Kształcenie nauczycieli dla szkół elementarnych w Polsce 1775–1973 w kontekście przemian społecznych

9 788380 955967

Lidia Pawelec

KSZTAŁCENIE NAUCZYCIELI DLA SZKÓŁ ELEMENTARNYCH W POLSCE 17751973 W KONTEKŚCIE PRZEMIAN SPOŁECZNYCH NA PRZYKŁADZIE KIELECCZYZNY

Kraków 

Pawelec_Ksztalcenie nauczycieli.indb 3

25.03.2019 08:43:27

© Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2019

Recenzenci: dr hab. Bogusława Dorota Gołębniak, prof. CDV prof. dr hab. Andrzej Meissner

Redakcja wydawnicza: Jolanta Świetlikowska

Opracowanie typograficzne: Alicja Kuźma

Projekt okładki: Anna M. Damasiewicz

ISBN 978-83-8095-596-7

Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel./fax: (12) 422 41 80, 422 59 47, 506 624 220 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2019

Pawelec_Ksztalcenie nauczycieli.indb 4

25.03.2019 08:43:27

Spis treści Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

7

Rozdział 1. Rozwój społeczno-kulturalny Kielecczyzny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

13

1.1. Charakterystyka środowiska społecznego ziemi kieleckiej . . . . . . . . . . . . .

1.2. Początki szkolnictwa na Kielecczyźnie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

13 24

Rozdział 2. Kształcenie nauczycieli na Kielecczyźnie w okresie zaborów . . . . . . .

33

2.1. Kształcenie nauczycieli w programach Komisji Edukacji Narodowej . . . .

2.2. Stan szkolnictwa ludowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2.3. Powstanie seminariów nauczycielskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2.4. Organizacja kształcenia nauczycieli w seminariach . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

33 42 53 61

Rozdział 3. Kształcenie nauczycieli na ziemi kieleckiej w okresie międzywojennym i w czasie II wojny światowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

83

3.1. Szkoła i nauczyciele po odzyskaniu niepodległości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83 3.2. Preparandy nauczycielskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89 3.3. Seminaria na Kielecczyźnie w okresie międzywojennym . . . . . . . . . . . . . . 92 3.4. Kształcenie nauczycieli po reformie jędrzejewiczowskiej . . . . . . . . . . . . . . 117 3.5. Kształcenie nauczycielek przedszkoli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120 3.6. Rola tajnego nauczania w kształceniu nauczycieli w czasie wojny . . . . . . . 128 Rozdział 4. Kształcenie nauczycieli w latach 1945–1973 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133 4.1. Powojenna sytuacja społeczna i oświatowa na Kielecczyźnie . . . . . . . . . . .

4.2. Kształcenie nauczycieli w liceach pedagogicznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

4.3. Skrócone formy kształcenia nauczycieli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

4.4. Kształcenie nauczycielek przedszkoli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

4.5. Kształcenie nauczycieli na studiach nauczycielskich i w wyższych szkołach nauczycielskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

133 139 175 189 202

Zakończenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 229 Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235 Aneks . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 253 Spis map i tabel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 263

Pawelec_Ksztalcenie nauczycieli.indb 5

25.03.2019 08:43:27

Wstęp Jednym z podstawowych elementów systemu oświaty i wychowania jest szkolnictwo pedagogiczne pozostające w ścisłym związku z rzeczywistością społeczną zmieniającą się na przestrzeni wieków. Pełni ono istotną rolę w procesie przygotowania kadr nauczycielskich dla edukacji pokoleń żyjących w danym okresie historycznym i na danym obszarze społeczno-kulturowym. Swoje powinności spełnią tylko wówczas, gdy będą posiadali wysokie walory moralne, dobre przygotowanie pedagogiczne i gruntowną znajomość materiału nauczania. Dlatego problemy kształcenia nauczycieli były i nadal są przedmiotem nieustannych dyskusji i prowadzonych badań pedeutologicznych. Dotyczą nie tylko historii kształcenia nauczycieli, lecz również współczesnych problemów zawodu nauczycielskiego.

W niniejszej pracy skoncentrowano się na problematyce kształcenia nauczycieli dla szkół elementarnych w Polsce w poszczególnych okresach historycznych. Już w XVI wieku pojawił się w Polsce typ szkoły zwany seminarium nauczycielskim. Jego organizatorami byli jezuici, którzy przy kolegiach zakładali seminaria przygotowujące nauczycieli do pracy pedagogicznej w jezuickich szkołach średnich (kolegiach)1. Obok seminariów zakonnych w XVIII wieku pojawiły się tego typu instytucje świeckie dzięki KEN, która założyła dwa seminaria w Krakowie i Wilnie kształcące nauczycieli dla szkół średnich i trzy dla szkół parafialnych. Gwałtowny rozwój tych instytucji dokona się dopiero w XIX wieku. Wiązało się to z podniesieniem rangi edukacji elementarnej w związku z wprowadzaniem obowiązku szkolnego w poszczególnych krajach europejskich. Szkoła ludowa stawała się stopniowo obowiązkowa, ogólnokształcąca, finansowana przez państwo i pozostająca pod jego jurysdykcją.

W polskiej pedagogice brak jest całościowego opracowania ukazującego funkcjonowanie systemu kształcenia nauczycieli dla szkół elementarnych, obejmującego okres od powołania instytucji kształcących nauczycieli w XVIII wieku do ich wygaszenia w latach 70. XX wieku. Dlatego też przedmiotem badań w podjętych analizach jest kształcenie nauczycieli dla szkół 1

Por. A. Królikowska, Profesorowie jezuickich seminariów nauczycielskich od XVI do XVIII wieku.

Słownik biograficzny, Kraków: Wydawnictwo Naukowe Akademii Ignatianum w Krakowie, Wydawnictwo WAM 2017.

Pawelec_Ksztalcenie nauczycieli.indb 7

25.03.2019 08:43:27

8

Wstęp

elementarnych w Polsce od 1775 r., kiedy powstało pierwsze seminarium dla kształcenia nauczycieli dla szkół parafialnych, do likwidacji istniejącego systemu edukacji nauczycielskiej, co nastąpiło w 1973 r.

Problem główny podjętych badań zawarto w pytaniu: Jak funkcjonował system kształcenia nauczycieli dla szkół elementarnych w Polsce w latach 1775–1973 na przykładzie Kielecczyzny w kontekście przemian społecznych występujących w poszczególnych okresach historycznych?

Z tak sformułowanego problemu głównego wynikają problemy szczegółowe, tworzące następujący układ pytań: 1. Jakie były uwarunkowania polityczne, społeczne i oświatowe systemu kształcenia nauczycieli w badanych okresach historycznych?

2. Jakie były podstawowe założenia systemu kształcenia nauczycieli w poszczególnych okresach historycznych?

3. Jakie były warunki powstania, rozwoju i działalności zakładów kształcenia nauczycieli działających na terenie Kielecczyzny?

4. Jakie były początki edukacji nauczycielskiej na poziomie półwyższym?

Problematyka kształcenia nauczycieli dla szkół elementarnych przedstawiona w niniejszej pracy uwzględnienia początki kształcenia nauczycieli dla tego typu szkolnictwa, które datują się na lata 70. XVIII wieku. Wówczas Komisja Edukacji Narodowej zorganizowała pierwsze tego typu szkoły w Wilnie, Kielcach i Łowiczu. Analizie poddano również cały system tego kształcenia, który utrzymał się w Polsce przez 200 lat, to jest do 1973 roku, kiedy to władze oświatowe wprowadziły obowiązkowe kształcenie nauczycieli na poziomie szkoły wyższej (najpierw czteroletnie, potem pięcioletnie). Obok ukazania historii tych 200 lat kształcenia nauczycieli dla szkół elementarnych scharakteryzowano również kształcenie nauczycielek przedszkoli, które również realizowane było na poziomie szkoły średniej.

Praca jest zatem próbą całościowego przedstawienia podjętej tematyki. Jest to też pierwsze tego typu opracowanie, które w sposób całościowy prezentuje system kształcenia nauczycieli na poziomie średnim i półwyższym, a więc jego powstanie, rozwój, uwarunkowania, a także próby przezwyciężania tak ukształtowanego modelu kształcenia nauczycieli.

W okresie tym wyróżniamy cztery formacje polityczne, tj. schyłek I Rzeczpospolitej (czasy Komisji Edukacji Narodowej), okres zaborów, lata międzywojenne wraz z okupacją i lata powojenne do 1973 roku. Ze względu na to, że w literaturze brak jest informacji o seminariach dla szkół parafialnych funkcjonujących na terenie Kielecczyzny w okresie KEN, problem ten zostanie jedynie zasygnalizowany. Natomiast właściwa analiza wyodrębnionych zagadnień obejmuje okres zaborów, lata międzywojenne i okres powojenny w latach 1945–1973.

Dla określenia terenu badań użyto w tytule pracy terminu „Kielecczyzna”. Ponieważ jest on historycznie i terytorialnie niejednoznaczny, wymaga

Pawelec_Ksztalcenie nauczycieli.indb 8

25.03.2019 08:43:27

Wstęp

9

doprecyzowania. Użyto współczesnej nazwy obszaru obejmującego województwo świętokrzyskie, ale z racji przyjętych ram chronologicznych nałożono go na dawne województwo kieleckie z okresu międzywojennego i powojennego oraz gubernię kielecką z czasów carskich. W rezultacie otrzymaliśmy obszar kumulujący podziały administracyjne z drugiej połowy XIX oraz XX wieku po umowną i geograficznie uprawnioną nazwę „region świętokrzyski”. Trzeba też zwrócić uwagę na to, że nie da się do pojęcia „Kielecczyzny” zastosować jednolitego podziału administracyjnego, bowiem inne granice miała gubernia kielecka (1867–1914), a inne województwo kieleckie w latach 1919–19382, a jeszcze inne województwo kieleckie po 1945 r. W pracy zamiennie będzie stosowany termin „Ziemia Świętokrzyska”, „województwo kieleckie”, „Kielecczyzna” i „region świętokrzyski” stosownie do okresu historycznego, tj. zaborów, lat międzywojennych wraz z okupacją i lat powojennych do 1973 roku. Uwzględniając te okresy, analizie poddano rozwój kształcenia nauczycieli w następujących miastach: Solec, Jędrzejów, Kielce i Ostrowiec Świętokrzyski, Radom i Sandomierz, Bodzentyn, Częstochowa, Kozienice, Szczekociny.

Wybór terenu badań podyktowany został charakterem Kielecczyzny, który można przyjąć jako typowy – na ogół jednolity narodowościowo, specyficzny ze swoją kulturą pozostającą pod wpływami z jednej strony Krakowa, a z drugiej Lublina i nieco dalej położonej Warszawy. Ponadto zainteresowania naukowe autorki stanowiły ważny czynnik wyboru terenu badań i podjętej problematyki. Po pierwsze chciano ukazać rozwój seminariów nauczycielskich i organizowanego w nich kształcenia, co wzbogaci wiedzę o regionie pod panowaniem rosyjskim. Po drugie celem było przeanalizowanie tendencyjnej polityki oświatowej władz zaborczych wobec kształcenia nauczycieli na Kielecczyźnie, co może stać się ważnym przyczynkiem do zrozumienia funkcji wyznaczonej seminariom przez władze rosyjskie w polityce wynarodawiania. Po trzecie – przedstawienie dziejów seminariów nauczycielskich pozwoliło odsłonić toczącą się w nich walkę o ocalenie języka polskiego, który po długotrwałym wyrugowaniu pod zaborem zwycięsko wrócił do tych zakładów i w pełni zatriumfował po 1918 r. Po czwarte zaś bardzo ważnym celem niniejszej pracy jest całościowe zaprezentowanie problematyki kształcenia nauczycieli na Kielecczyźnie na tle zmian społecznych, które przede wszystkim warunkowały ich charakter i zakres. Dodatkowym argumentem, skłaniającym do zbadania tego zagadnienia, był imponujący dorobek szkolnictwa pedagogicznego, którego niepodważalny wkład w rozwój społeczno-ekonomiczny regionu świętokrzyskiego godny jest poznania i upowszechnienia.

2

Zob. J. Pająk, Dzieje podziałów administracyjnych a granice regionu świętokrzyskiego, w: Region świętokrzyski. Mit czy rzeczywistość, red. J. Wijaczka, Kielce: Takt 2001.

Pawelec_Ksztalcenie nauczycieli.indb 9

25.03.2019 08:43:27

10

Wstęp

W pracy został więc omówiony rozwój zakładów kształcenia nauczycieli z uwzględnieniem ich działalności dydaktycznej, organizacyjnej i wychowawczej ukazującej kadrę tych zakładów. Tam gdzie to było możliwe, przeprowadzono charakterystykę społeczną kandydatów do zawodu nauczycielskiego. Poruszono też kwestie kształtowania się sieci tego szkolnictwa na omawianym terenie.

Analiza zagadnień wzbogacona jest wielokrotnie danymi ilościowymi dotyczącymi np. liczby uczniów, nauczycieli czy rodzajów szkół w danym okresie. Należy podkreślić, że są one obecne wszędzie tam, gdzie tylko możliwe było dotarcie do odpowiednich źródeł. Ich brak oznacza, że do takowych źródeł nie udało się autorce dotrzeć.

Książka zawiera cztery rozdziały, z których dwa pierwsze obejmują czas od późnego średniowiecza do wybuchu I wojny światowej. W rozdziale pierwszym opisano rozwój kulturalny Kielecczyzny, odniesiono się także do historii rozwoju gospodarczego Wyżyny Kielecko-Sandomierskiej. Autorka podkreśliła tu, iż region kielecki uczestniczył w tworzeniu kultury i literatury od zarania polskiej państwowości. Omówione w rozdziale kwestie upoważniają do stwierdzenia, że ziemia świętokrzyska szczyciła się od najdawniejszych czasów bogatym dorobkiem kulturalnym i oświatowym. Ów dorobek powstawał przede wszystkim w klasztorach i kościołach oraz w domach lokalnego możnowładztwa, tam był pielęgnowany, wzbogacany i rozwijany. Rozdział pierwszy to także opis początków szkolnictwa na Kielecczyźnie związanego ściśle z duchowieństwem. W rozdziale drugim obszernej analizie poddano rozwój szkolnictwa w okresie zaborów. Wiele miejsca poświęcono powstaniu i organizacji kształcenia w seminariach nauczycielskich.

Rozdział trzeci objął czasy między wojnami oraz trudne lata okupacyjnej rzeczywistości II wojny światowej. Podkreślono tu trudności w obszarze szkolnictwa wynikające z sytuacji politycznej, która miała zasadniczy wpływ na kształt i rozwój form kształcenia nauczycieli. W rozdziale czwartym opisany został rozwój liceów pedagogicznych i skróconych form kształcenia nauczycieli. Osobno potraktowano kształcenie nauczycielek przedszkoli. Uwzględniono także półwyższe szkoły kształcące nauczycieli, tj. studia nauczycielskie i wyższe szkoły nauczycielskie3.

Podstawą źródłową umożliwiająca rekonstrukcję dziejów zakładów kształcenia nauczycieli na Kielecczyźnie były materiały archiwalne oraz źródła drukowane. Cenne zwłaszcza okazały się materiały przechowywane w Archiwum Państwowym w Kielcach, Wyższej Szkole Pedagogicznej, Archiwum Zarządu Głównego Związku Nauczycielstwa Polskiego w Warszawie 3

Por. Kształcenie nauczycieli w Polsce Ludowej (1945–1975), red. J. Jarowiecki, B. Nowecki, Z. Ruta, Kraków: WSP 1983 (wyższe szkoły nauczycielskie nie są tu traktowane jako szkoły wyższe).

Pawelec_Ksztalcenie nauczycieli.indb 10

25.03.2019 08:43:27

Wstęp

11

i w archiwach Zarządu Okręgu ZNP w Kielcach, Ministerstwa Edukacji Narodowej oraz w Archiwum Akt Nowych w Warszawie, Archiwum Państwowym w Radomiu, Archiwum Państwowym w Częstochowie, a także w kilku innych archiwach wymienionych w wykazie źródeł i opracowań.

Wiele materiałów z zakresu działalności liceów pedagogicznych i studiów nauczycielskich oraz WSP zawierają nieuporządkowane dokumenty byłego Oddziału Kształcenia Nauczycieli Kuratorium Okręgu Szkolnego Kieleckiego w Kielcach oraz sprawozdania Wojewódzkiego Urzędu Statystycznego w Kielcach. Źródła archiwalne i drukowane uzupełniły opracowania zwarte i artykuły publikowane w „Głosie Nauczycielskim”, „Chowannie”, „Gazecie Kieleckiej”, „Ikarze”, „Dzwonie”, najczęściej pisane przez autorów związanych zawodowo z zakładami kształcenia nauczycieli.

Niezależnie od opracowań o charakterze lokalnym wykorzystano również publikacje traktujące o zakładach kształcenia nauczycieli w Polsce.

Były to między innymi następujące pozycje: B. Ratuś, Licea pedagogiczne w Polsce Ludowej (1944–1970): działalność wychowawczo-dydaktyczna (1974), M. Wierzbicki, Studia nauczycielskie w województwie katowickim (w latach 1954–1971) (1974), Z. Woźnicka, Wychowanie przedszkolne w Polsce Ludowej (1972), W. Iwanowski, Kadry nauczycielskie: zatrudnienie, ruch służbowy, odpływ, kształcenie (1968), J. Jakubowski, Polityka oświatowa Polskiej Partii Robotniczej 1944–1948 (1975), K. Trzebiatowski, Organizacja szkolnictwa w Polsce Ludowej (1972), W. Leżańska, Kształcenie nauczycieli wychowania przedszkolnego w Polsce (1998), M. Wróbel, Wychowanie przedszkolne w Polsce w latach 1918–1939 (1978), W. Wojtyński, O kształceniu nauczycieli szkół podstawowych w Polsce i świecie (1970), J. Kulpa, Kształcenie nauczycieli szkół powszechnych w Polsce w latach 1918–1939 (1963), B. Bromberek, Zasady organizacyjne i programowe studiów nauczycielskich w Polsce w latach 1918–1932 (1964), S. Możdżeń, Zarys historii wychowania (1993), A. Massalski, Historia wychowania (1973), Historia wychowania, red. Ł. Kurdybacha (1968), R. Wroczyński, Dzieje oświaty polskiej 1795–1945 (1983), S. Gawlik, Dzieje myśli pedagogicznej na Śląsku (1990), R. Grzybowski, Wyższe szkoły pedagogiczne w Polsce w latach 1946–1956 (2000), J. Doroszewski, Seminaria nauczycielskie w Polsce w świetle polityki oświatowej państwa (1918–1937) (2002), K. Poznański, Oświata i szkolnictwo w Królestwie Polskim 1831–1869. Lata zmagań i nadziei (2001). Ponadto w niniejszym opracowaniu uwzględniono literaturę pomocniczą, zawartą w „Nowej Szkole”, „Przeglądzie Historyczno-Oświatowym”, „Kwartalniku Pedagogicznym” „Roczniku Pedagogicznym”, „Studiach Sandomierskich”, „Studiach Kieleckich”, „Głosie Akademickim” i innych czasopismach pedagogicznych oraz publikacjach urzędowych (roczniki statystyczne, dzienniki urzędowe, dzienniki ustaw).

Pawelec_Ksztalcenie nauczycieli.indb 11

25.03.2019 08:43:27

12

Wstęp

Ze względu na to, że praca ma charakter głównie historyczny, wykorzystano metody przyjęte w naukach historycznych. Szczególne miejsce wyznaczono takim działaniom, jak: gromadzenie, porównywanie, selekcjonowanie, interpretowanie i opracowywanie zebranego materiału, grupowanie faktów wokół określonych problemów, poddawanie krytyce formalnej i rzeczowej źródeł.

Autorka, aby zapewnić swojej pracy poprawność naukową i rozstrzygnąć szereg kwestii merytorycznych oraz metodologicznych, korzystała z pomocy wielu osób. Z pomocą w wykorzystaniu materiałów archiwalnych Archiwum Uniwersytetu Jana Kochanowskiego i Biblioteki Uniwersyteckiej oraz Wojewódzkiej Biblioteki Pedagogicznej w Kielcach pośpieszyli autorce pracownicy tych instytucji. Im wszystkim składam serdeczne podziękowania.

Pawelec_Ksztalcenie nauczycieli.indb 12

25.03.2019 08:43:27