ETYKA wobec sytuacji granicznych

Etyka wobec sytuacji granicznych

Etyka wobec sytuacji.indb 1

2007-05-18 08:33:01

Etyka wobec sytuacji.indb 2

2007-05-18 08:33:02

Etyka wobec sytuacji granicznych pod redakcją naukową

Doroty Probuckiej

Oficyna Wydawnicza „Impuls” Kraków 2007

Etyka wobec sytuacji.indb 3

2007-05-18 08:33:03

© Copyright by Akademia Pedagogiczna w Krakowie, Kraków 2007 © Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2007

Recenzenci: prof. dr hab. Wit Jaworski prof. dr hab. Roman Padoł

Redakcja merytoryczna: Dorota Probucka

Redakcja wydawnicza: Radosław Doboszewski

Projekt okładki: Janusz Krupiński

Projekt logo: Stanisław Tabisz

Publikacja sfinansowana przez Akademię Pedagogiczną im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie

ISBN 978-83-7308-809-2

Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel. (012) 422-41-80, fax (012) 422-59-47 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2007

Etyka wobec sytuacji.indb 4

2007-05-18 08:33:03

Spis treści

Wprowadzenie ......................................................................................................

9

Część pierwsza Tadeusz Ślipko SJ Sytuacje graniczne w etyce chrześcijańskiej ..................................................... 15 Halina Promieńska O niektórych dylematach naruszania zasad etyki w sytuacjach skrajnych egzystencjalnie ............................................................ 21 Czesława Piecuch Doniosłość egzystencjalna i etyczna doświadczenia sytuacji granicznych w ujęciu Karla Jaspersa .................................................. 37 Ewa Podrez Kompromis i pojednanie jako przykład sytuacji krańcowych oraz granicznych ................................................................................................... 47 Dorota Probucka Etyka normatywna wobec sytuacji granicznych, czyli jak reagować na zło .................................................................................... 61 Krzysztof Abriszewski Sytuacje graniczne jako sytuacje logicznie pierwotne w kontekście e t y k i d a l e k i e g o z a s i ę g u .............................................. 75 Tomasz Pawlak Wybór systemu norm moralnych w obliczu s y t u a c j i t r u d n y c h ...... 87

Etyka wobec sytuacji.indb 5

2007-05-18 08:33:03



Spis treści

Część druga Jadwiga Mizińska Holocaust jako graniczne doświadczenie ludzkości ........................................ 99 Janusz A. Majcherek Holocaust a granice relatywizmu ...................................................................... 111 Katarzyna Haremska Granice prawa natury. O paradoksach filozofii politycznej Immanuela Kanta ................................................................................................. 123 Piotr Bartula Na krawędzi polityki. Parafrazy i komentarze ................................................ 131 Tomasz Czakon Problem moralności krańcowej w etyce polityki ............................................ 147 Wojciech Buchner Dyktatura: racja czy prawo ................................................................................. 153 Iwona Krzyżanowska Etyczne aspekty wojen postnowoczesnych ...................................................... 161

Część trzecia Jarosław Sak, Paweł Kiciński, Beata Kołodziejczyk, Krzysztof Marczewski Bioetyczne aspekty ochrony życia człowieka w okresie prenatalnym ......... 175 Paweł Dutkiewicz Etyczne aspekty transplantacji ........................................................................... 187 Barbara Maroszyńska-Jeżowska Kryteria moralnych rozstrzygnięć w medycynie a problem prawdy ................................................................................................ 195

Etyka wobec sytuacji.indb 6

2007-05-18 08:33:03

Spis treści



Aleksandra Kuzior Zrozumieć los – rozważania o życiu i śmierci ................................................ 203 Antonina Sebesta Granice narażania życia własnego i innych ludzi w działalności górskiej ......................................................................................... 215 Krzysztof Drabik Godność umierania jako podstawowy problem etyczny ............................... 225 Amelia Piechocka Cierpienie – moja i twoja granica ...................................................................... 237

Część czwarta Zofia Zarębianka Śmierć przekroczona – meditatio mortis Karola Wojtyły ............................. 247 Janusz Krupiński Doświadczenie mistyczne jako źródło etyki/postawy etycznej ..................... 257 Jacek Breczko Cztery sytuacje graniczne w Myślach Pascala i bezsilność Boga filozofów ................................................................................. 275 Wiesław Kurpiewski Metafizyczny i etyczny wymiar sytuacji granicznej.

Jaspers i buddyzm ................................................................................................ 289 Piotr Domeracki Samotność podmiotu moralnego jako sytuacja graniczna ............................ 303 Rafał Włodarczyk Przemoc a odpowiedzialność. Trzy komentarze do Abrahama ofiary Izaaka – Kierkegaard, Lévinas, Derrida ................................................. 315

Etyka wobec sytuacji.indb 7

2007-05-18 08:33:03



Spis treści

Cezary Woźniak Doświadczenia graniczne jako odkrywanie źródłowej sfery doświadczania. Komentarz do Derridy interpretacji Heideggera ujęcia bycia ku śmierci z Sein und Zeit ............................................................. 327 Ryszard Kozłowski Doświadczenia graniczne wobec opętania przez złego ducha.

Studium filozoficzno-teologiczne ...................................................................... 337 Marek Tański Sytuacje graniczne na przykładzie derealizacji w literaturze ........................ 351 Alfred Skorupka Dezintegracja pozytywna osobowości jako sytuacja graniczna .................... 369 Marek Dolata Czy granice normatywne stanowią wyraz skończoności człowieka? .......... 377 Iwona Stachowska Etyczne dylematy doświadczenia cielesności jako sytuacji granicznej ....................................................................................... 389 Katarzyna Kuczyńska Przestrzeń etyczna. O bez-radności wobec sytuacji granicznych ................ 399

Aneks Irena Trzcieniecka-Schneider Pojęcie granicy i krańcowości. Uwagi definicyjne ........................................... 407

Etyka wobec sytuacji.indb 8

2007-05-18 08:33:03

Wprowadzenie

Oddajemy do rąk czytelników książkę stanowiącą drugi tom serii noszącej tytuł „Ogólnopolskie fora etyczne”. Pierwsza, wydana w maju 2006 roku, była poświęcona możliwym związkom etyki i polityki; obecna, druga z kolei dotyczy etycznych aspektów sytuacji krańcowych i granicznych. Zawarte w niej artykuły to referaty wygłoszone podczas II Ogólnopolskiego Forum Etycznego, które odbyło się w Krakowie w dniach 21– –23 czerwca 2006 roku. Tak jak w poprzednim roku jego organizatorem był Instytut Filozofii i Socjologii Akademii Pedagogicznej im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie. W konferencji wzięło udział ponad 50 uczestników reprezentujących poza rodzimą Uczelnią takie prestiżowe placówki naukowe, jak PAN, Uniwersytet Jagielloński, Uniwersytet Warszawski, Katolicki Uniwersytet Lubelski, Uniwersytet im. Mikołaja Kopernika w Toruniu, Uniwersytet Śląski, Uniwersytet im. Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie. Referaty wygłoszono w siedmiu sekcjach dyskusyjnych.

Organizatorzy uznali pojęcia granicy i krańcowości za kluczowe kategorie dla etyki w ogóle, niezależnie od jej normatywnego czy opisowego charakteru. Wszak etyka na pojęciu granicy jest ufundowana, a sytuacje graniczne byłyby jej specjalnością. Byłyby jak ściana, o którą teoria i praktyka życiowa się rozbijają. Ich obecność domaga się bowiem poszukiwania nowych rozwiązań, wymusza wyjście poza ustalone rozróżnienia w kwestii dobra i zła oraz odwołuje się w ramach ludzkiej autonomii do własnego sumienia. Podstawowym zadaniem etyki byłoby właśnie wyznaczenie strategii działania w sytuacjach szczególnych, granicznych, a nie tylko tych, z którymi człowiek spotyka się w ramach życiowej codzienności.

Oczywiste jest, że są dziedziny empiryczne, które owymi sytuacjami wyjątkowymi się zajmują, jak np. psychologia społeczna, badająca i opi-

Etyka wobec sytuacji.indb 9

2007-05-18 08:33:04



Wprowadzenie

sująca sposoby zachowania ludzi w warunkach związanych z zagrożeniem zdrowia, życia, psychicznego komfortu. Jednakże cały sens filozofii moralnej nie polega na opisywaniu konkretnych wydarzeń i uruchamianych w ich trakcie mechanizmów obronnych, ale na wychodzeniu poza empiryczny kontekst i odpowiadaniu na pytanie, jakie moralne imponderabilia należy stosować w takich nadzwyczajnych okolicznościach. Albowiem sytuacje graniczne to takie wydarzenia, które rozgrywają się zawsze w aksjologicznym wymiarze egzystencji ludzkiej. Konflikt wartości i norm stanowi ich niezbywalny kontekst. Ich obecność powoduje aksjologiczny i normatywny dyskomfort, którego nie da się usunąć ani ominąć. Wszak to właśnie w sytuacjach granicznych rozbija się dotychczasowy system wartości i norm.

To sytuacje kryzysowe, które rodzą poczucie nieciągłości i wymuszają reakcje odmienne od tych, które pojawiają się tam, gdzie nie ma „przeskoku”, „granicy”, „progu”, „przejścia” między tym, co znane, a tym, co nieznane, między dobrem a złem, aksjologicznym porządkiem a chaosem, załamaniem, bezwładem.

Należy ponadto zapytać, czy ludzka świadomość w konfrontacji z nowymi doświadczeniami, z ciągle zmieniającą się i nieprzewidywalną do końca rzeczywistością, nadąża w samym ich rejestrowaniu i analizowaniu?

Czy już ukształtowane i częściowo skostniałe wzorce aksjologiczne i normatywne są wystarczające dla ich rozwiązywania? A zatem, czy człowiek potrafi rozpoznać sytuacje graniczne i twórczo je przepracować?

Spór dotyczy również problemów związanych z samym definiowaniem kategorii graniczności i krańcowości w etyce. Wszak są to pojęcia wieloznaczne, o rozmytych konturach i stosowane w różnych znaczeniach. Czy należy je pojmować tylko w sensie negatywnym, jako wydarzenia sytuujące człowieka na granicy dobra i zła moralnego? Czy też w sensie pozytywnym, ukazującym możliwości ich przekroczenia na skutek sięgnięcia po szersze narzędzia kwalifikacji moralnej i wprowadzenia dodatkowych zasobów pojęciowych?

Zebrane artykuły udało się z grubsza podzielić na cztery rozdziały, bloki tematyczne. W pierwszym zamieszczono materiały dotyczące etycznych aspektów sytuacji granicznych i krańcowych sensu stricto. W rozdziale drugim w centrum refleksji znalazł się problem wojny i Holocaustu, który można potraktować jako punkt zwrotny w dziejach cywilizacji ludzkiej.

Trzeci blok problemowy utworzyły te wypowiedzi, które oscylowały wo-

Etyka wobec sytuacji.indb 10

2007-05-18 08:33:04

Wprowadzenie



kół zagadnień bioetycznych i dylematów moralnych z nimi związanych.

W ostatnim, czwartym rozdziale zebrano wszystkie artykuły zawierające nie tylko namysł z dziedziny etyki, ale zmierzające ku pogłębionej refleksji metafizycznej nad sytuacjami granicznymi i krańcowymi.

Chociaż cel książki wydawał się jasno sformułowany, to w wielu tekstach poza akcentem etycznym pojawiły się szersze odniesienia socjologiczne, a nawet politologiczne. Owo zróżnicowanie problemowe jest jednak nieuniknione w przypadku książki stanowiącej sumę wypowiedzi aż kilkudziesięciu autorów.

Dorota Probucka

Etyka wobec sytuacji.indb 11

2007-05-18 08:33:04

Etyka wobec sytuacji.indb 12

2007-05-18 08:33:04