Diagnostyka pedagogiczna

Diagnostyka pedagogiczna

Skalbania_Diagnostyka pedagogicz1 1

2011-03-02 10:05:24

Skalbania_Diagnostyka pedagogicz2 2

2011-03-02 10:05:26

Barbara Skałbania

Diagnostyka pedagogiczna Wybrane obszary badawcze i rozwiązania praktyczne

Kraków 2011

Skalbania_Diagnostyka pedagogicz3 3

2011-03-02 10:05:26

© Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2011

Recenzenci: dr hab. Ewa Wysocka, prof. Uniwersytetu Śląskiego dr Elżbieta Siarkiewicz, Uniwersytet Zielonogórski Redakcja wydawnicza: Aleksandra Jastrzębska Opracowanie typograficzne: Alicja Kuźma

Projekt okładki: Magdalena Muszyńska Izabela Surdykowska-Jurek CZARTART

ISBN 978-83-7587-452-5

Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel. (12) 422-41-80, fax (12) 422-59-47 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2011

Skalbania_Diagnostyka pedagogicz4 4

2011-03-02 10:05:26

Spis treści Wstęp ................................................................................................................................... 9

Część pierwsza Rozdział 1 Diagnoza i jej znaczenie w pedagogice i naukach społecznych ................................. 15 1.1. Definicje diagnozy – zakresy znaczeniowe i ujęcia modelowe .................... 15 1.2. Diagnoza i jej rodzaje – różnorodność procesu poznawania ....................... 24 1.3. Obszary diagnozy w wybranych subdyscyplinach pedagogiki .................. 28 1.3.1. Diagnoza kliniczno-wychowawcza J. Korczaka i jej znaczenie w teorii wychowania ................................................................................ 29 1.3.2. Postępowanie diagnostyczne w pedagogice społecznej ..................... 31 1.3.3. Problem diagnozy w pedagogice resocjalizacyjnej .............................. 35 1.4. Nauczyciel w roli diagnosty – zakres diagnozy szkolnej ............................. 39 1.5. Podsumowanie rozdziału i dyskusja ............................................................... 42 1.6. Propozycje ćwiczeń praktycznych ................................................................... 44 1.7. Literatura do rozdziału ...................................................................................... 46 Rozdział 2 Założenia teoretyczno-metodologiczne procesu diagnozowania w pedagogice .... 49 2.1. Czynności i etapy postępowania diagnostycznego w naukach społecznych ..................................................................................... 49 2.2. Proces diagnostyczny jako forma relacji międzyosobowej .......................... 52 2.3. Kompetencje badacza i zasady etycznego postępowania ............................. 56 2.4. Podsumowanie rozdziału i dyskusja ............................................................... 63 2.5. Propozycje ćwiczeń praktycznych ................................................................... 65 2.6. Literatura do rozdziału ...................................................................................... 66 Rozdział 3 Metodologia badawcza – warsztat diagnostyczny pedagoga .................................... 69 3.1. Podstawowe założenia działalności diagnostycznej ..................................... 70 3.2. Charakterystyka podstawowych metod, technik i narzędzi w diagnostyce pedagogicznej ........................................................................... 72 3.2.1. Metoda sondażu diagnostycznego w badaniach pedagogicznych ... 73 3.2.2. Metoda indywidualnych przypadków ................................................. 74

Skalbania_Diagnostyka pedagogicz5 5

2011-03-02 10:05:26

6

Spis treści

3.2.3. Podstawowe techniki diagnostyczne w pracy pedagoga – obserwacja, wywiad, ankieta i kwestionariusze .................................

3.2.4. Techniki socjometrii i ich zastosowanie w pracy pedagogicznej ......

3.2.5. Techniki projekcyjne w badaniu pedagogicznym – możliwości i ograniczenia ...........................................................................................

3.3. Podsumowanie rozdziału i dyskusja ..............................................................

3.4. Propozycje ćwiczeń praktycznych ..................................................................

3.5. Literatura do rozdziału .....................................................................................

76 84 88 90 92 93

Część druga Rozdział 4 Diagnoza środowiska rodzinnego w ujęciu teoretyczno-metodologicznym ......... 97 4.1. Rodzina w refleksji badawczej. Przedmiot i cele badań pedagogiki rodziny .......................................................................................... 99 4.1.1. Zasady postępowania diagnostycznego w poznawaniu środowiska rodzinnego ......................................................................... 103 4.2. Warsztat badawczy pedagoga w diagnozie rodziny .................................. 105 4.2.1. Wywiad i ankieta jako sposoby zdobywania informacji o rodzinie ................................................................................................. 107 4.2.2. Wybrane narzędzia diagnozy – założenia teoretyczne i praktyczne stosowanie ................................. 109 4.2.3. Techniki projekcyjne w rozpoznawaniu sytuacji rodziny ................ 115 4.3. Przemoc domowa wobec dziecka – dylematy diagnostyczne ................... 124 4.3.1. Identyfikowanie przemocy w rodzinie badanego ............................. 125 4.3.2. Działania diagnostyczne w rozpoznawaniu zjawiska krzywdzenia dziecka ............................................................. 129 4.4. Podsumowanie rozdziału i dyskusja ............................................................. 131 4.5. Propozycje ćwiczeń praktycznych ................................................................. 134 4.6. Literatura do rozdziału .................................................................................... 136 Rozdział 5 Znaczenie diagnozy we wczesnym wspomaganiu rozwoju dziecka ..................... 139 5.1. Definiowanie pojęcia, jego zakres znaczeniowy, prawny i praktyczny ... 139 5.2. Wybrane narzędzia do oceny rozwoju małego dziecka ............................. 142 5.3. Charakterystyka procesu diagnostycznego małego dziecka ..................... 144 5.4. Zadania pedagoga we wczesnym wspomaganiu rozwoju ........................ 146 5.5. Formy pomocy psychologiczno-pedagogicznej dziecku i rodzinie .......... 149 5.6. Podsumowanie rozdziału i dyskusja ............................................................. 151 5.7. Propozycje ćwiczeń praktycznych ................................................................. 152 5.8. Literatura do rozdziału .................................................................................... 153 Rozdział 6 Poznawanie środowiska szkolnego – wybrane zagadnienia diagnostyczne ......... 157 6.1. Klimat szkoły i klimat klasy w procesie rozpoznania pedagogicznego ... 159 6.1.1. Charakterystyka wybranych sposobów oceny klimatu szkoły i klasy ........................................................................................... 163 6.2. Podsumowanie rozdziału i dyskusja ............................................................. 169 6.3. Propozycje ćwiczeń praktycznych ................................................................. 171 6.4. Literatura do rozdziału .................................................................................... 172

Skalbania_Diagnostyka pedagogicz6 6

2011-03-02 10:05:26

Spis treści

7

Rozdział 7 Uczeń w środowisku szkolnym – ocena procesu przystosowania i zachowań problemowych uczniów ........................................................................... 175 7.1. Znaczenie diagnozy w pracy pedagogicznej nauczyciela .......................... 175 7.2. Ocena zaburzeń w przystosowaniu i trudności adaptacyjnych dzieci i młodzieży ........................................................................................................ 178 7.2.1. Kryteria oceny poziomu przystosowania – opis wybranych narzędzi .................................................................................................... 181 7.3. Trudności wychowawcze a zaburzenia zachowania – wątpliwości definicyjne .......................................................................................................... 189 7.4. Identyfikacja zachowań agresywnych – opis narzędzi pomiaru agresji ... 194 7.4.1. Charakterystyka wybranych narzędzi do pomiaru agresji .............. 199 7.5. Uczeń z ADHD – rozpoznawanie i formy pomocy pedagogicznej .......... 203 7.6. Diagnozowanie fobii szkolnej – dylematy pedagogiczne ........................... 208 7.7. Podsumowanie rozdziału i dyskusja ............................................................. 217 7.8. Propozycje ćwiczeń praktycznych ................................................................. 220 7.9. Literatura do rozdziału .................................................................................... 222 Rozdział 8 Proces uczenia się jako przedmiot diagnozy pedagogicznej .................................... 227 8.1. Dojrzałość szkolna – uwarunkowania i kryteria diagnostyczne ............... 227 8.1.1. Wybrane narzędzia do oceny szkolnej dojrzałości – charakterystyka ....................................................................................... 230 8.2. Rozpoznawanie i identyfikacja trudności w uczeniu się ............................ 235 8.2.1. Specyficzne trudności w czytaniu i pisaniu i ich rozpoznawanie w warunkach szkolnych ........................................................................ 239 8.2.2. Wczesna diagnoza ryzyka dysleksji – kryteria diagnostyczne i narzędzia ............................................................................................... 242 8.3. Diagnoza trudności w czytaniu i pisaniu ...................................................... 246 8.3.1. Opis wybranych narzędzi do oceny czytania i pisania ..................... 248 8.4. Czynności oceniania w działaniach praktycznych nauczyciela ................ 254 8.5. Podsumowanie rozdziału i dyskusja ............................................................. 258 8.6. Propozycje ćwiczeń praktycznych ................................................................. 260 8.7. Literatura do rozdziału .................................................................................... 265 Rozdział 9 Rozpoznawanie zdolności uczniów w obszarze edukacyjnym ............................... 267 9.1. Egalitaryzm społeczny a rzeczywistość edukacyjna w kształceniu uczniów zdolnych ............................................................................................. 268 9.2. Pojęcie zdolności w rozumieniu psychologicznym ..................................... 269 9.3. Charakterystyka ucznia zdolnego .................................................................. 271 9.4. Sposoby rozpoznawania zdolności dziecka – opis narzędzi badań .......... 273 9.5. Metody badania uzdolnień artystycznych dzieci – obszar zaniedbany ... 284 9.6. Podsumowanie rozdziału i dyskusja ............................................................ 286 9.7. Propozycje ćwiczeń praktycznych ................................................................. 288 9.8. Literatura do rozdziału .................................................................................... 289 Zakończenie ..................................................................................................................... 291 Wykaz literatury ............................................................................................................. 295 Spis schematów ............................................................................................................... 309 Spis tabel ........................................................................................................................... 311

Skalbania_Diagnostyka pedagogicz7 7

2011-03-02 10:05:26

Skalbania_Diagnostyka pedagogicz8 8

2011-03-02 10:05:26

Wstęp

Współczesna szkoła funkcjonuje w warunkach ciągłych zmian społecznych, co kreuje jej nowy wizerunek i wyznacza kierunki rozwoju. Czynności dydaktyczne, wychowawcze, opiekuńcze i profilaktyczne stanowią płaszczyznę oddziaływań nauczyciela-pedagoga w odniesieniu do różnych grup dzieci i młodzieży. O skuteczności tych działań decyduje stopień rozpoznania potrzeb, rozpoznanie zaś przeprowadza się w pracy diagnostycznej, która poprzedza działania edukacyjne. Diagnoza dydaktyczna, wychowawcza, opiekuńcza, profilaktyczna czy rozwojowa obejmuje czynności pedagogiczne na każdym etapie nauczania i w każdym typie szkoły. Poznawanie pedagogiczne jako podstawowy element pracy w obszarze edukacyjnym jest zadaniem trudnym, wymagającym przygotowania metodycznego, metodologicznego i merytorycznego oraz posiadania przez diagnostę odpowiednich cech osobowych. Teoretyczna znajomość tematu, opanowanie warsztatu badawczego i odpowiednia postawa etyczna tworzą zespół kompetencji diagnostycznych warunkujących wartość diagnozy. Metodologiczno-osobowościowy wymiar diagnozy określa kryteria, zasady i sposoby jej dokonywania pod względem poprawności, która decyduje o jakości i skuteczności działań. Związek diagnozy z terapią wyznacza szczególne miejsce rozpoznaniu, które ukierunkowuje oddziaływania terapeutyczne i znacząco wpływa na ich wyniki.

Publikacja niniejsza omawia podstawowe założenia metodologiczne procesu diagnostycznego w pracy pedagogicznej oraz próbuje określić zakres kompetencji i obszar badawczy pedagoga. Spór o charakter diagnozy i zakres kompetencyjny między psychologiem a pedagogiem powoduje wycofywanie się pedagogów z działalności diagnostycznej lub ograniczenie ich pracy do diagnostyki edukacyjnej (pomiaru szkolnych osiągnięć). Struktura systemu edukacyjnego zapewnia większą dostępność pomocy pedagogicznej (obecność pedagogów w szkołach, stały kontakt ucznia z nauczycielem), dlatego istnieje konieczność przygotowania pedagogów do diagnozowania środowisk wychowawczych oraz rozpoznawania potrzeb edukacyjnych, rozwojowych, wychowawczych dzieci i młodzieży. Narastające problemy wychowawcze mają swoje źródło w nieprawidłowo funkcjonującym środowisku rodzinnym, rówieśniczym czy szkolnym. Niepowodzenia w uczeniu się mogą

Skalbania_Diagnostyka pedagogicz9 9

2011-03-02 10:05:26

10

Wstęp

być identyfikowane przed rozpoczęciem nauki szkolnej przez ocenę stopnia rozwoju dziecka. Wczesne rozpoznanie czynników zagrażających pozwala na zapobieganie poważnym problemom i może być przeprowadzone przez nauczycieli uczących ucznia za pomocą dostępnych metod badawczych (obserwacja, rozmowa, wywiad). Znajomość warsztatu badań, umiejętność stosowania metod, technik i narzędzi badawczych oraz wrażliwość pedagogiczna stanowią podstawę interwencji diagnostyczno-profilaktycznej.

Pełny (całościowy) model diagnozy psychopedagogicznej nie zawsze jest możliwy, ale też nie zawsze konieczny. Kompleksowa diagnoza jest niezbędna do określenia poziomu rozwoju intelektualnego czy badania osobowości ucznia i pozostaje ona wyłącznie w kompetencji psychologów. Rozpoznawanie zjawisk w obszarze edukacyjnym, związanym z procesem nauczania i wychowania, należy do pedagogów, których codzienna praca zapewnia ciągłość oddziaływań diagnostycznych, prowadzących do pełnego poznania zarówno nieformalnego, jak i naukowego.

Książka podejmuje kilka ważnych obszarów tematycznych pod kątem teoretyczno-pragmatycznym. Jej celem jest zapoznanie z założeniami teoretycznymi procesu diagnozowania oraz przedstawienie praktycznych rozwiązań diagnozy pedagogicznej. Część pierwsza zawiera teoretyczno-metodologiczne podstawy diagnozy w ujęciu określonych teorii i koncepcji badań w obszarze wybranych subdyscyplin pedagogicznych. Charakterystyka procesu diagnostycznego jako relacji międzyosobowej, związek czynności diagnostycznych z teoriami psychologicznymi, kompetencje i etyczna postawa diagnosty stanowią zawartość pierwszych rozdziałów. Rozważania koncentrują się zatem na znaczeniu diagnozy w pracy pedagogicznej, jej uwarunkowaniach osobowościowo-organizacyjnych, ukazując szerokie możliwości diagnostyczne przez prezentację bogatego warsztatu metodologicznego.

Część druga publikacji obejmuje zagadnienia diagnostyki w odniesieniu do wybranych obszarów (środowisk wychowawczych). Analiza możliwości diagnostycznych pedagoga w rozpoznawaniu środowiska rodzinnego, z wykorzystaniem opisanych sposobów poznawania, uwzględnia badania prowadzące do rozpoznania funkcjonowania rodziny i jej wpływu na proces wychowania oraz nauczania. Podkreślenie roli diagnozy pedagogicznej we wczesnym wspomaganiu rozwoju dzieci zagrożonych niepełnosprawnością ma uświadomić pedagogom ich udział w pracach zespołów wczesnego wspomagania i określić działania profesjonalne ukierunkowane na dziecko i jego najbliższe otoczenie (rodzinę). Opis wybranych metod wczesnego diagnozowania dziecka ułatwi planowanie i realizowanie zadań z zakresu wczesnej obserwacji i wczesnego rozpoznawania objawów zaburzeń rozwojowych, przyczyniając się do lepszego przygotowania pedagogów do współpracy z rodzicami (uwrażliwienie na określone zachowania dziecka). Pokazanie sposobów diagnozy realizowanych przez innych specjalistów ma wartość poznawczą, uświadamia bowiem pedagogom zakres czynności diagnostycznych i przygotowuje do rozumienia oraz właściwego interpretowania treści diagnozy specjalistycznej (medycznej czy

Skalbania_Diagnostyka pedagogicz10 10

2011-03-02 10:05:26

Wstęp

11

psychologicznej). Książka opisuje również możliwości badania klimatu szkoły i klasy oraz rozpoznawania zjawisk zachodzących wewnątrz grup rówieśniczych, czyli czynności przygotowujących do podejmowania działań diagnostycznych zarówno indywidualnych, jak i grupowych (zespołowych), które mogą być wykorzystywane w opracowaniu programu wychowawczego czy profilaktycznego szkoły.

Diagnozowanie środowiska szkolnego obejmuje problemy adaptacyjno-przystosowawcze dzieci i młodzieży, uwzględniające ocenę gotowości szkolnej, obszar trudności związanych z uczeniem się, w tym identyfikowanie uczniów z grupy ryzyka dysleksji rozwojowej, obszar zachowań problemowych uczniów oraz szeroką problematykę wychowawczą. Publikacja zawiera opisy sposobów identyfikacji uczniów z wybitnymi uzdolnieniami, których poznawanie stanowi część działań diagnostycznych pedagoga, a często jest tematem zaniedbywanym i pomijanym. Świadomość ograniczeń pedagogicznych w rozpoznawaniu zdolności ujmuje analiza zjawiska w kontekście psychologicznym i pedagogicznym oraz prezentacja zachowań dziecka uzdolnionego ze wskazaniem wybranych metod oceny zdolności w warunkach szkolnych.

Niniejsza praca jest uzupełnieniem innych publikacji z tej tematyki, wśród których niewątpliwie cennymi pozycjami są opracowania E. Jarosz (2001, 2006), E. Wysockiej (2006, 2007, 2009), M. Deptuły (2005), E. Lisowskiej (2003), S. i A. Włoch (2009), M. Bogdanowicz (1994, 2003), B. Kai (2003) E. Górniewicz (2000) czy liczne opracowania dotyczące diagnostyki edukacyjnej (Niemierko 1993, 1997, 2002), które obejmują szeroką problematykę diagnozy psychopedagogicznej. Książka przeznaczona dla studentów kierunków nauczycielskich, zawiera wiadomości teoretyczne z obszaru zadań diagnostycznych pedagoganauczyciela-wychowawcy i łączy je z ćwiczeniami praktycznymi, kształtującymi umiejętności praktyczne w rozpoznawaniu zjawisk pedagogicznych i prawidłowej realizacji czynności metodologicznych. Przegląd wybranych zagadnień i literatury z tej dziedziny systematyzuje wiedzę związaną z podejmowaniem zadań diagnostycznych w pracy pedagogicznej. Każdy rozdział książki zawiera literaturę, która ułatwi studentom dotarcie do źródeł informacji oraz pomoże w przygotowaniu ćwiczeń praktycznych z wykorzystaniem narzędzi znajdujących się w podanych pozycjach. Założenia teoretyczne i metodologiczne wybranych i przydatnych pedagogom narzędzi badawczych są opatrzone odwołaniami do pozycji, w których czytelnik może znaleźć pełny opis tych narzędzi wraz z możliwościami interpretacji i załączonymi kluczami do ich analiz.

Celem publikacji jest uświadomienie przyszłym pedagogom znaczenia diagnostyki w przygotowaniu zawodowym oraz kształtowanie wrażliwości i umiejętności związanych z procesem diagnozowania w pracy terapeutyczno-wychowawczej. Adresatami książki są studenci kierunków pedagogicznych, nauczycielskich, którzy w przyszłości podejmą pracę pedagogiczną z dziećmi i młodzieżą, stąd w książce posłużono się określeniami „nauczyciel”, „pedagog” – jako osoby dokonujące diagnozy pedagogicznej. Niniejsza publikacja może też być wykorzystywana przez pedagogów i nauczycieli w samokształ-

Skalbania_Diagnostyka pedagogicz11 11

2011-03-02 10:05:26

12

Wstęp

ceniu i doskonaleniu zawodowym połączonym z kształtowaniem refleksji nad własnym profesjonalizmem zawodowym. Analiza literatury pozwala na pełniejszą ocenę dotychczasowych działań i ich odpowiednią weryfikację. Rozwijanie refleksji zawodowej to istotny element samokształcenia, którego celem jest stałe doskonalenie pracy i zwiększanie jej skuteczności. Mam nadzieję, że książka będzie pomocna w podnoszeniu jakości kształcenia przyszłych kadr pedagogicznych.

Publikacja ta jest wynikiem mojej kilkuletniej pracy i doświadczeń zawodowych, ale też dużego zaangażowania osób naukowo zajmujących się tą problematyką. Pragnę złożyć serdeczne podziękowania Pani prof. Ewie Wysockiej i Pani dr Elżbiecie Siarkiewicz za okazaną życzliwość, bardzo cenne sugestie i konstruktywne uwagi oraz otwartość w dzieleniu się swoją wiedzą i doświadczeniem.

Skalbania_Diagnostyka pedagogicz12 12

2011-03-02 10:05:26