Joanna Smyła
Wzory przyszłości osobistej i zawodowej młodzieży licealnej Między tradycją a ponowoczesnością
Kraków 2022
Smyla_Wzory przyszlosci osobistej.indb 3
14.03.2022 11:57:58
© Copyright by Joanna Smyła,
Recenzenci: prof. dr hab. Mirosław J. Szymański prof. dr hab. Bogusław Śliwerski
Redakcja wydawnicza: Beata Bednarz
Opracowanie typograficzne: Katarzyna Kerschner
Projekt okładki: Anna M. Damasiewicz
Zdjęcie wykorzystane na okładce: © Lev Dolgachov | Depositphotos.com
ISBN ----
Oficyna Wydawnicza „Impuls” - Kraków, ul. Turniejowa / tel./fax: () , , www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków
Smyla_Wzory przyszlosci osobistej.indb 4
14.03.2022 11:57:58
Panom Profesorom Bogusławowi Śliwerskiemu i Mirosławowi J. Szymańskiemu, Recenzentom niniejszej monografii, składam serdeczne podziękowania za inspirujące uwagi, sugestie oraz nieocenione wsparcie i życzliwość
Smyla_Wzory przyszlosci osobistej.indb 5
14.03.2022 11:57:59
Spis treści Wstęp .......................................................................................................................... Rozdział Podstawy badań nad przyszłością młodzieży .................................................... .. Dyskursy w badaniach młodzieży .......................................................... .. Młodość jako kategoria rozwojowa i społeczna .................................. .. W kręgu pojęć związanych z przyszłością młodzieży ....................... .. Podmiotowy kontekst projektowania przyszłości w okresie adolescencji ................................................................................ Rozdział Młodzież w zmieniającym się świecie – od tradycji do ponowoczesności ................................................................................................ .. Przemiany współczesnego świata ........................................................... .. Człowiek w ponowoczesności ................................................................. .. Pokolenia młodzieży dawniej i dziś ........................................................ .. Wokół problematyki tożsamości młodzieży ........................................ Rozdział Społeczno-kulturowy kontekst konstruowania wzorów przyszłości młodzieży ................................................................................................................... .. Przestrzeń społeczna a projektowanie przyszłości ............................. .. Wartości jako podstawa planowania przyszłości ................................ .. Rodzina jako środowisko kreowania przyszłości ................................ .. Pedagogiczne aspekty projektowania przyszłości ............................... .. Medialne wzorce konstruowania przyszłości ......................................
Smyla_Wzory przyszlosci osobistej.indb 7
14.03.2022 11:57:59
8
Spis treści
Rozdział Założenia metodologiczne badań własnych ....................................................... .. Przedmiot i cele badań .............................................................................. .. Problematyka badawcza ............................................................................ .. Zmienne i wskaźniki .................................................................................. .. Metody, techniki i narzędzia badawcze ................................................ .. Charakterystyka terenu badań i badanej próby .................................. .. Organizacja badań i sposób opracowania materiału empirycznego ........................................................................... Rozdział Wzory przyszłości badanej młodzieży ................................................................ .. Charakterystyka wzorów przyszłości osobistej i zawodowej badanych ....................................................................................................... .. Wzory przyszłości dziewcząt i chłopców ............................................. .. Specyfika środowiskowa wzorów przyszłości młodzieży ................. .. Typy wzorów przyszłości preferowanych przez młodzież ................ Rozdział Młodzież o sobie i świecie w kontekście wyobrażonej przyszłości ............... .. Wartości a wzory przyszłości młodzieży .............................................. .. Perspektywy ocen wzorów przyszłości młodzieży ............................. .. Czynniki zależne i niezależne od jednostki – wpływające na realizację wzorów przyszłości ..................................... .. Społeczno-pedagogiczne uwarunkowania wzorów przyszłości ...... Rozdział Nastawienie młodzieży intra-, interpersonalne oraz wobec własnego życia i świata a jej wzory przyszłości .......................... .. Samoocena młodzieży a jej wzory przyszłości .................................... .. Funkcjonowanie interpersonalne młodzieży a jej wzory przyszłości ............................................................................... .. Obraz świata a wzory przyszłości młodzieży ...................................... .. Obraz życia a wzory przyszłości młodzieży .........................................
Smyla_Wzory przyszlosci osobistej.indb 8
14.03.2022 11:57:59
Spis treści
9
Wnioski i implikacje dla praktyki ......................................................................... Bibliografia ................................................................................................................. Spis tabel ..................................................................................................................... Spis wykresów ........................................................................................................... Spis schematów ......................................................................................................... Spis rysunków ........................................................................................................... Aneks ...........................................................................................................................
Smyla_Wzory przyszlosci osobistej.indb 9
14.03.2022 11:57:59
Wstęp Oddana w ręce czytelników książka pt. Wzory przyszłości osobistej i zawodowej młodzieży licealnej. Między tradycją a ponowoczesnością jest efektem moich wieloletnich zainteresowań badawczych problematyką funkcjonowania młodych ludzi w zmieniającym się świecie. Dotąd koncentrowałam się na funkcjonowaniu społecznym, rodzinnym i zawodowym młodych kobiet. Tym razem swoją uwagę zwróciłam w kierunku współczesnej młodzieży, zarówno dziewcząt, jak i chłopców w wieku licealnym, stanowiących znaczną część społeczeństwa, która znajduje się na etapie wkraczania w długoletnią aktywność w życiu społecznym i zawodowym. W niedalekiej przyszłości to właśnie dzisiejsza młodzież zdecyduje, jak będzie wyglądał kształt życia społeczno-kulturowego oraz otaczający nas świat. Dlatego szczególnie ważne jest poznanie kreowanych przez nią wzorów przyszłości zarówno osobistej, jak i zawodowej. Oczywiście nie bez powodu w swoich analizach szczególnie mocno akcentuję ich kontekst społeczno-kulturowy i zmienność w toku dziejów. Można przyjąć, że kontekst i zmienność wyznaczają życie i rozwój każdego człowieka. Przebiega ono bowiem – jak podkreśla Erik H. Erikson – w określonej czasoprzestrzeni, równocześnie w obu wymienionych kontekstach: czasu i społeczno-kulturowym. Kontekst czasu odnosi się do integracji przeszłości, teraźniejszości i przyszłości. Z kolei kontekst społeczno-kulturowy obejmuje wszelkie związki, relacje i interakcje, jakie jednostka nawiązuje w różnych momentach swojego życia w ramach grup, społeczności i organizacji. Można wobec tego próbować poznawać i charakteryzować młodzież w aspekcie indywidualnym – jako jednostki żyjące w konkretnej czasoprzestrzeni, w swojej teraźniejszości. Żyjące jednak bardziej (z uwagi na okres rozwojowy, w którym się znajdują) własną przyszłością i spoglądające coraz intensywniej w tym właśnie kierunku. Ma to związek z intensywnym w okresie dorastania rozwojem tożsamości osobistej, społecznej i kulturowej. E.H. Erikson, Dzieciństwo i społeczeństwo, tłum. P. Hejmej, Rebis, Poznań . O czasie w kontekście zmiany społecznej piszę w podrozdziale .: Przemiany współczesnego świata, zaś o „czasie pokoleń” w rozdziale .: Rodzina jako środowisko kreowania wzorów przyszłości.
Smyla_Wzory przyszlosci osobistej.indb 11
14.03.2022 11:57:59
12
Wstęp
Tożsamość człowieka kształtuje się w ciągu całego życia, jednak to okres dorastania (zwłaszcza jego drugą fazę – ok. /– lat) można uznać za najważniejszy i przełomowy w tej kwestii. Dlatego problematyce tożsamości młodzieży poświęciłam jeden z podrozdziałów książki (.) oraz wielokrotnie odwoływałam się do niej w różnych miejscach publikacji. Chcąc poznać młodzież, możemy również skupić się bardziej na cechach charakterystycznych dla danego pokolenia, dla ogółu społeczności młodych ludzi żyjących w konkretnym czasie i miejscu. Wymienione czynniki zadecydowały o tym, że w dokonanych przeze mnie w niniejszej książce analizach teoretycznych i empirycznych koncentrowałam się na ukazaniu dwojakiej charakterystyki młodzieży: zarówno z perspektywy jednostkowej, jak i społecznej – pokoleniowej. Usytuowane są one w kontekście czasowym i społeczno-kulturowym, wyznaczającym niejako ramy funkcjonowania jednostki i społeczności w danej czasoprzestrzeni. W swoich analizach odwołuję się więc do przeszłości – tego, co minęło (tradycji, dorobku poprzednich pokoleń, okresu dzieciństwa). W moim przekonaniu przeszłość nadal wywiera znaczący wpływ na młodego człowieka, na jego teraźniejszość, dając poczucie ciągłości i kontynuacji, ale należy pamiętać, że może ona być też ciężarem, który utrudnia wykorzystywanie pojawiających się szans i okazji oraz projektowanie przyszłych działań. Zakorzenienie w przeszłości może z jednej strony zaspokajać potrzebę bezpieczeństwa i stabilności, ale z drugiej – ograniczać poszukiwanie nowych rozwiązań i sposobów działania, sprowadzając je do podążania utartymi, tradycyjnymi i dobrze znanymi człowiekowi ścieżkami. Stąd też w analizach problematyki dotyczącej wzorów przyszłości młodzieży uwzględniłam przeszłość i tradycję. Odwołuję się w nich również do tego, co dzieje się teraz – do aktualnej rzeczywistości społecznej, w której żyje młodzież, a która wciąż jej umyka i niemal natychmiast przechodzi w przeszłość. Można wobec tego zaryzykować twierdzenie, że człowiek czy dane pokolenie, żyjąc „tu i teraz”, tworzy swoją historię. Podążanie udeptanymi ścieżkami rzadko jest możliwe w czasach ponowoczesnych, charakteryzujących się niezwykle szybkim tempem przemian społeczno-kulturowych, obok których młody człowiek nie może przejść obojętnie i wobec których nie może pozostać bierny. Musi zaś wykazać się aktywnym działaniem oraz podejmowaniem często ryzykownych decyzji. Dlatego tak ważne jest, aby adolescenci umieli przeżyć swoją teraźniejszość, żeby potrafili żyć i odnaleźć się w aktualnej rzeczywistości, wśród
A. Brzezińska, Dzieciństwo i dorastanie: korzenie tożsamości osobistej i społecznej [w:] A.W. Brzezińska, A. Hulewska, J. Słomska (red.), Edukacja regionalna, WN PWN, Warszawa , s. .
Smyla_Wzory przyszlosci osobistej.indb 12
14.03.2022 11:57:59
Wstęp
13
otaczających ich ludzi (rodziny, rówieśników, nauczycieli, społeczności lokalnej i społeczeństwa w wymiarze globalnym), nie zaś jedynie we wszechobecnym dziś świecie wirtualnym – swoistym matrixie – który pozornie dając niezliczone możliwości kreowania rzeczywistości, często staje się źródłem ułudy i fikcji. W związku z tym istotne są pytania: Jaką historię napiszą młodzi? Jaką rzeczywistość będą tworzyć? Co przekażą kolejnym pokoleniom? Podjęte przeze mnie analizy skoncentrowane są też na przyszłości młodych ludzi. Wnioskując o przyszłości młodzieży na podstawie kreowanych przez nią wzorów, snutych marzeń i planów, możemy tak naprawdę przewidzieć przyszłość całego społeczeństwa i gospodarki kraju. Mirosław J. Szymański twierdzi, że od warunków życia i kondycji moralnej adolescentów w znacznej mierze zależą szanse rozwoju społeczeństwa, modernizacji gospodarki i postępu naukowo-technicznego. W części dotyczącej pojęć związanych z przyszłością młodzieży szczegółowej analizie poddaję kategorię „wzór przyszłości”, którą charakteryzuję w połączeniu z innymi terminami związanymi z przyszłością młodzieży. Rozpatrzenie tej kategorii jest istotne poznawczo, ponieważ współcześni adolescenci, jak nigdy dotąd, zmuszeni są do podejmowania wyborów – często ryzykownych – dotyczących dalszego życia, na podstawie własnej hierarchii wartości i posiadanego obrazu ponowoczesnego świata. Pojawiają się zatem pytania: Jakie są wzory przyszłości młodzieży? Jakie wartości cenią młodzi ludzie? Jakie autorytety posiadają? Czy w ogóle je mają w świecie, w którym mówi się o kryzysie autorytetu? Doświadczanie życia przez młodzież oraz kreowanie wzorów własnej przyszłości zależy (obok specyfiki rozwojowej) w dużym stopniu od specyfiki świata. Osadzenie w kontekście społeczno-kulturowym, który obecnie modyfikowany jest przez ponowoczesność, wyznacza style działania nastolatków, ich sposoby zaspokajania potrzeb osobistych i spełniania oczekiwań społecznych, czy też sposoby radzenia sobie w sytuacjach trudnych. Kontekst ten ulega zmianom, co szczególnie mocno uwidacznia się w okresach transformacji i gwałtownych przemian, które szerzej scharakteryzowałam w rozdziale drugim.
M.J. Szymański, Młodzież wobec wartości. Próba diagnozy, IBE, Warszawa , s. . J. Smyła, Wokół wartości współczesnej młodzieży, „Lubelski Rocznik Pedagogiczny” , Vol. , No. . Na rolę tych dwóch grup czynników w sposobie doświadczania życia przez młodzież oraz w powstawaniu problemów autokreacyjnych, składających się na rozwój, zwraca uwagę m.in. E. Wysocka, Dzieciństwo i młodość jako kategorie rozwojowe i społeczne [w:] E. Wysocka (red.), Dzieci i młodzież..., dz. cyt., s. .
Smyla_Wzory przyszlosci osobistej.indb 13
14.03.2022 11:57:59
14
Wstęp
W niniejszej monografii podejmuję próbę ukazania złożoności problematyki wzorów przyszłości młodzieży oraz czynników różnicujących je. Przedstawiam w niej wyniki badań przeprowadzonych w tym obszarze, ukazane na tle teoretycznych analiz. Książka składa się z siedmiu rozdziałów – trzech teoretycznych, jednego poświęconego założeniom metodologicznym oraz trzech zawierających analizę i interpretację wyników badań. W pierwszym rozdziale, pt. Podstawy badań nad przyszłością młodzieży, wyszłam od analizy dyskursów w badaniach młodzieży, a następnie ukazuję kategorię młodości z perspektyw rozwojowej i społecznej, koncentrując się na przemianach charakterystycznych dla adolescencji. Uwzględniłam typowe dla tego okresu zadania rozwojowe i momenty krytyczne (kryzysowe), które są nieuniknione w życiu każdego człowieka i konieczne, aby mógł się rozwijać. Oprócz czynników biologicznych przeanalizowałam czynniki społeczne – równie istotne dla funkcjonowania młodego człowieka i w znacznej mierze rzutujące na jego dalsze losy. W tym miejscu przedstawiam wybrane ujęcia rozwoju społecznego jednostki oraz przybliżam pojęcie wschodzącej dorosłości, czyli okresu rozwojowego kreowanego społecznie. Przeanalizowałam również główne zmiany, które dokonały się na przestrzeni lat w sposobie postrzegania młodości, oraz opisałam młodzież jako kategorię społeczną. Istotnym aspektem podejmowanych w pierwszym rozdziale analiz teoretycznych była charakterystyka kategorii pojęciowych stosowanych w badaniach młodzieży oraz rozważania definicyjne na temat pojęć „wzór” i „wzór przyszłości”, które stanowiły punkt wyjścia podjętych przeze mnie badań empirycznych. Na końcu tego rozdziału ukazałam podmiotowy kontekst projektowania przez młodzież własnej przyszłości, obejmujący problematykę samopoznania, rolę czasu i obszary planowania. W kolejnym rozdziale, zatytułowanym Młodzież w zmieniającym się świecie – od tradycji do ponowoczesności, skupiłam się szczególnie na przemianach cywilizacyjnych i transformacyjnych świata. Rozważania te oscylują między tradycją a ponowoczesnością, aby ułatwić czytelnikowi lepsze zrozumienie specyfiki dokonujących się obecnie zmian związanych z przejściem od społeczeństw tradycyjnych do ponowoczesnych. Dokonałam charakterystyki rzeczywistości nowoczesnej oraz starałam się przybliżyć procesy i przemiany, które kierują społeczeństwo i jednostkę ku ponowoczesności. Uwzględniłam również zagrożenia i trendy rozwojowe współczesnego świata jako kontekst myślenia młodego człowieka o przyszłości. Szczególnie istotne bowiem było dla mnie znaczenie warunków, które stwarza młodemu pokoleniu świat – zarówno możliwości, jak i trudności – dla rozwoju tożsamości i projektowania wzorów przyszłości. Analizy dokonuję z perspektywy interdyscyplinarnej, między innymi socjologicznej, psychologicznej i pedagogicznej.
Smyla_Wzory przyszlosci osobistej.indb 14
14.03.2022 11:57:59
Wstęp
15
Trzeci rozdział dotyczy społeczno-kulturowego kontekstu konstruowania wzorów przyszłości młodzieży. W kolejnych podrozdziałach ukazuję warunki, które bezpośrednio i silnie wpływają na młode pokolenia. Są to: system wartości, rodzina, szkoła, grupa rówieśnicza i media. Współcześnie obserwujemy wzrost roli mediów i kultury popularnej oraz kryzys autorytetów w kształtowaniu tożsamości młodych ludzi. Dlatego też wychowawcy powinni dążyć do nawiązania partnerskiego dialogu z młodzieżą oraz uwzględniać w swoich oddziaływaniach specyficzne warunki, dylematy i kryzysy rozwojowe, pojawiające się w tym okresie życia. Kluczem do nawiązania relacji partnerskiej i pozyskania zaufania młodego człowieka może być udzielenie mu wsparcia, którego bardzo potrzebuje, kiedy kształtuje obraz siebie, otaczającego świata i planuje własną przyszłość. Wymaga to od rodziców, opiekunów i nauczycieli odejścia od tradycyjnych oddziaływań wychowawczych, opartych na zbiorze powinności i dawaniu gotowych rozwiązań, na rzecz przyznania młodzieży prawa do samostanowienia. W rozdziale czwartym prezentuję metodologiczne założenia własnych badań, czyli ich przedmiot i cele, problematykę badawczą, zmienne i ich wskaźniki. Opisałam również zastosowane metody, techniki i narzędzia, teren badań, próbę badawczą, organizację i przebieg badań oraz sposób opracowania materiału empirycznego. W kolejnych trzech rozdziałach przedstawiłam oraz zinterpretowałam wyniki badań. Na tej podstawie dokonałam charakterystyki badanej młodzieży i jej obrazu świata w kontekście wyobrażonej przyszłości. Książkę zamykają uogólnienia i wnioski z przeprowadzonych badań oraz implikacje dla praktyki. Priorytetowym zadaniem staje się objęcie szczególnym zainteresowaniem młodzieży oraz koncentracja na jej przyszłości, ale należy pamiętać, że nie jest ona w zmiennym i nieprzewidywalnym świecie sama. Żyje ona i kształtuje swoją przyszłość według społeczno-kulturowego kontekstu, w odniesieniu do którego należy podejmować wszelkie wobec niej działania. Zanurzona jest ona przede wszystkim w swojej teraźniejszości, ale równie intensywnie wybiega myślami w przyszłość i podejmuje działania w celu projektowania jej wzorów. Gdy zaś zagubi się w fragmentarycznej rzeczywistości – poszukując bezpieczeństwa, sięga pamięcią wstecz i odwołuje się do tradycji. Obecne pokolenie dorosłych powinno o tym pamiętać i wspierać rozwój tożsamości młodych ludzi, ich dążenie do niezależności oraz indywiduacji, odwołując się do swojego doświadczenia oraz dając im prawo do własnych, nowych sposobów działania, posiadania odmiennych wizji przyszłości i kształtowania różnych jej wzorów. Dokąd zmierza świat? Pytanie to zadaje sobie człowiek od wieków. Nurtuje ono między innymi filozofów, socjologów, psychologów, pedagogów, antropo-
Smyla_Wzory przyszlosci osobistej.indb 15
14.03.2022 11:57:59
16
Wstęp
logów kulturowych. Możemy na nie odpowiedzieć pośrednio poprzez próbę znalezienia odpowiedzi na pytanie: Dokąd zmierza współczesna młodzież? Żywię głęboką nadzieję, że podjęte w niniejszej książce analizy oraz zaproponowane rozwiązania pomogą czytelnikom w znalezieniu odpowiedzi na pytania sformułowane we wstępie i w kolejnych rozdziałach, a także skłonią do refleksji na temat młodzieży i otaczającego ją świata. Nie zawsze możliwe było danie gotowych odpowiedzi na nurtujące mnie pytania. Co więcej, interpretacje uzyskanych wyników badań nie zawsze mogły być jednoznaczne. Przede wszystkim chciałabym, aby lektura monografii zainspirowała specjalistów – pedagogów, psychologów, socjologów i innych badaczy – do prowadzenia dalszych poszukiwań teoretycznych i eksploracji empirycznych, dotyczących różnych aspektów funkcjonowania młodzieży, a także była natchnieniem dla praktyków zajmujących się wychowaniem i edukacją, podstawą do namysłu nad własnymi rolami społecznymi oraz relacjami z dorastającymi. Mam tu na myśli szczególnie rodziców i nauczycieli na co dzień obcujących z młodzieżą oraz bezpośrednio doświadczających wynikających z tego trudności i wyzwań. Problematyka młodzieży i wzorów jej przyszłości powinna stać się również przedmiotem zainteresowania polityków odpowiedzialnych za sferę społeczną, gospodarczą i oświatową, gdyż kondycja młodzieży odzwierciedla kondycję państwa i społeczeństwa. Powinni oni szczególną troską otoczyć tę część społeczeństwa i ze wzmożoną wnikliwością podejmować działania wobec niej – solidnie i rzetelnie przygotowując kolejne reformy systemu oświaty oraz uwzględniając stanowiska i pluralizm ekspertów zajmujących się profesjonalnie badaniami nad młodzieżą i jej przyszłością, rozwojem świata, edukacją, wychowaniem, zawodem nauczyciela.
Smyla_Wzory przyszlosci osobistej.indb 16
14.03.2022 11:57:59