Proces readaptacji społecznej sprawców przestępstw

Edyta Pindel

Proces readaptacji społecznej sprawców przestępstw Od zakładu karnego do życia na wolności

Kraków 2019

pindel_proces readaptacji spolecznej.indb 3

2020-09-16 12:11:39

© Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2019 © Copyright by Uniwersytet Pedagogiczny im. Komisji Edukacji Narodowej, Kraków 2019 Recenzenci: prof. dr hab. Wiesław Ambrozik prof. dr hab. Stanisław Palka Redakcja wydawnicza: Magdalena Polek Opracowanie typograficzne: Katarzyna Kerschner Projekt okładki: Anna M. Damasiewicz Grafika na okładce: © malija | stock.adobe.com Publikacja dofinansowana przez Uniwersytet Pedagogiczny im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie Część badań naukowych zrealizowanych w środowisku otwartym została sfinansowana ze środków na naukę w latach 2009–2012 jako projekt badawczy promotorski pt. „Życie po więzieniu – readaptacja w środowisku otwartym”, którego kierownikiem był prof. dr hab. Bronisław Urban Projekt nr N N106 053037 (Decyzja Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego Nr 0530/B/H03/2009/37) ISBN 978-83-8095-773-2 Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel./fax: (12) 422 41 80, 422 59 47, 506 624 220 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2019

pindel_proces readaptacji spolecznej.indb 4

2020-09-16 12:11:40

Książkę tę dedykuję w imię szacunku, wdzięczności i miłości moim rodzicom Alicji i Stanisławowi oraz śp. bratu Wojciechowi, który po nieskończoność będzie moim Arché

pindel_proces readaptacji spolecznej.indb 5

2020-09-16 12:11:40

Spis treści Wstęp .................................................................................................................................................... 9 Rozdział 1 Readaptacja społeczna jako element wybranych modeli resocjalizacyjnych ............................................................... 13 1.1. Nurty w penitencjarystyce i resocjalizacji .......................................................... 13 1.1.1. Nurt retrybutywny ................................................................................................... 13 1.1.2. Nurt resocjalizacyjny .............................................................................................. 26 1.1.3. Nurt sprawiedliwości naprawczej ................................................................ 34 1.2. Sankcje alternatywne ......................................................................................................... 45 1.3. Model ekologiczny ............................................................................................................... 49

Rozdział 2 W kierunku readaptacji społecznej skazanych Rola i znaczenie instytucji więzienia .................................................................... 57 2.1. P rzygotowanie do readaptacji społecznej w więzieniu ................................................................................................................................ 57 2.2. Przygotowanie do opuszczenia zakładu karnego ....................................... 107 2.3. Zwolnienie skazanego z zakładu karnego ........................................................ 116 2.4. Efektywność systemu resocjalizacji zakładowej ......................................... 127

Rozdział 3 Pomoc społeczna i pomoc postpenitencjarna jako wsparcie readaptacji społecznej ................................................................. 143 3.1. Pomoc społeczna i pomoc postpenitencjarna – istota i znaczenie ................................................................................................................... 143 3.2. Praca socjalna .......................................................................................................................... 159 3.3. Kuratela dla dorosłych – pomoc w przystosowaniu do życia w społeczeństwie ................................................................................................................. 167

pindel_proces readaptacji spolecznej.indb 7

2020-09-16 12:11:40

8

Spis treści

Rozdział 4 Metodologia badań własnych procesu readaptacji społecznej ................................................................................ 185 4.1. Problematyka badań ......................................................................................................... 185 4.2. Zmienne i wskaźniki ............................................................................................................ 188 4.3. Metody, techniki i narzędzia badawcze ............................................................... 190 4.4. Dobór próby badawczej .................................................................................................. 195 4.5. Organizacja, teren i czas realizacji badań empirycznych .......................................................................................................... 197 4.6. Procedura opracowania danych ............................................................................... 198

Rozdział 5 Proces readaptacji społecznej w warunkach więziennych oraz w środowisku otwartym sprawców przestępstw Analiza wyników badań ..................................................................................................... 201 5.1. Cechy osobowościowe a readaptacja społeczna ....................................... 201 5.1.1. Poczucie sensu życia ............................................................................................. 201 5.1.2. Poczucie kontroli ...................................................................................................... 227 5.1.3. Niedostosowanie społeczne ........................................................................... 231 5.2. Pochodzenie i objawy behawioralne ..................................................................... 238 5.2.1. Środowisko wychowawcze skazanych .................................................... 238 5.2.2. Rodzaje przestępczości i kariera przestępcza ................................... 248 5.2.3. Przebieg procesu odbywania kary więziennej .................................. 265 5.3. Proces readaptacji społecznej po zwolnieniu z zakładu karnego ................................................................................................................ 285 5.3.1. Status społeczny ...................................................................................................... 285 5.3.2. Warunki materialne ................................................................................................ 296 5.3.3. Funkcjonowanie w rodzinie .............................................................................. 304 5.3.4. Więzi społeczne i układy towarzyskie ..................................................... 317 5.3.5. Praca zawodowa ....................................................................................................... 326 5.3.6. Aktywność własna .................................................................................................. 330 5.3.7. Pomoc instytucjonalna ........................................................................................ 339

Uogólnienia i wnioski z badań .................................................................................... 347 Aneksy .................................................................................................................................................. 375 Bibliografia ....................................................................................................................................... 383 Spis tabel i wykresów ......................................................................................................... 399

pindel_proces readaptacji spolecznej.indb 8

2020-09-16 12:11:40

Wstęp Od momentu publicznego zidentyfikowania jednostki jako dewianta i uznania jej działania za akt przestępczy przez formalną instytucję kontroli społecznej (wyrok sądowy i więzienie) jednostka ta – jeśli pragnie zmiany swojego dotychczasowego życia przestępcy – musi przejść trudną i długą drogę, by powrócić do społeczeństwa jako osiągająca status osoby normatywnej. Mimo że większość przebywających w zakładach karnych deklarowała (także samym sobie) zerwanie z przeszłością i porzucenie roli przestępcy (nie licząc zapewnień tych, dla których droga przestępcza jest świadomym i trwałym wyborem, a sugerowanie poprawy było tylko pozorne), wielu byłym skazanym powrót do życia w społeczeństwie po karze pozbawienia wolności się nie udaje. Dzieje się tak, ponieważ brakuje im odpowiednich umiejętności przystosowawczych, zastane warunki wolnościowe nie odpowiadają ich zasobom, a środowisko otwarte – z określonymi grupami społecznymi, instytucjami i instrumentami pomocowymi na czele – oraz w zasadzie system społeczny z powodu braku wystarczającego uspołecznienia i uwspólnotowienia nie są gotowe na przyjęcie jednostek opuszczających zakłady karne. Ponadto byli skazani często nie potrafią się powstrzymać od popełniania kolejnych przestępstw ani funkcjonować zgodnie z powszechnie obowiązującymi zasadami jurydycznymi i etycznymi, stąd proces ich readaptacji społecznej ulega załamaniu.

Patrząc wobec tego na losy byłych skazanych w kontekście postulowanej efektywności procesu readaptacji społecznej, trzeba sobie zadać fundamentalne pytanie: Jak przebiega proces skutecznej readaptacji społecznej po opuszczeniu zakładu karnego?

Uzyskanie wiarygodnych przesłanek sformułowania odpowiedzi na powy­ żej postawione pytanie oraz wskazanie rozwiązań praktycznych pozwalających proces readaptacji uczynić skutecznym stanowiło główny cel badań empirycznych opisanych w niniejszej publikacji. Zrealizowanie tego zamierzenia badawczego stało się zasadne z kilku powodów. Jako pierwszy można wymienić zmiany społeczno-gospodarczo-polityczne, które wpływają na strukturę i dynamikę zjawisk związanych z problematyką readaptacji społecznej. Inny to powstawanie i reorganizacja w ostatnim czasie instytucji czy fundacji działających

pindel_proces readaptacji spolecznej.indb 9

2020-09-16 12:11:40

10

Wstęp

na rzecz pomocy byłym skazanym i ich rodzinom, jak również zmiana stosowanych przez nie rozwiązań. Za wyznaczeniem takiego celu przemawiało też uświadomienie sobie ważności problemu readaptacji społecznej z punktu widzenia nie tylko jednostkowego, ale i społecznego. Ponadto zachodziła potrzeba podjęcia problematyki readaptacji społecznej i przeprowadzenia badań naukowych ujmujących ją wieloaspektowo. Wynikała ona z wyraźnego, w dalszym ciągu, niedostatku badań w tym zakresie. Dostępne są jedynie nieliczne badania mające charakter fragmentaryczny. Uwaga badacza skupia się w nich na samym wystąpieniu bądź braku recydywy, na potrzebach osób pozbawionych wolności, które chcą po zwolnieniu z zakładu karnego rozpocząć życie zgodne z prawem, lub na systemie karnym jako utrudniającym proces readaptacji społecznej bądź mu sprzyjającym. Należy wreszcie wspomnieć o tym, że wprawdzie istnieją wyniki badań cenne dla rozwoju polskiej penitencjarystyki, ale uzyskano je w badaniach prowadzonych jeszcze w latach osiemdziesiątych ubiegłego wieku, a od tego czasu wiele się zmieniło w kwestiach prawnych i społecznych dotyczących readaptacji społecznej.

Książka przedstawia rzetelny obraz pewnego wycinka rzeczywistości społecznej związanego z readaptacją społeczną osób opuszczających zakłady karne. Jego uzyskanie było możliwe dzięki wieloaspektowemu poznaniu tego zjawiska. Analizowano przebieg readaptacji byłych skazanych w środowisku otwartym oraz uwarunkowania skuteczności tego procesu w okresach prekryminalnym i penitencjarnym, indywidualne właściwości osobowościowe skazanych, ich sytuację życiową oraz podejmowane przez nich formy aktywności po opuszczeniu zakładu karnego. Uwzględniono ponadto stopień otwartości społeczeństwa na przyjęcie do swojej wspólnoty byłych skazanych oraz możliwości readaptacji społecznej, jakie oferują im powołane do tego instytucje.

Na strukturę publikacji składają się: wstęp, pięć rozdziałów oraz podsumowanie w postaci uogólnień i wniosków z badań. W rozdziale pierwszym przedstawiono readaptację jako element wybranych modeli resocjalizacyjnych.

Zwrócono się w kierunku nurtów w penitencjarystyce i resocjalizacji: retrybutywnego, resocjalizacyjnego i sprawiedliwości naprawczej. Przedstawiono także zagadnienie sankcji alternatywnych oraz model ekologiczny i kwestię kształtowania odporności psychicznej. Rozdział drugi zawiera szczegółowy opis roli i znaczenia instytucji więzienia w procesie readaptacji społecznej skazanych. Przedmiot analiz stanowią najważniejsze zagadnienia: przygotowanie do readaptacji społecznej w więzieniu, przygotowanie do opuszczenia zakładu karnego, zwolnienie skazanego z zakładu karnego oraz efektywność systemu resocjalizacji zakładowej. Rozdział trzeci poświęcony został problematyce pomocy społecznej i pomocy postpenitencjarnej jako wsparciu społecznej readaptacji. Tu przedstawiono istotę i znaczenie pomocy społecznej i pomocy

pindel_proces readaptacji spolecznej.indb 10

2020-09-16 12:11:40

Wstęp

11

postpenitencjarnej, jak również opisano pracę socjalną oraz kuratelę dla dorosłych jako ważne punkty na mapie pomocy w przystosowaniu się do życia w społeczeństwie jednostek opuszczających zakłady karne. Rozdział czwarty to metodologiczne podstawy badań procesu readaptacji społecznej. Zawarto w nim problematykę badań z uwzględnieniem jej walorów poznawczych dla teoretycznej wiedzy pedagogicznej i praktyki pedagogicznej oraz opisy zmiennych i wskaźników, triangulacji metod, technik i narzędzi badawczych. Ponadto omówiono dobór próby badawczej, organizację, teren i czas realizacji badań empirycznych oraz procedurę opracowania danych. Rozdział piąty stanowi natomiast analizę własnych empirycznych, podłużnych badań katamnestycznych nad procesem readaptacji społecznej sprawców przestępstw w warunkach więziennych oraz w środowisku otwartym. Uwzględnia on następujące obszary analizy: cechy osobowościowe a readaptacja społeczna, pochodzenie i objawy behawioralne, proces readaptacji społecznej po zwolnieniu z zakładu karnego.

Publikacja jest zwieńczeniem kilkuletniej pracy teoretyczno-empirycznej. Składają się na nią treści będące przedmiotem własnej pracy doktorskiej, zaktualizowane o nową literaturę przedmiotu oraz bieżące przepisy i procedury prawne, a także analiza wyników badań przeprowadzonych wśród byłych ­skazanych po ośmiu latach od opuszczenia przez nich zakładu karnego i poczynione na tej podstawie dodatkowe uogólnienia i wnioski badawcze.

Szczere podziękowania składam nieżyjącemu już Panu prof. dr. hab. Broni­ sławowi Urbanowi, jako mojemu mentorowi, mistrzowi, pod którego kierunkiem powstawała część niniejszej publikacji, oraz recenzentom książki – Panu prof. dr. hab. Stanisławowi Palce oraz Panu prof. dr. hab. Wiesławowi Ambrozikowi – za naukowe inspiracje, merytoryczne wskazówki i życzliwość.

Na koniec zaś szczególne podziękowania kieruję do wszystkich funkcjonariuszy Służby Więziennej Zakładu Karnego w Nowym Sączu, Zakładu Karnego w Wadowicach, Zakładu Karnego w Tarnowie, Zakładu Karnego w Tarnowie-Mościcach oraz Zakładu Karnego w Nowym Wiśniczu, pracowników pomocy społecznej i sądów, z którymi było mi dane współpracować w trakcie całego procesu powstawania niniejszej publikacji. Nade wszystko dziękuję tym, którzy pozwolili mi poznać meandry swojego życia zarówno w trakcie odbywania kary pozbawienia wolności, jak i na wolności, oraz ich najbliższym, bo tak naprawdę „nic o nich bez nich” dla poznania naukowego i wymiaru praktycznego by nie było.

pindel_proces readaptacji spolecznej.indb 11

2020-09-16 12:11:40

Rozdział 1

Readaptacja społeczna jako element wybranych modeli resocjalizacyjnych 1.1. Nurty w penitencjarystyce i resocjalizacji 1.1.1. Nurt retrybutywny Powstanie w połowie XVIII wieku tzw. szkoły klasycznej prawa karnego przyjmuje się za początek rozwoju kryminologii jako jednej z nauk penalnych (m.in. obok kryminalistyki i penologii), badającej zjawisko przestępstwa i przestępczości, a zatem przyczyny, strukturę, rozmiary, dynamikę rozwoju i skutki przestępczości, osobę sprawcy przestępstwa oraz środki i metody zapobiegania przestępczości z uwzględnieniem ich skuteczności (Warylewski, 2002, s. 46; Indecki, Liszewska, 2002, s. 27).

Wśród czołowych twórców szkoły klasycznej prawa karnego wymienia się takie osoby, jak: Cesare Beccaria (1738–1794), który jest autorem pracy pt. O przestępstwach i karach, stanowiącej wybitne i kluczowe dzieło dla zrodzenia się nowoczesnego procesu karnego, a następnie Jeremy Bentham (1748– –1832), Immanuel Kant (1724–1804), Georg Wilhelm Friedrich Hegel (1770– –1831), Anselm Feuerbach (1829–1880) (Błachut, Gaberle, Krajewski, 1999, s. 41–42; Warylewski, 2002, s. 27–28).

Szkoła klasyczna prawa karnego pojmowana jako produkt intelektualny epoki oświecenia długo traktowana była tylko jako nurt kryminalno-polityczny, który dał podstawy do tworzenia się nowoczesnych zasad odpowiedzialności karnej i nowoczesnego procesu karnego. Niemniej jednak ujęcie takie zostało podważone i obecnie, wskazując na jednoznacznie określone założenia tejże szkoły dotyczące sprawcy przestępstwa i społecznej reakcji na jego czyn, uważa się ten nurt za zarówno kryminalno-polityczny, jak i kryminologiczny (Błachut, Gaberle, Krajewski,1999, s. 42). Do najważniejszych z tych założeń należą następujące: – każdy człowiek jest jednostką racjonalną i świadomie wybierającą pomiędzy alternatywnymi sposobami postępowania; odnosi się to także do przestępcy;

pindel_proces readaptacji spolecznej.indb 13

2020-09-16 12:11:40

14

Rozdział 1. Readaptacja społeczna jako element wybranych modeli resocjalizacyjnych

– każdy człowiek jest jednostką wolną, posiadającą wolną wolę (indeterministyczna koncepcja człowieka); każdy czyn jest wyrazem tej woli, zatem przestępstwo jako zły jej przejaw zasługuje na moralną naganę; – przestępca nie różni się niczym od innych członków społeczeństwa – jest człowiekiem „normalnym”, świadomie i racjonalnie wybierającym zachowanie przestępcze; – praktycznie wszyscy ludzie są potencjalnymi przestępcami, każdy bowiem zdolny jest do dokonania czynu zabronionego; – człowiek jest racjonalny w wyborze swojego postępowania i jest za nie odpowiedzialny (wie, co robi, i wie, jakie mogą być tego skutki); – odpowiedzialność powinna być ufundowana na subiektywnej winie, a kara pozostawać proporcjonalna do winy i ciężkości czynu; – zbudowanie konstrukcji absolutnej koncepcji kary – stanowi przede wszystkim sprawiedliwą odpłatę za uczynione zło; – każdy człowiek jest ze swej natury zdolny i gotowy do dokonywania przestępstw i wyrządzania zła (pesymistyczna wizja natury ludzkiej); – człowiek wstrzymuje swoje dążenia do czynienia zła z powodu strachu przed sankcją, bólem, cierpieniem (hedonistyczna postawa człowieka), stąd sankcja (kara) ma zasadniczo na celu powstrzymywać sprawcę i odstraszać innych od dokonywania przestępstw (celowa koncepcja kary); – istotną funkcją kary jest prewencyjne oddziaływanie (chodzi tutaj zarówno o prewencję ogólną, jak i szczególną); – przepisy szczegółowo powinny określać czyny zabronione i grożące za nie kary.

Powyższe założenia szkoły klasycznej odegrały znaczącą rolę w rozwoju prawa karnego – zbudowały fundamenty praworządności karania (Marek, 1997, s. 26–27; 2007, s. 27–28; Bułat i in., 2007, s. 18).

Główne postulaty reprezentantów szkoły klasycznej były wynikiem rodzącego się liberalizmu w związku z podjętą krytyką prawa feudalnego. Zarzuty dotyczyły jego: zacofania (przewidywało karalność za magię, czarownictwo oraz herezję), bezmyślności, okrucieństwa, niesprawiedliwości, nierówności w odnoszeniu się do ludzi pochodzących z różnych sfer społecznych, braku przejrzystości unormowań i dowolności ich stosowania przez władców i urzędników (nie określało dokładnie przestępstw i grożących za nie kar, czego skutkiem była samowola sądów). Proponowane zmiany zmierzały w stronę utworzenia klarownego i zrozumiałego prawa karnego zapisanego w ustawie, z uwzględnieniem dwóch podstawowych zasad: – Nullum crimen sine lege („Nie ma przestępstwa bez ustawy”), która pełni funkcję gwarancyjną – zabezpiecza obywateli przed dowolnym działaniem organów państwowych w zakresie stosowania represji prawnokarnej;

pindel_proces readaptacji spolecznej.indb 14

2020-09-16 12:11:40