Fot. Sylwester Koral
Materiały prasowe DSW
Marzanna Pogorzelska Paweł Rudnicki
Homofobiczna przemoc w polskich szkołach – narracje gejów i lesbijek
9 788380 95811 1
Marzanna Pogorzelska Paweł Rudnicki
Przecież jesteśmy! Homofobiczna przemoc w polskich szkołach – narracje gejów i lesbijek
Kraków 2020
Pogorzelska, Rudnicki_Przeciez jestesmy.indb 3
04.03.2020 11:01:44
© Copyright by Marzanna Pogorzelska 2020 © Copyright by Paweł Rudnicki 2020 © Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2020 Recenzenci: dr hab. Jacek Kochanowski, prof. UW prof. dr hab. Lucyna Kopciewicz Redakcja wydawnicza: Danuta Porębska Opracowanie typograficzne: Katarzyna Kerschner Projekt okładki: Anna M. Damasiewicz Grafika wykorzystana na okładce: Marta Frej
Publikacja dofinansowana przez Uniwersytet Opolski Publikacja dofinansowana przez Dolnośląską Szkołę Wyższą ISBN 978-83-8095-811-1 Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel./fax: (12) 422 41 80, 422 59 47, 506 624 220 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2020
Pogorzelska, Rudnicki_Przeciez jestesmy.indb 4
04.03.2020 11:01:44
Spis treści Wstęp ........................................................................................................................... 7 Rozdział 1 Społeczne i kulturowe punkty odniesienia dla badań własnych .............. 1.1. W siatce pojęć – homofobia, heteroseksizm, heteronormatywność .... 1.2. Kontekst ogólny – homoseksualność i osoby LGBT w Polsce ................................................................................................................ 1.3. Polska szkoła – uwagi ogólne ........................................................................ 1.4. Uczniowie i uczennice w heteroseksualnym markecie – siła szkolnego przekazu ................................................................................... 1.5. Przemoc homofobiczna – przegląd badań .................................................
11 11 15 23 28 42
Rozdział 2 Metodologia badań własnych .............................................................................. 47 Rozdział 3 Dyskurs dotyczący homoseksualności, czyli jak szkoła wytwarza heteronormę .............................................................................................................. 3.1. Znacząca nieobecność i cisza ........................................................................ 3.2. Patologizacja homoseksualności .................................................................. 3.3. Homoseksualność jako grzech ...................................................................... 3.4. Język pogromowy ............................................................................................. 3.5. Bezalternatywna heteroseksualność ........................................................... 3.6. Podsumowanie ..................................................................................................
Pogorzelska, Rudnicki_Przeciez jestesmy.indb 5
61 63 68 72 74 77 79
04.03.2020 11:01:44
6
Spis treści
Rozdział 4 Praktyki przemocy i prześladowania ................................................................ 4.1. Przemoc i prześladowanie w narracjach uczniów i uczennic – przestrzenie, sprawcy, osoby narażone ............................ 4.2. Przestrzenie – od pełnej sali do szkolnej toalety ................................... 4.3. Sprawcy i sprawczynie .................................................................................. 4.4. Osoby narażone na przemoc i prześladowanie ..................................... 4.5. Samopoczucie w reakcji na przemoc i prześladowanie ....................... 4.6. Reakcje kadry pedagogicznej ...................................................................... 4.7. Podsumowanie ................................................................................................
85 86 97 105 109 112 122
Rozdział 5 Strategie przetrwania ............................................................................................ 5.1. Strategie unikowe ........................................................................................... 5.2. Strategie aktywnego oporu .......................................................................... 5.3. Strategie związane z coming outem .......................................................... 5.4. Strategie pośrednie ........................................................................................ 5.5. Podsumowanie ................................................................................................
125 126 139 151 171 177
83
Rozdział 6 Dyskusja .................................................................................................................... 181 6.1. Dlaczego szkoła potrzebuje zła? ................................................................. 181 6.2. Jak obejść zło? Opór i enklawy .................................................................... 189 Zakończenie ............................................................................................................. 209 Bibliografia ............................................................................................................... 211 Indeks nazwisk ........................................................................................................ 235 Podziękowania ........................................................................................................ 239 Fragmenty recenzji ................................................................................................ 241
Pogorzelska, Rudnicki_Przeciez jestesmy.indb 6
04.03.2020 11:01:44
Wstęp We wspomnieniach każdej i każdego z nas obecna jest szkoła. Utożsamiana z miejscem, ludźmi, doświadczeniami. W obrazach ze szkolnej przeszłości pojawiają się nauczyciele i nauczycielki, koledzy i koleżanki i różne historie z nimi związane. Takie, których wspomnienia wywołują śmiech i radość, ale również te, których chcielibyśmy się pozbyć za wszelką cenę… Naszą książkę, zatytułowaną Przecież jesteśmy! Homofobiczna przemoc w polskich szkołach – narracje gejów i lesbijek, poświęcamy szczególnemu rodzajowi wspomnień, a sam tytuł zdradza wiele na ich temat. Również jego pierwsza część: Przecież jesteśmy! – w zależności od tego, jak wypowiedziana – może wyrażać całą paletę uczuć i postaw, może być zatem spokojnym oświadczeniem stanu rzeczy, pełnym determinacji krzykiem, może być zrezygnowanym szeptem. Jakkolwiek by ten zwrot nie wybrzmiał, ma przypominać, że osoby homoseksualne są w naszych szkołach, mają w nich prawo do wyrażania siebie i do opartego na szacunku funkcjonowania. Na publikację złożyły się dwadzieścia dwa wywiady z uczniami i uczennicami, gejami i lesbijkami, których dystynkcją stała się ich nieheteroseksualna orientacja. I gdybyśmy – jako społeczeństwo – mieli za sobą poważne (chociaż niełatwe) debaty na temat seksualności, praw reprodukcyjnych i obywatelskich, a w szkołach merytoryczny program edukacji seksualnej oraz właściwie przygotowanych do jego prowadzenia nauczycieli i nauczycielki, nasza publikacja miałaby inny charakter. Tymczasem wciąż opinia publiczna jest stale karmiona ideologicznymi konstruktami, w których piętnowane są osoby homoseksualne, a plany politycznych batalii opierają się na stworzeniu figury wroga publicznego – często w postaci osoby nieheteroseksualnej. Książka, którą właśnie przedkładamy Tobie, Czytelniczko, i Tobie, Czytelniku, ma zadanie interwencyjne (takie mamy wobec niej oczekiwania). Naszą intencją jest ukazanie zarówno form i przestrzeni przemocy, jak i strategii oporu realizowanych – z różną skutecznością – jako indywidualne ścieżki uwalniania się od społecznych praktyk normalizacyjnych.
Pogorzelska, Rudnicki_Przeciez jestesmy.indb 7
04.03.2020 11:01:44
8
Wstęp
Prezentowana monografia nie jest jedynie katalogiem doświadczeń osób doznających przemocy, chociaż odbicie tego zjawiska znajdujemy w wielu zgromadzonych wywiadach. Ukazujemy wątki biografii naszych rozmówczyń i rozmówców z czasów ich obecności w szkołach, sposoby odkrywania i uczenia się siebie oraz doświadczania i przekraczania opresji. W ten sposób chcemy prześwietlić klisze stereotypów, półprawd oraz banalizacji boleśnie obecnych w dzisiejszych dyskursach politycznych i narracjach rządzących. Publikacja przedstawia studium przetrwania w szkole, w społeczeństwie i kulturze. Przetrwania obarczonego kosztami wyzwalania się z tego, czego osoby heteroseksualne nie mogą doświadczyć, a często nawet nie próbują empatycznie zrozumieć. Nasza monografia staje się również studium dominacji heteronormatywnych wzorców funkcjonujących w czasach, które przecież sprzyjają demistyfikacji tak bipolarnych porządków. Niniejsza publikacja składa się z sześciu rozdziałów. W pierwszym opisujemy wybrane społeczne i kulturowe uwarunkowania, w których funkcjonuje homoseksualna młodzież, zwracając uwagę na współzależność zjawisk określanych terminami „homofobia”, „heteroseksizm” i „heteronormatywność” oraz szkicując specyficznie polski kontekst. Składa się nań zarówno podejście do kwestii homoseksualności w Polsce i w polskiej szkole, jak i cechy tejże szkoły rzutujące na sytuację osób nieheteroseksualnych. W rozdziale metodologicznym odnosimy się do teoretycznych inspiracji naszych poszukiwań badawczych, brikolażu jako przyjętej strategii interpretacji danych oraz kwestii związanych z realizacją badania. Trzy kolejne rozdziały prezentują zebrany materiał badawczy, który dotyczy kolejno: praktyk wytwarzania heteronormatywnej kultury szkoły, przemocy i prześladowania oraz strategii podejmowanych przez geje i lesbijki w sytuacjach mierzenia się z tymi zjawiskami. W naszej publikacji odnosimy się także do kluczowego dla osób LGBT procesu, jakim jest coming out, doświadczanych przez nich emocji oraz nauczycielskich reakcji na opisywane zjawiska. Końcowy rozdział poświęcony jest dyskusji, w której próbujemy odpowiedzieć na pytanie o przyczyny dziejącego się w szkole zła oraz pokazać drogi jego obejścia. Publikacja, będąca naszym – Marzanny Pogorzelskiej i Pawła Rudnickiego – wspólnym dziełem, wyrosła z osobistych doświadczeń edukacyjnych i naukowych. Drogi, które wiodły nas do napisania tej książki, związane były z różnymi, niejednokrotnie znacznie odmiennymi, doświadczeniami. Inspiracje Marzanny Pogorzelskiej związane są silnie z bardzo konkretnym miejscem – szkolną klasą. W przerwach między jednym dzwonkiem
Pogorzelska, Rudnicki_Przeciez jestesmy.indb 8
04.03.2020 11:01:44
9
Wstęp
a drugim usłyszałam i zapamiętałam bardzo wiele historii, także tych opowiadanych przez gejów i lesbijki, dla których bycie sobą oznaczało niezawinione poczucie inności, niezrozumienia i cierpienia. Odkrycie ich historii było dla mnie, nauczycielki, doświadczeniem formującym – dało mi nie tylko wiedzę o tych młodych ludziach, ale także pokazało sens nauczycielskiego działania. Przesłanki Pawła Rudnickiego do zajęcia się niniejszą tematyką dotyczą kontynuacji badań osadzonych w tradycji pedagogik: krytycznej i emancypacyjnej. Działanie pedagogiczne rozumiem jako aktywność interwencyjną, która polega na wspieraniu osób prześladowanych, uciskanych. Aby dokonać zmiany opresyjnych warunków, należy zdemaskować przemoc i podjąć działania na rzecz jej marginalizacji. Nie wierzę w przekształcenia przeprowadzane w szkole za pomocą reform czy rozporządzeń ministerialnych, wiem, że to mądrzy nauczyciele i nauczycielki potrafią odmienić szkołę na lepszą. Chcielibyśmy, aby ta książka służyła nauczycielom i nauczycielkom. Bo to Wy macie moc zmieniania świata, a w czterech ścianach Waszej klasy możecie zrobić wszystko. Chcielibyśmy, abyście Wy, dawni lub obecni uczniowie i uczennice, odnaleźli się w tej książce. Cokolwiek w niej znajdziecie, użyjcie tego, aby wspierać tych, którym jest trudniej. A którzy przecież są!
Pogorzelska, Rudnicki_Przeciez jestesmy.indb 9
04.03.2020 11:01:44
Fragmenty recenzji Wyłanianiu się podstawowego dla pracy problemu badawczego […] towarzyszyły analizy obejmujące szkołę jako znaczącą przestrzeń kształtowania się uczniowskich tożsamości, społeczne konstruowanie homoseksualności, współczesne klimaty kultury i właściwe im zaplecze sposobów mówienia o osobach nieheteronormatywnych. Autorzy przekonująco uzasadnili powody wyboru obszaru problemowego i przedstawili gruntowne analizy, oparte na dostępnych danych empirycznych oraz aktualnych relacjach badawczych. Wyraźne osadzenie badań w epistemologicznej perspektywie krytyczno-interpretatywnej pozwoliło na precyzyjne ukazanie, w jaki sposób przemocowe doświadczenia szkolne ingerują w struktury tożsamości respondentek i respondentów. […] kwestią, na którą chciałabym zwrócić uwagę w ocenie publikacji, jest niezwykła staranność prowadzonych analiz. Autorzy z powodzeniem zachowali równowagę pomiędzy językiem codziennych doświadczeń respondentek i respondentów (te części książki będą z pewnością bardzo angażujące dla Czytelników) a wysokim poziomem akademickiego dyskursu. I – co ważne – nie „zgubili” w nim perspektywy respondentek i respondentów. Fragment recenzji prof. dr hab. Lucyny Kopciewicz Każda teza poparta jest odpowiednim fragmentem materiału badawczego, każda jest teoretycznie opracowana, każda wreszcie umieszczona w kontekście naukowym. […] powstała publikacja unikatowa, publikacja reprezentująca najlepsze tradycje nauki krytycznej, publikacja zasługująca na wydanie i ze względu na Czytelnika naukowego/Czytelniczkę naukową i na szerokie grono odbiorców chcących zrozumieć, jak „seksualna wojna na górze” wpływa na losy tych najbardziej „na dole” – nieheteroseksualnych uczniów i uczennic. Fragment recenzji dr. hab. Jacka Kochanowskiego, prof. UW
Pogorzelska, Rudnicki_Przeciez jestesmy.indb 241
04.03.2020 11:01:52
Fot. Sylwester Koral
Materiały prasowe DSW
Marzanna Pogorzelska Paweł Rudnicki
Homofobiczna przemoc w polskich szkołach – narracje gejów i lesbijek
9 788380 95811 1