Pedagogika wrażliwa na resilience. Studium teoretyczno-empiryczne

9 788380 958784

Karol Konaszewski

Pedagogika wrażliwa na resilience STUDIUM TEORETYCZNO-EMPIRYCZNE

Kraków 2020

konaszewski_pedaogika wrazliwa na resilience.indb 3

28.09.2020 12:40:22

© Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2020 © Copyright by Wydział Nauk o Edukacji Uniwersytetu w Białymstoku, 2020

Recenzent: prof. dr hab. Janusz Surzykiewicz, Katolicki Uniwersytet Eichstätt-Ingolstadt i Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie

Redakcja wydawnicza: Danuta Porębska

Opracowanie typograficzne: Alicja Kuźma

Projekt okładki: Anna M. Damasiewicz

Publikacja naukowa dofinansowana ze środków Wydziału Nauk o Edukacji Uniwersytetu w Białymstoku

ISBN 978-83-8095-878-4

Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel./fax: (12) 422 41 80, 422 59 47, 506 624 220 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2020

konaszewski_pedaogika wrazliwa na resilience.indb 4

28.09.2020 12:40:22

Spis treści Wstęp ...........................................................................................................

7

1. Resilience: etymologia – znaczenie – definiowanie ...................................... 15 1.1. Resilience – etymologia i polskie ujęcia terminu ...................................... 15 1.2. Resilience jako cecha, jako proces i wynik ............................................... 21 2. Resilience w ujęciu interdyscyplinarnym ......................................................... 35 2.1. Resilience w perspektywie psychologicznej ............................................ 35 2.2. Perspektywa socjoekologiczna i społeczno-polityczna a resilience .......... 47 3. W kierunku teoretycznych podstaw pedagogiki wrażliwej na resilience .....

3.1. Ku zapotrzebowaniu i zasadności pedagogicznej recepcji resilience w naukach edukacyjnych .....................................................................

3.2. Resilience pedagogiczna – próba opisu, rozumienia i oceny pojęcia ..........

3.3. Koncepcja Parasolowa Resilience ...........................................................

3.4. Przestrzeń rozwojowa jako obszar analiz i badań pedagogiki wrażliwej na resilience ..........................................................................................

3.5. Społeczno-środowiskowe konteksty pedagogiki wrażliwej na resilience: rodzina i szkoła ....................................................................................

3.6. Założenia pedagogiki wrażliwej na resilience ........................................

59 60 70 89 116 125 139

4. Pedagogiczny Model Resilience: teoretyczno-badawcze kryteria ................. 165 5. Empiryczna weryfikacja założeń Pedagogicznego Modelu Resilience w mikroperspektywie ...............................................................................

5.1. Założenia i problemy badawcze ............................................................

5.2. Resilience a sposoby radzenia sobie w sytuacjach trudnych w grupie dzieci ....................................................................................

5.3. Resilience, style radzenia sobie ze stresem, ocena zdrowia i ryzyka depresji w grupie młodzieży w okresie dorastania .....................

5.4. Resilience i zachowania zdrowotne w grupie młodzieży nieprzystosowanej społecznie ..............................................................

5.5. Resilience, style radzenia sobie ze stresem i dobrostan psychiczny w grupie młodych dorosłych .................................................................

konaszewski_pedaogika wrazliwa na resilience.indb 5

177 177 183 194 212 224

28.09.2020 12:40:22

6

Spis treści

5.6. Resilience, strategie radzenia sobie ze stresem i zdrowie psychiczne (satysfakcja z życia i odczuwany stres) w grupie osób dorosłych ............. 239 5.7. Podsumowanie wyników badań: ku praktycznym implikacjom zorientowanym w obszarze pedagogiki wrażliwej na resilience ................ 253 Zakończenie .................................................................................................. 269 Bibliografia ................................................................................................... 273 Spis rysunków i tabel .................................................................................... 329

konaszewski_pedaogika wrazliwa na resilience.indb 6

28.09.2020 12:40:22

Wstęp W ponowoczesnych społeczeństwach w różnych obszarach życia kładzie się nacisk na zdolności dostosowawcze współczesnego człowieka czy też zdobycie przez niego kompetencji adaptacyjnych niezbędnych do funkcjonowania w coraz bardziej złożonym świecie. Szeroko rozumiane dostosowanie się pozwala jednostce zachować pewien spokój i utrzymać w określonym stopniu harmonię rozwoju. Dostosowanie się jest w pierwszej kolejności pewnym wyrazem samego rozwoju życia i ma miejsce na całej jego przestrzeni. Człowiek ze swojej natury jest przysposobiony nie tylko do pasywnych procesów adaptacyjnych, ale przede wszystkim – a przynajmniej do pewnego stopnia – może uczyć się i świadomie budować własne cechy, kształtować procesy aktywnego podejmowania wyzwań i w ten sposób rozwijać się. Niemniej warto zauważyć, że pomimo istnienia różnych filozofii i koncepcji życia, szczególnie potrzebne ludziom jest radzenie sobie czy też szeroko rozumiane zdolności adaptacyjne – mimo wyzwań i przeciwności – w pewien sposób stanowi to o podstawowym wymiarze kondycji ludzkiej. Poruszana problematyka nabiera także szczególnego znaczenia, gdy uwzględni się statystyki eksponujące narastanie zaburzeń psychospołecznych u osób nieradzących sobie z wyzwaniami współczesnego świata. Jakość ich życia i dobrostan psychiczny nieraz ulegają pogorszeniu, co się przejawia w takich zaburzeniach, jak: depresja, skłonności samobójcze, trudności w relacjach interpersonalnych czy podwyższony poziom stresu. Można zatem stwierdzić, że zagadnienie umiejętności dostosowawczych stanowi ważną problematykę, zarówno z punktu widzenia indywidualnego, jak i społeczno-kulturowych, polityczno-zdrowotnych i innych pragmatycznych rozwiązań, które aby były skuteczne, wymagają podstaw i oglądu opartych na wiedzy i empirycznie potwierdzonych poszukiwaniach badawczych. W związku z tym w zakresie eksploracji naukowych badających adekwatną funkcjonalność prowadzi się liczne dyskusje nad wypracowaniem możliwie najbardziej płodnych badawczo konstruktów i koncepcji pozwalających na jak najlepsze uchwycenie problematyki i jej badawcze zaaplikowanie oraz ewaluację. Trzeba zaznaczyć, że od wielu lat utrzymuje się i pomyślnie

konaszewski_pedaogika wrazliwa na resilience.indb 7

28.09.2020 12:40:22

8

Wstęp

rozwija nurt teoretyczny w obszarze salutogenezy, w którym – w wyjaśnianiu zdolności funkcjonowania człowieka pośród przeciwieństw i strat – coraz częściej dominuje koncepcja resilience.

W prowadzonym dyskursie naukowym z jednej strony dominuje nurt psychologiczny czy też medyczno-prozdrowotny i socjoekologiczny w badaniach nad resilience. W tym kontekście bliższe określenie mechanizmów i czynników dostosowawczych pozwala na adaptację człowieka do systemu oraz możliwość pewnej transformacji czy też nawet rozkwitu pomimo wyzwań i strat egzystencjalnych. W tym ujęciu, kładącym nacisk na aspekty funkcjonalno-pozytywistycznego rozumienia życia człowieka, zabiega się o określenie tych wymiarów rzeczywistości, które można określić jako resiliencyjne właściwości jednostek do ustawicznie zmieniających się wymogów społeczno-politycznych i kulturowych w świecie zintensyfikowanych przemian. Jest to niewątpliwa platforma do przyjrzenia się różnym aspektom resilience. Z drugiej strony niezbędna wydaje się też potrzeba dyskusji nad resilience rozumianą w kategoriach bardziej całościowych, opartych również na antropologicznym i hermeneutyczno-filozoficznym ujęciu życia ludzi, które uwzględnia nie tylko dialektykę wycinkowego, niejako mechanistycznego rozumowania, ale i dotyczy niezbędnych walorów egzystencjalno-moralnych i duchowych zmagania się człowieka z jego kondycją i codziennym życiem. Stąd też pedagogiczny dyskurs wymaga wypracowania swoistej syntezy wiedzy z tego zakresu, pozwalającej na to, aby edukacja, oprócz przekazu wiedzy przedmiotowej czy też kształtowania użytecznych scaleń we współtworzeniu podmiotowości i funkcjonalności człowieka, uczyła także sztuki życia i wspierania wysiłków na rzecz dobrego samopoczucia oraz jakości życia. Tak też sam przedmiot odniesienia do „resilience jednostkowej i społeczno-kulturowej” wymaga, aby w pedagogice wypracować całościowe ujęcie dotyczące zdolności człowieka do radzenia sobie czy też rozkwitu pośród przeciwieństw. Oczywiście byłoby nieporozumieniem zawężenie przesłanek pedagogiki i edukacji do samego promowania idei resilience. Pedagogika ma charakter znacznie szerszy i wzniosły, opiera się na otwartości bytu ludzkiego i jego wielowymiarowej dynamice rozwojowej, stawia pytania o to, jak edukować, aby jednostka i społeczeństwo jak najskuteczniej byli w stanie uczyć się i nauczać wieloaspektowych zdolności i kompetencji. Pedagogika z jej ogromem wiedzy o człowieku i jego kulturze wnosi tu bezcenny wkład dający podstawy i zakreślający normatywne perspektywy do tego typu poszukiwań. Jednocześnie sama złożoność ludzkiego życia, jego zdolności adaptacyjnych wymaga oparcia się na wiedzy z innych dyscyplin naukowych. Zignorowanie rozpoznań

konaszewski_pedaogika wrazliwa na resilience.indb 8

28.09.2020 12:40:22

Wstęp

9

nauk społecznych, szczególnie psychologii, byłoby wyrazem bezowocnego oporu i odmówieniem udzielenia adekwatnego wsparcia jednostce i społeczeństwu. W niniejszym opracowaniu poszukuje się zatem takiej drogi w naukach edukacyjnych, która nie zawężając własnego profilu rozumienia i badań nad kształtowaniem rozwoju i życia ludzi, jednocześnie uwzględnia wrażliwość na potencjał odpornościowy czy też zasoby indywidualne i społeczne, stwarzające możliwość jak najlepszego wspierania rozwoju tożsamości i samostanowienia jednostki w jej niepowtarzalności i godności. Droga ta pozwala na wypracowanie własnej, pedagogicznej systematyki i koncepcji pedagogicznego rozumienia zdolności dostosowawczych człowieka oraz metodyki wspierania procesów uczenia się i nauczania czy kształtowania środowiska socjalizacyjnego, aby dzięki swoistej wrażliwości na potrzeby i zasoby człowieka generowała i aktywizowała odpowiednią wiedzę o resilience. Umożliwi to dogłębną analizę i usystematyzowanie podstaw teoretyczno-badawczych, które służą opracowaniu i przedstawieniu zasadności profilu wiedzy z zakresu nauk edukacyjnych wokół proponowanej nowej opcji tzw. pedagogiki wrażliwej na resilience. Tego wyzwania podejmuje się autor tej książki.

Pedagogiczne ujęcie resilience z jednej strony będzie bazowało na interdyscyplinarnie ugruntowanej wiedzy o resilience, z drugiej jednak strony wymaga określenia własnego przedmiotu, czy też własnego postrzegania, który jest znacznie szerszy niż wypracowane rozpoznania innych dziedzin i dyscyplin nauk. Perspektywa pedagogiczna jest znaczącym wzbogaceniem fundamentów teoretycznych resilience, w których istotna staje się kwestia rozumienia siebie jako ważnego elementu kohezji, czyli zachowania równowagi jednostki w świecie. Stanowi pomost łączący zindywidualizowane podejście do resilience z kontekstami socjoekologicznymi i społeczno-politycznymi oraz inicjuje szersze spojrzenie bazujące na antropologii człowieka, w którym bierze się pod uwagę kruchość jego egzystencji, a nawet jego porażki, integrując je w biografię jednostki, tak aby mogła ona postrzegać przeciwności, bez względu na efekty funkcjonalności, jako wartościowe i konieczne, otwierając jednostce w ten sposób drogę do partycypacji w życiu społecznym. Istnieje zatem potrzeba całościowego ujęcia problematyki, biorąc pod uwagę zarówno podstawy antropologii filozoficzno-pedagogicznej i społeczno-kulturowej, jak i założeń metodologicznych i badań empirycznych na poziomie analizy i wyjaśniania procesów funkcjonowania człowieka.

Wymóg przeniesienia resilience na grunt pedagogiczny stanowi także o przedmiocie wychowania i edukacji człowieka, jednakże trzeba zaznaczyć, że do tej pory dyskurs o resilience tylko sporadycznie i wycinkowo

konaszewski_pedaogika wrazliwa na resilience.indb 9

28.09.2020 12:40:22

10

Wstęp

znajdował dotychczas miejsce w pedagogicznej refleksji naukowej (zob. Wysocka, 2017). Natomiast w praktyce pedagogicznej coraz częściej pedagodzy i edukatorzy odwołują się do koncepcji resilience, szczególnie w związku z profi laktyką społeczną, zdrowotną i zapobieganiem zachowaniom niezgodnym z normami społeczno-moralnymi. Czynią to pod wpływem badań psychologicznych ze względu na recepcję tego zjawiska przez badaczy na świecie, gdzie od lat dziewięćdziesiątych minionego wieku budzi ono duże zainteresowanie. Ponadto trzeba zauważyć, że pedagodzy w opisie resilience dość często obrazują konstrukt, kładąc nacisk na deskrypcję, natomiast brak jest swoistego połączenia założeń teoretycznych z fundamentem empirycznym. Dlatego dość trudno odnaleźć prace, w których znajduje się opisanie i wyjaśnienie zjawiska i jego mechanizmów w syntetycznym obszarze edukacyjno-wychowawczym obejmującym całą przestrzeń rozwojową, gdzie podmiot badań stanowią np. dzieci, młodzież i dorośli. Pionierskie badania na gruncie edukacyjno-wychowawczym podjęła Werner (1971). Analizowano w nich resilience dzieci na wyspie Kauai, uwzględniając znaczenie aspektów pedagogicznych, w tym bliskich relacji społecznych, w grupie dzieci ryzyka wychowujących się w środowisku o wysokim stopniu deprywacji, a także ważną zdolność samoregulacji i radzenia sobie jako zmiennych wspierających rozwój jednostki. Tego typu badania nadal pozostają w pedagogice, nie tylko w Polsce, na poziomie inicjacyjnym i z racji na ich wagę dla życia współczesnego człowieka wymagają pogłębienia i krytycznej oceny.

Ze względu na znaczenie dla nauk pedagogicznych w różnych obszarach wiedzy poszczególnych dyscyplin waga konstruktu resilience dla pedagogiki i nauk edukacyjno-wychowawczych jest moim zdaniem fundamentalna.

Wzrost zainteresowania badaczy koncepcją resilience można zaobserwować przede wszystkim w krajach, takich jak: Wielka Brytania, USA, Francja, Rosja, Chiny, Hiszpania, Włochy i Niemcy (Karidi, Schneider, Gutwald, 2018). Jeżeli natomiast przyjrzymy się liczbie artykułów na temat resilience, to zauważymy wyraźne zróżnicowanie, które wynika z odmienności działań wydawniczych i różnej liczby badaczy w poszczególnych dyscyplinach naukowych. Zdecydowanie najwięcej publikacji związanych z resilience powstaje w badaniach medycznych i naukach społecznych. Biologia, ekologia, nauki inżynieryjne, psychologia i ekonomia to kolejna grupa nauk, jeśli chodzi o liczbę artykułów specjalistycznych na temat resilience. Najniższym współczynnikiem w tym zakresie charakteryzują się nauki o ziemi i nauki humanistyczne (Karidi i in., 2018). Patrząc jednak na rozwój działalności wydawniczej na temat

konaszewski_pedaogika wrazliwa na resilience.indb 10

28.09.2020 12:40:22

Wstęp

11

resilience w tych dyscyplinach, można zauważyć wyraźną tendencję wzrostową w ciągu ostatnich dziesięciu lat, co wskazuje na znaczne rozpowszechnienie koncepcji resilience. Ten fakt także skłonił autora niniejszej publikacji do zainteresowania się tą tematyką i usytuowania jej w kontekstach różnych dyscyplin naukowych.

Badacze, analizując wzorce publikacyjne przy wykorzystaniu mapowania bibliograficznego dla 50 najbardziej wpływowych publikacji w czasopismach naukowych w odniesieniu do koncepcji resilience, wskazują na dwa obszary zainteresowań. Pierwszy obszar tematyczny obejmuje badania nad psychologicznymi aspektami resilience i badania w psychiatrii. Natomiast drugi obszar tematyczny obejmuje publikacje związane z resilience dotyczące tematów z zakresu nauk o środowisku, takich jak ekologia czy geografia. Karidi, Schneider, Gutwald (2018) stawiają tezę, że badania w tych dziedzinach są w dużej mierze od siebie odizolowane i jest wysoce prawdopodobne, że stracono szansę na wykorzystanie efektu synergii w badaniach nad resilience wynikającego ze zintegrowania tych obszarów treści. Niniejsze opracowanie i proponowane w nim zagadnienia, poprzez łączenie wiedzy z różnych dyscyplin nauki oraz zintegrowanie nurtów badań nad resilience, mogą być rozszerzeniem dotychczasowego podejścia teoretyczno-empirycznego i wypełnieniem luki w naukowym opisie tego niewykorzystanego poznawczo potencjału badawczego.

Zatem prezentowane przedsięwzięcie teoretyczno-badawcze wyrasta z potrzeby dokonania systematyzacji wiedzy na temat konstruktu resilience, z uwzględnieniem w szczególności założeń antropologii pedagogicznej i pedagogiki empirycznej oraz ze zwróceniem uwagi na aspekty aplikacji edukacyjnej w kontekście następujących nurtów badawczych: psychologicznego, socjoekologicznego i społeczno-politycznego. Dokonanie systematyzacji oraz określenie podstaw teoretycznych pozwoli wskazać istotne aspekty w modelowej koncepcji pedagogiki wrażliwej na resilience. Podjęcie tej problematyki jest szczególnie ważne z racji społeczno-politycznych, lecz przede wszystkim wynika z konieczności zastosowania podejścia badawczego, które będzie miało wspólny język empiryczny z badaniami aktualnie prowadzonymi na świecie w innych dyscyplinach naukowych, a przez to zagospodaruje tak ważny pedagogicznie obszar. Stąd też tym zagadnieniom poświęcona została rozprawa, której głównym celem jest recepcja teorii resilience w pedagogice.

Wobec tego część teoretyczna (rozdz. 1–4) oraz empiryczna (rozdz. 5) odwołują się głównie do systematyczno-analitycznego postępowania badawczego, empiryczna część (rozdz. 5) wprowadza równocześnie ilościowy

konaszewski_pedaogika wrazliwa na resilience.indb 11

28.09.2020 12:40:22

12

Wstęp

profil metodologiczny. W dwóch pierwszych rozdziałach przedstawiono etymologię pojęcia resilience, a także wyrażono konieczność podejmowania tej problematyki w dyskursie pedagogicznym. Wychodząc od kwestii natury pojęciowej oraz z uwagi na brak wśród badaczy pełnej zgody co do tego, czym jest swoista zdolność do dobrej adaptacji czy też odporność osób żyjących w niesprzyjających warunkach rozwojowych i życiowych, proponuję używanie międzynarodowej wersji terminu resilience. W tej części określono także możliwości i fundament teoretyczny opracowania, pokazując rozumienie resilience w kategoriach cechy, procesu i wyniku. Pokazano wielowymiarowość pojęciową i koncepcyjną zjawiska oraz związki pedagogiki z innymi dziedzinami i dyscyplinami nauk, wyróżniając psychologię i socjoekologię, odwołując się do indywidualnego rozumienia resilience w perspektywie psychologicznej, która ma za cel wskazanie założeń teoretycznych dla pedagogicznej percepcji resilience. Wyeksponowano znaczenie podejścia socjologicznego, politycznego i ekologicznego jako nieodłącznych obszarów w poszukiwaniu punktów stycznych z interdyscyplinarnym rozumieniem resilience.

Trzeci rozdział ma na celu przedstawienie opracowanej koncepcji pedagogiki wrażliwej na resilience. Po ustosunkowaniu się do antropologiczno-filozoficznych premis w rozumieniu resilience, warunkujących recepcję teorii na gruncie pedagogiki, i ich przedyskutowaniu wyszczególniono różne teoretyczne aspekty mające znaczenie dla pedagogiki. W tej części wskazuję na potrzeby i wyzwania nauki i praktyki edukacyjno-wychowawczej, mającej za cel dostrzeganie możliwości wspierania resilience człowieka w jego różnych sytuacjach życiowych.

Wobec tego rozdział ten ma na celu z jednej strony analizę epistemologicznych, teleologicznych oraz metodologicznych kwestii i dylematów związanych z konstruowaniem wiedzy otwartej i refleksyjnej o resilience w pedagogice, a z drugiej uporządkowanie różnych merytorycznych treści i konstruktów teoretyczno-badawczych, pozyskanych z innych dziedzin i dyscyplin naukowych, które dają możliwość wypracowania pedagogicznego rozumienia resilience. W tej części pracy proponuję także Parasolową Koncepcję Resilience. Stanowi ona pewną klasyfikację i uporządkowanie rozumienia pojęcia resilience w odniesieniu do terminów pokrewnych z obszaru nauk społecznych.

Czwarty rozdział dotyczy problematyki empirycznej resilience, zawiera propozycję empirycznego modelu badań resilience (Pedagogiczny Model Resilience: PMR) w pedagogice jako koncepcji dla diagnozy i usprawnienia zdolności dostosowawczych, umiejętności radzenia sobie

konaszewski_pedaogika wrazliwa na resilience.indb 12

28.09.2020 12:40:22

Wstęp

13

człowieka w stanie stresu oraz związanych z nim przejawów dobrostanu i jakości życia. PMR stanowi ujęcie, w którym nacisk kładzie się na trzy obszary resilience: indywidualny, zewnętrzny i wewnętrzny, które mogą być weryfikowane w mikro- i makroperspektywie. Zastosowanie danej perspektywy wraz z analizą zmiennych z określonego obszaru może stanowić inspirację do kolejnych projektów badań, a w rezultacie do aplikacji diagnostyczno-metodycznych odwołujących się do wiedzy z obszaru resilience.

W rozdziale piątym – odnoszącym się do części teoretycznej i zaproponowanego Pedagogicznego Modelu Resilience – przedstawiam serię badań własnych, dotyczących zależności między resilience a radzeniem sobie ze stresem i wskaźnikami zdrowia psychicznego w różnych grupach wiekowych. W badaniu pierwszym oceniono związki między resilience a sposobami radzenia sobie ze stresem w grupie dzieci (badanie I). W badaniu drugim określono rolę resilience i style radzenia sobie ze stresem w ocenie ryzyka depresji oraz ogólnej satysfakcji ze zdrowia w grupie młodzieży (badanie II). W grupie młodzieży nieprzystosowanej społecznie (badanie III) zbadano relacje między resilience a zachowaniami zdrowotnymi. W badaniu czwartym przeanalizowano pośredniczącą rolę, jaką odgrywają style radzenia sobie ze stresem między dobrostanem psychicznym a resilience w grupie młodzieży w okresie wczesnej dorosłości (badanie IV). W ostatnim badaniu (badanie V) ustalono zależności pomiędzy resilience, strategiami radzenia sobie ze stresem a zdrowiem psychicznym w grupie osób dorosłych. Rozdział ten wnosi także implikacje dla pedagogicznego oddziaływania. Jest przykładem na to, jak w zorientowanym całościowo postrzeganiu zadań edukacyjno-wychowawczych ważne metodycznie jest umiejętne uchwycenie znajomości resilience jednostki w różnych okresach życia.

Chciałbym zwrócić uwagę, że niniejsza książka jest także zaproszeniem do intensywniejszego zajęcia się problematyką resilience skierowanym do pedagogów badaczy i praktyków. Poprzez pokazanie i próbę włączenia konstruktu resilience do dyscypliny naukowej, jaką jest pedagogika, wskazuję możliwości połączenia poszczególnych koncepcji i podejść wyjaśniających resilience, obecnych w różnych dyscyplinach naukowych. Przedstawiam także ograniczenia badań nad resilience. Wreszcie, co nie mniej ważne, koncepcja resilience z naukowego punktu widzenia daje możliwość skupienia się na złożoności i kontekstowym charakterze procesów indywidualnych i społecznych oraz rozumienia i wyjaśnienia pozytywnego rozwoju jednostki pomimo trudności i przeciwności. Stąd pedagogika wrażliwa na resilience, w odczuciu autora, może ukazywać wartość

konaszewski_pedaogika wrazliwa na resilience.indb 13

28.09.2020 12:40:22

14

Wstęp

pojmowania pedagogiki przez pryzmat resilience i stanowić pomost między pedagogiką w duchu opisu i interpretacji zjawisk oraz procesów psychopedagogicznych, społeczno-politycznych, socjoekologicznych i kulturowych a pedagogiką rozumianą w ramach takiej dyscypliny, w której nacisk kładzie się na aspekty metodologiczno-empiryczne.

konaszewski_pedaogika wrazliwa na resilience.indb 14

28.09.2020 12:40:22