W poszukiwaniu rozwiązań wspierających w rozwoju osoby z niepełnosprawnością wzroku

W poszukiwaniu rozwiązań wspierających w rozwoju osoby z niepełnosprawnością wzroku – dialog refleksji i doświadczeń pod redakcją naukową Katarzyny Parys i Piotra Stefańskiego

Kraków 2020

Parys, Stefanski_W poszukiwaniu rozwiazan.indb 3

28.01.2021 10:13:13

© Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2020

Recenzenci: prof. dr hab. Jadwiga Kuczyńska-Kwapisz dr hab. Małgorzata Walkiewicz-Krutak, prof. APS

Redakcja wydawnicza: Beata Bednarz

Opracowanie typograficzne: Katarzyna Kerschner

Projekt okładki: Anna M. Damasiewicz

Zdjęcie wykorzystane na okładce: © Skyler | stock.adobe.com

Publikacja została dofinansowana przez Stowarzyszenie Rodziców i Przyjaciół Dzieci Niewidomych i Słabowidzących Nadzieja

ISBN 978-83-8095-925-5

Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel./fax: (12) 422 41 80, 422 59 47, 506 624 220 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2020

Parys, Stefanski_W poszukiwaniu rozwiazan.indb 4

28.01.2021 10:13:13

Spis treści Wprowadzenie .................................................................................................. 9 Władysława Pilecka Wspomaganie rozwoju tożsamości dzieci i młodzieży z dysfunkcją widzenia szansą ich sukcesów życiowych ............................ 13 Paweł Masarczyk „Twoje ograniczenia leżą prawdopodobnie o wiele dalej, niż się spodziewasz” – możliwości budowania ścieżki edukacyjno-zawodowej przez osoby niewidome ....................................... 31 Katarzyna Parys Idee pedagogiki specjalnej w działaniach tyflopedagogów ...................... 43 Sławomir Olszewski Autodiagnoza w pracy tyflopedagoga ........................................................ 57 Anna Mitko, Małgorzata Trojańska Obciążenia zawodowe tyflopedagogów w kontekście doświadczanej niepełnosprawności .................................... 79 Małgorzata Woś Diagnostyka zaburzeń narządu wzroku u małych dzieci z uwzględnieniem specyfiki ich wieku ....................................................... 101 Agnieszka Nawrocka Dostosowanie otoczenia i wymagań edukacyjnych do potrzeb ucznia niewidomego i słabowidzącego w szkole ..................... 121

Parys, Stefanski_W poszukiwaniu rozwiazan.indb 5

28.01.2021 10:13:13

6

Spis treści

Patrick Temmesfeld Wybrane problemy dotyczące kształcenia osób niewidomych i słabowidzących w Niemczech ................................................................... 133 Małgorzata Bała Znaczenie kształcenia muzycznego dla osób z niepełnosprawnością narządu wzroku – dobre praktyki metodyczne i organizacyjne ............... 139 Dorota Rysiak Dostosowanie otoczenia do potrzeb osób słabowidzących ...................... 153 Marek Jakubowski Pomoce dydaktyczne dla osób niewidomych – o pasji zawodowej tyflopedagogów i efektach ich twórczych poszukiwań ............................. 173 Magdalena Pasteczka-Cholewa, Magdalena Gatlik Doświadczenia studentów pedagogiki specjalnej w konstruowaniu książek dotykowych dla dzieci z dysfunkcją narządu wzroku ..................................................................... 189 O autorach i redaktorach .................................................................................. 207

Parys, Stefanski_W poszukiwaniu rozwiazan.indb 6

28.01.2021 10:13:13

Contents Introduction ................................................................................................................. 9

Władysława Pilecka Supporting the development of identity in children and adolescents with visual impairments as a chance of their life’s successes ................................................................................. 13 Paweł Masarczyk „Your limits are probably way further out than you expect” – possibilities of developing one’s education and professional path available to blind people ............................................................................. 31 Katarzyna Parys Special education concepts in the activities of typhlopedagogues .......... 43 Sławomir Olszewski Self-diagnosis in the work of typhlopedagogue ........................................ 57 Anna Mitko, Małgorzata Trojańska Occupational burden on teachers of the visually impaired with regard to their experience of disability ............................................. 79 Małgorzata Woś Diagnostics of eye disorders in young children with the specifics of their age...................................................................... 101 Agnieszka Nawrocka Adjusting the environment and educational requirements to the needs of blind and visually impaired child at school ..................... 121

Parys, Stefanski_W poszukiwaniu rozwiazan.indb 7

28.01.2021 10:13:13

8

Contents

Patrick Temmesfeld Selected problems concerning education for people who are blind or visually impaired in Germany ................................................................ 133 Małgorzata Bała The meaning of music education for people with visual disability .......... 139 Dorota Rysiak Adapting the environment to the needs of people with visual impairment ............................................................................... 153 Marek Jakubowski Teaching aids for blind persons – the professional passion of typhlopedagogues and their creative findings’ effects ......................... 173 Magdalena Pasteczka-Cholewa, Magdalena Gatlik Experiences of special education students in construction tactile books for children with visual impairment ............................................................................... 189 About authors and editors ................................................................................ 207

Parys, Stefanski_W poszukiwaniu rozwiazan.indb 8

28.01.2021 10:13:13

Wprowadzenie Tempo rozwoju człowieka i zmiany pojawiające się w biegu życia zależą od wielu czynników biopsychospołecznych. Zarówno sam człowiek, jak i jego otoczenie może podejmować kroki hamujące, utrudniające czy wręcz zakłócające rozwój, a także takie, które mają charakter pozytywny, stymulują i wspierają ten proces. Poziom zapotrzebowania na wsparcie jest cechą warunkowaną właściwościami indywidualnymi i okolicznościami zewnętrznymi, ulega zmianom na poszczególnych etapach życia. Każdy człowiek, niezależnie od poziomu sprawności, napotyka sytuacje, w których potrzebuje wsparcia. Osoby z niepełnosprawnością nie stanowią wyjątku pod tym względem. Potrzebują one czasami specyficznych rozwiązań pozwalających wykluczyć lub ominąć napotykane trudności. Jednak intensywność wsparcia nie musi być w ich przypadku większa, niż ma to miejsce w stosunku do ludzi pełnosprawnych. Chodzi o to, by oferowana pomoc była adekwatna do potrzeb, umożliwiała rozwiązanie problemów, wzmacniała posiadane zasoby, słowem ‒ służyła ich rozwojowi.

Taki właśnie namysł towarzyszył autorom zebranych w książce opracowań.

Elementem łączącym teksty jest refleksja nad potrzebami i możliwościami osób niewidomych i słabowidzących, jak również nad działaniami, które mogłyby sprzyjać optymalizacji ich rozwoju, poprawie jakości ich funkcjonowania i osiąganiu poczucia dobrostanu. We wszystkich artykułach autorzy przedstawiają rozwiązania, które wedle ich wiedzy, dociekań naukowo-badawczych, praktyki zawodowej i doświadczeń osobistych można rekomendować jako działania wspomagające rozwój osób niewidomych i słabowidzących. Otwierają przestrzeń do dialogu, wymiany myśli i doświadczeń, a także zachęcają do refleksji.

W tekście wprowadzającym Władysława Pilecka podkreśla istotę kształtowania pozytywnej tożsamości u dzieci i młodzieży z niepełnosprawnością wzroku. Autorka wskazuje na mechanizmy jej budowania u osób niepełnosprawnych, na potencjalne trudności z tym związane i ich przyczyny. Szczególną uwagę poświęca trzem teoriom psychologicznym (przywiązania, odporności i tożsamości niepełnosprawności), na których można oprzeć działania wspierające rozwój osobowości oraz kształtowanie dojrzałej, pozytywnej tożsamości i poczucia samoskuteczności.

Parys, Stefanski_W poszukiwaniu rozwiazan.indb 9

28.01.2021 10:13:13

10

Wprowadzenie

W pewnym sensie kontynuacją i praktyczną ilustracją rozważań W. Pileckiej jest tekst Pawła Masarczyka. W opracowaniu tym czytelne jest przesłanie, że pomimo wymagań i ograniczeń wynikających z niepełnosprawności można i trzeba wyznaczać sobie wartościowe cele oraz konsekwentnie dążyć do ich realizacji. Autor, odwołując się do doświadczeń własnych, informuje o możliwościach rozwoju młodego człowieka po ukończeniu edukacji na poziomie szkoły średniej, dostępnych również dla osób niewidomych i słabowidzących.

W tekście zamieścił informacje na temat konkretnych narzędzi, programów, instytucji, które mogą wspomóc młodego człowieka kreującego swoją ścieżkę edukacyjno-zawodową.

Kolejne trzy opracowania są ściśle związane z osobą tyflopedagoga.

W pierwszym z nich Katarzyna Parys prezentuje idee pedagogiki specjalnej jako punkt odniesienia dla racjonalnych działań pedagogów. Teoretyczne założenia przenosi na konkretne sytuacje i zachowania, sugerując sposoby postępowania, które mogą służyć kształtowaniu i wzmacnianiu podmiotowości, autonomii, emancypacji osób z niepełnosprawnością wzroku, a także normalizacji i poprawie jakości ich życia. Swoje rozważania autorka obrazuje wypowiedziami osób niewidomych i słabowidzących. Z kolei Sławomir Olszewski zaprasza do refleksji nad celowością i możliwością dokonywania autodiagnozy przez tyflopedagogów, określonej jako potencjalne antidotum na brak autonomii i bezkrytyczne przyjmowanie narzuconych ustaleń. Zgłaszając propozycje ukierunkowanych działań autodiagnostycznych, wskazuje warunki niezbędne do ich podejmowania i realizacji, a także potencjalne korzyści i zagrożenia związane z procesem samopoznania. Trzeci tekst dotyczący tyflopedagogów przygotowały Anna Mitko i Małgorzata Trojańska. Jest to opracowanie o charakterze empirycznym. Autorki prezentują w nim wyniki badań własnych, informujące o obciążeniach zawodowych pedagogów specjalnych w ich subiektywnej ocenie. Część spośród badanych to osoby z niepełnosprawnością wzroku. Celem opracowania jest analiza obciążeń zawodowych powiązanych z niepełnosprawnością doświadczaną przez tyflopedagogów, a także ukazanie stosowanych rozwiązań służących przezwyciężaniu trudności lub ich minimalizowaniu.

Cennych informacji medycznych dostarcza tekst przygotowany przez Małgorzatę Woś. Autorka dokonuje przeglądu metod stosowanych w diagnostyce okulistycznej, wskazuje symptomy zaburzeń widzenia ujawniające się we wczesnych okresach życia. Zamieszczone w tym tekście informacje mogą być przydatne dla rodziców i opiekunów. Dzięki wiedzy na temat prawidłowości i nieprawidłowości w reakcjach wzrokowych dziecka będą oni mogli podjąć działania adekwatne do danej sytuacji.

Najobszerniejsza grupa tekstów dotyczy dostosowania przestrzeni edukacyjnej do potrzeb i możliwości osób niewidomych i słabowidzących. Agnieszka

Parys, Stefanski_W poszukiwaniu rozwiazan.indb 10

28.01.2021 10:13:13

Wprowadzenie

11

Nawrocka, odwołując się do przepisów prawa oświatowego, wskazuje przeznaczone dla uczniów z niepełnosprawnością wzroku rozwiązania, które w założeniu mają im umożliwić pełnoprawne uczestnictwo w procesie edukacji. Równocześnie wyraża sprzeciw wobec nieuzasadnionego zwalniania uczniów niewidomych i słabowidzących z zadań i obowiązków oraz stosowania ulg, które nie sprzyjają pomocy, lecz ograniczają rozwój. Zagadnienie kształcenia uczniów niewidomych i słabowidzących w Niemczech opisuje Patrick Temmesfeld. Koncentrując się na problematyce edukacji integracyjnej, autor akcentuje osiągnięcia w tym zakresie, przybliża ciekawe rozwiązania stosowane w niemieckim instytucie dla niewidomych Blista w Marburgu (Bundesweites Kompetenz­zentrum für Menschen mit Blindheit und Sehbehinderung). Ponadto zwraca uwagę na problemy, których do dziś nie udało się rozwiązać. Z kolei tekst Małgorzaty Bały dotyczy edukacji muzycznej uczniów z niepełnosprawnością wzroku. Autorka wskazuje na ogólnorozwojową i rewalidacyjną funkcję muzyki oraz aktywności muzyczne możliwe do podejmowania w ramach rehabilitacji dzieci i młodzieży z dysfunkcją narządu wzroku. Szczególnie interesujące są informacje na temat rozwiązań organizacyjnych i metodycznych wykorzystywanych w szkole muzycznej dla uczniów niewidomych i słabowidzących.

Zaprezentowane działania, którym przysługuje miano dobrych praktyk, są efektem wieloletnich poszukiwań i doświadczeń krakowskich pedagogów.

Dorota Rysiak podejmuje temat dostosowania otoczenia do potrzeb osób słabowidzących. Odwołując się do modelu funkcjonowania wzrokowego Anne L. Corn, analizuje jedną spośród trzech grup czynników sprawnego posługiwania się wzrokiem, tj. grupę czynników zewnętrznych. Konkretne uwagi i zalecenia sformułowane w artykule mogą służyć działaniom normalizacyjnym i budowaniu przyjaznej przestrzeni zabezpieczającej potrzeby osób z dysfunkcją narządu wzroku. Proponowane rozwiązania mają charakter uniwersalny i nie ograniczają się do placówek szkolnych. Powinny znaleźć szerokie zastosowanie w różnego rodzaju instytucjach, czyniąc przestrzeń fizyczną bardziej dostępną, bezpieczną i komfortową dla osób niewidomych i słabowidzących.

Dla uczniów z niepełnosprawnością wzroku szczególnie ważne są środki dydaktyczne. Zagadnienie to jest omawiane w dwóch kolejnych artykułach.

Marek Jakubowski, odwołując się do dorobku wybitnych tyflopedagogów i własnej praktyki, pokazuje, jak praca zawodowa staje się pasją motywującą do podejmowania twórczych działań, skutkujących powstaniem ciekawych i przydatnych w edukacji uczniów niewidomych pomocy. Z tekstu wybrzmiewa przekonanie o celowości sięgania do tradycji, o zasadności szukania inspiracji w dotychczasowych propozycjach metodycznych. Opisywany przez tego autora Specjalny Ośrodek Szkolno-Wychowawczy dla Dzieci Niewidomych w Owińskach jawi się jako miejsce, w którym poszukuje się nowoczesnych rozwiązań

Parys, Stefanski_W poszukiwaniu rozwiazan.indb 11

28.01.2021 10:13:13

12

Wprowadzenie

odpowiadających potrzebom uczniów z niepełnosprawnością wzroku oraz uwzględnia się współczesne możliwości technologiczne, a z drugiej strony jako miejsce, w którym z pietyzmem traktowane są dotychczasowe osiągnięcia tyflopedagogów. Z kolei Magdalena Pasteczka-Cholewa i Magdalena Gatlik podejmują temat książek odpowiadających potrzebom dzieci z dysfunkcją wzroku i wskazują rozwiązania, które powinni uwzględniać producenci książek przeznaczonych dla dzieci niewidomych i słabowidzących. Ponadto zamieściły w tekście kilka projektów przygotowanych przez studentów pedagogiki specjalnej. Zaprezentowane wytwory studenckie poddały krytycznej analizie. Autorki zwracają uwagę na trafne rozwiązania oraz braki i niedoskonałości przygotowanych książek. Tekst ma wyraźne walory edukacyjne, gdyż pokazuje, jak przemyślany musi być proces konstruowania pomocy dydaktycznych, aby odpowiadały one potrzebom poznawczym ucznia z niepełnosprawnością wzroku.

Sądzę, że przemyślenia i rozwiązania zaproponowane w książce mogą być pomocne podczas projektowania celów i działań sprzyjających rehabilitacji osób z niepełnosprawnością wzroku i ich autorehabilitacji. Publikacja ta może zatem okazać się przydatna dla pedagogów specjalnych, studentów kierunków pedagogicznych i tych, którzy angażują się w działania adresowane do osób z niepełnosprawnością wzroku. Mam nadzieję, że zamieszczone tutaj uwagi i sugestie pozwolą Czytelnikom z namysłem odnieść się do doświadczeń własnych, zarówno utwierdzając w słuszności podejmowanych działań, jak i skłaniając do wprowadzenia zmian we własnym postępowaniu lub do skorzystania z nowych, niestosowanych dotychczas rozwiązań.

*** W imieniu własnym oraz Współredaktora i Autorów dziękuję wszystkim Osobom, które w różny sposób służyły wsparciem umożliwiającym przygotowanie pracy do druku i jej opublikowanie.

Za wszelkie uwagi zawarte w recenzjach dziękuję Pani prof. dr hab. Jadwidze Kuczyńskiej-Kwapisz i Pani dr hab. Małgorzacie Walkiewicz-Krutak.

Bardzo cenne były dla nas zarówno pozytywne opinie, słowa potwierdzające słuszność podjętych rozwiązań, jak i uwagi sugerujące wprowadzenie zmian i uzupełnień.

Słowa podziękowania za wsparcie umożliwiające wydanie książki kieruję też do Stowarzyszenia Rodziców i Przyjaciół Dzieci Niewidomych i Słabowidzących Nadzieja.

Katarzyna Parys

Parys, Stefanski_W poszukiwaniu rozwiazan.indb 12

28.01.2021 10:13:13

Władysława Pilecka

Wspomaganie rozwoju tożsamości dzieci i młodzieży z dysfunkcją widzenia szansą ich sukcesów życiowych1 Supporting the development of identity in children and adolescents with visual impairments as a chance of their life’s successes Abstract The article presents the attributes of the mature and positive identity and also the assumptions of three theories: attachment, resilience and disability identity facilitating the conceptualization of goals and methods in supporting the personality development in children and adolescents with visual impairments. The review of literature related to the first approach shows the meaning of two aspects of attachment: interpersonal and intrapersonal in early and later periods of their psychosocial functioning. Promoting resilience as a competence to cope with the difficult situations and realize developmental tasks is the object of psychological help in the middle and late childhood. The third approach discusses the importance of an affirmative orientation toward disability in building identity in the adolescence. Each theory plays a special role in planning support of the personality development in children with visual impairments in other period of their lives, but all in additive way allow to increase strong identity ensuring independent and creative functioning.

Keywords: children and adolescents with visual impairments, supporting the development of personality, attachment, resilience, disability identity.

1 W opracowaniu pojawiają się spostrzeżenia poczynione w autorskim artykule z 2016 roku pt. Wspomaganie rozwoju osobowości dzieci i młodzieży z niepełnosprawnością – podstawy teoretyczne i empiryczne [w:] W. Otrębski, K. Mariańczyk (red.), Przepis na rehabilitację. Dzieci i młodzież z niepełnosprawnością, Harmonia Universalis, Gdańsk.

Parys, Stefanski_W poszukiwaniu rozwiazan.indb 13

28.01.2021 10:13:13

14

Władysława Pilecka

Wprowadzenie W literaturze psychologicznej przyjmuje się, że rozwój osobowości można rozpatrywać na trzech poziomach: cech (temperament, wymiary osobowości), charakterystycznego stylu adaptacji (mechanizmy motywacyjne: potrzeby, cele, wartości, strategie radzenia sobie) oraz systemu osobistej narracji i tożsamości (autokreacyjna aktywność, autorefleksja, poczucie sensu życia, transgresja, tożsamość osobista i społeczna) (Oleś 2002). Tożsamość to świadomość i identyfikacja własnej osoby w wymiarze indywidualnym: poczucie odrębności i niepowtarzalności oraz poczucie spójności w czasie i przestrzeni, jak również w wymiarze społecznym: identyfikacja z wybraną grupą społeczną, status społeczny. Dorastanie stanowi krytyczny okres w rozwoju tożsamości (Siuta 2005, s. 34). W tej i następnej fazie swojego rozwoju (wczesna dorosłość) młody człowiek powinien systematycznie dążyć do ukształtowania dojrzałej i pozytywnej tożsamości, za atrybuty której uznaje się: • traktowanie trudów i ograniczeń jako wyzwań i zadań, • pozostawanie we wspólnotowej bliskości z innymi, • otwarcie na nowe doświadczenia i świat, • poczucie własnej wartości i godności, • odpowiedzialność za siebie i innych, • poczucie bycia podmiotem własnego życia, • klaryfikację systemu wartości i celów życiowych, • samoświadomość mocnych i słabych stron (Pilecka 2014).

Trwałe uszkodzenie ciała, zarówno o charakterze statycznym (wada), jak i dynamicznym (przewlekła choroba somatyczna), może być czynnikiem ryzyka opóźnień i nieprawidłowości w rozwoju tożsamości, jak również czynnikiem dynamizacji przebiegu tego rozwoju, ale zawsze w kontekście uwarunkowań społeczno-sytuacyjnych. Jak dotąd przeprowadzono niewiele badań empirycznych nad kształtowaniem się tego konstruktu u dzieci i młodzieży z różnym rodzajem niepełnosprawności, w tym z dysfunkcją widzenia. Wyniki tych analiz mogłyby stanowić punkt wyjścia do formułowania jednoznacznych twierdzeń naukowych. Na podstawie tych doniesień, które są prezentowane w piśmiennictwie psychologicznym, przyjmuje się, że tożsamość młodzieży z niepełnosprawnością nie zawsze jest w pełni ukształtowana, bywa nieokreślona. Młode osoby niepełnosprawne mają poczucie nieadekwatności, niewłaściwie ustalone relacje między Ja realnym a Ja idealnym, wolniejszą dynamikę rozwoju, słabiej ukształtowane Ja fizyczne i obraz własnego ciała, doświadczają nudy i frustracji (Sacks, Wolffe 2006; Mason, McCall 2013).

Osoba dotknięta trwałym uszczerbkiem zdrowia musi włączyć swoją niepełnosprawność do swojego Ja (self-concept) – wielowymiarowego konstruktu,

Parys, Stefanski_W poszukiwaniu rozwiazan.indb 14

28.01.2021 10:13:13