rówieśnicza. Wielość wzorów przebiegu życia umożliwia wybór jakiegoś scenariusza, przy czym wprowadza też w życie jednostek chaos i przyczynia się do podejmowania przez nie najprostszych ról społecznych, które często przekraczają normy prawne. Zdaniem R. Dahrendorfa, źródła przemian leżą w destrukcji specyﬁcznego typu więzów społecznych, które stanowią podstawę związków ludzi z grupami odniesienia normatywnego2 . Współczesne społeczeństwa charakteryzuje niezliczona mnogość wyborów działania i funkcjonowania, ale możliwość jednostkowych wyborów nie jest podyktowana działaniem opartym na jakimkolwiek typie więzi. Anomia dla R. Dahrendorfa oznacza załamanie się dotychczas obowiązujących reguł życia społecznego, jest następstwem rozpadu więzi nadających kierunek

J. Górniewicz, Nadzieja w życiu osób powracających do społeczeństwa [w:] J. Górniewicz, H. Kędzierska (red.), Systemowa pomoc rodzinie w procesie resocjalizacji i readaptacji społecznej, Olsztyn 2000, s. 52. Za: M. Marody, A. Giza-Poleszczuk, Przemiany więzi społecznych. Zarys teorii zmiany społecznej, Warszawa 2004, s. 19.

Matysiak-Blaszczyk_Sytuacja 21.011 11

2010-09-21 08:42:44

Wstęp

i spoistość działaniom jednostek3 . Sytuacji takiej może towarzyszyć indywidualizacja jednostek, która, zdaniem B. Urbana, może tylko pozornie kojarzyć się z najbardziej korzystnymi konsekwencjami wyzwolenia się spod autorytetu grup i zobowiązań4 : [...] człowiek ponowoczesny jest wyzwolony spod nacisków i wszelkich wzorów i sam musi sobie dostarczyć zasad i życiowych wskazówek. Aby zaistnieć, musi coś zrobić, aby skorzystać z instytucjonalnej oferty, musi dokonać wyboru, podjąć ryzyko i zainwestować wysiłek. Te wszystkie autonomiczne decyzje i inwestycje mogą skończyć się sukcesem, ale też klęską [...]5 .

Jednostkowe biografie człowieka są dziś pozbawione wskazówek i drogowskazów do jednorodnego sposobu funkcjonowania w społeczeństwie. Jednostka, jak określa to U. Beck, musi ustawicznie wybierać i przyjmować różne warianty działania, w wielu momentach życia. Współcześnie mamy do czynienia ze wzmożoną dynamiką przekształcania standardowych wzorów uczestnictwa społecznego na pojawiające się i petryfikujące w społeczeństwach zjawiska charakteryzujące się ontologicznym ryzykiem6 . Współczesna biografia jest w literaturze socjologicznej określana „spacerem po linie”, kiedy to ludziom ustawicznie towarzyszą zagrożenie i ryzyko. Zindywidualizowane społeczeństwa nierówności, zdaniem M. Marody: [...] zostały zredefiniowane w terminach indywidualizacji społecznego ryzyka, co jest przyczyną postrzegania problemów społecznych w terminach psychologicznych dyspozycji, jako efekt osobistego niedostosowania, poczucia winy, lęku, kryzysów czy neuroz7 .

W zmienionych warunkach ludzkiego funkcjonowania bardzo często brakuje umiejętności przestrzegania istotnych norm współżycia społecznego (obyczajowych, moralnych), a także prawnych. Zachowania takie są objawami nieprzystosowania społecznego (zaburzonej socjalizacji)8 . W każdym społeczeństwie spotykamy jednostki, które nie przyswajają zasad społecznego współżycia, a swoim zachowaniem mogą zagrażać pozostałym członkom społeczeństwa. Zachowaniom tym przypisuje się negatywne oceny społeczne, obwarowuje je zakazami

3 4 5 6 7

M. Marody, A. Giza-Poleszczuk, Przemiany więzi społecznych..., op. cit., s. 21. B. Urban, Koncepcje rozwoju społecznego a możliwości ograniczania patologii społecznej [w:] F. Kozaczuk (red.), Resocjalizacja instytucjonalna, Rzeszów 2004, s. 23. Ibidem, s. 23. U. Beck, Społeczeństwo ryzyka w drodze do innej nowoczesności, Warszawa 2002. M. Marody, Przemiany więzi społecznych i ich konsekwencje dla sfery publicznej [w:] M. Marody (red.), Zmiana czy stagnacja? Społeczeństwo polskie po czternastu latach transformacji, Warszawa 2004, s. 235. H. Machel, Psychospołeczne uwarunkowanie pracy resocjalizacyjnej personelu więziennego, Gdańsk 2001, s. 20.

Matysiak-Blaszczyk_Sytuacja 21.012 12

2010-09-21 08:42:44

Wstęp

i sankcjonuje. Z perspektywy teorii socjalizacji, którą traktuję jako zasadniczy teoretyczny kontekst pracy, istotny powód pojawienia się tego typu zachowań należy upatrywać w braku zgodności pomiędzy jednostkami, kompetencjami działania a sytuacyjnymi wymogami zachowań, kształtowanymi przez specyficzne organizacje i instytucje. Jakość i profil kompetencji działania jest rezultatem powiązania pomiędzy środowiskami a osobowo-indywidualnymi czynnikami9 – co jednoznacznie odzwierciedla sytuację kobiet pozbawionych wolności. Jednostki będące w konflikcie z prawem, nieprzestrzegające norm i zasad społecznego współżycia należy odizolować i poddać je procesowi resocjalizacji. Tę grupę w społeczeństwie właśnie omawiam w niniejszym opracowaniu. Zdaniem H. Machela, resocjalizacja penitencjarna (odbywająca się w więzieniu) powinna zmieniać nawyki charakterologiczne, a zwłaszcza eliminować niekorzystne aspołeczne i antyspołeczne postawy10 . Proces resocjalizacji możemy nazwać jednym z najtrudniejszych wyzwań pedagogicznych, ponieważ dotyczy on osób wykolejonych społecznie i odbywa się w warunkach izolacji społecznej. W sytuacji izolacji więziennej przed resocjalizacją penitencjarną stawia się dwa cele: cel minimum i cel maksimum. Cel minimum można określić jako taki stan osobowości więźnia, który umożliwi mu funkcjonowanie w społeczeństwie (po zwolnieniu z więzienia) w sposób nienaruszający norm prawnych. Osiągnięcie celu minimum zabezpiecza byłego przestępcę przed recydywą. Z perspektywy biograficznej jest szansą na zmianę dotychczasowego scenariusza życiowego, polegającą na wyeliminowaniu z życia jednostki niekorzystnych (wadliwych) czynników podmiotowych i zastąpieniu ich takimi, które pozwolą na zmianę biegu życia. Cel maksimum umożliwia byłemu skazanemu funkcjonowanie w społeczeństwie nie tylko w sposób nienaruszający norm prawnych, ale także w sposób respektujący wiele istotnych i ważnych dla życia społecznego norm moralnych11 . W ujęciu biograficznym realizacja tego celu pozwala jednostce przynależeć do świata społecznego, przy akceptacji i internalizacji funkcjonujących w nim norm i wartości w prawidłowo funkcjonującym ładzie aksjonormatywnym. Prawidłowa realizacja wskazanych celów pozytywnie rokowałaby na przyszłość opisywanych w niniejszej pracy kobiet, zapobiegając ich powrotowi do przestępstwa, z ujawnianiem jednoczesnej tendencji do readaptacji społecznej. W pracy tej przedstawiam biografie kobiet pozbawionych wolności w kontekstach teorii socjalizacji, którą ujmuję w aspektach genetycznym i procesualnym, a więc w całym dotychczas spełnionym cyklu biograficznym, z uwzględnieniem kategorii grup, do których należały badane kobiety przed izolacją. Jest to teoria eksponująca dynamikę i fazową zmienność procesu socjalizacji, jego przedmiotowo-podmiotową funkcję. Wskazuję tym samym wielorakie socjalizacyjne obrazy, 9 10 11

K. Hurrelmann, Struktura społeczna a rozwój osobowości, Poznań 1994, s. 143. H. Machel, Psychospołeczne..., op. cit., s. 17. Ibidem.

Matysiak-Blaszczyk_Sytuacja 21.013 13

2010-09-21 08:42:44