Resocjalizacja:wychowanie i psychokorekcja nieletnich niedostosowanych społecznie

Resocjalizacja: wychowanie i psychokorekcja nieletnich niedostosowanych społecznie

Opora_Resocjalizacja.indb 1

2010-02-26 11:41:28

Rodzicom, Ĺźonie, dzieciom i przyjacielowi, Lechowi

Opora_Resocjalizacja.indb 2

2010-02-26 11:41:28

Gdaska Wysza Szkoła Humanistyczna

Robert Opora

Resocjalizacja: wychowanie i psychokorekcja nieletnich niedostosowanych społecznie

Kraków 

Opora_Resocjalizacja.indb 3

2010-02-26 11:41:28

© Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 

Recenzent: prof. dr hab. Henryk Machel

Redakcja wydawnicza: Beata Bednarz

Projekt okładki: Ewa Beniak-Haremska

Publikacja sfinansowana przez Gdańską Wyższą Szkołę Humanistyczną

ISBN ----

Oficyna Wydawnicza „Impuls” - Kraków, ul. Turniejowa / tel. () --, fax () -- www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 

Opora_Resocjalizacja.indb 4

2010-02-26 11:41:28

Spis treci Wprowadzenie ...............................................................................................................  Rozdział  Zastosowanie teorii poznawczo-behawioralnych w pracy resocjalizacyjnej .......  Rozdział  Skuteczność interwencji resocjalizacyjnych ..............................................................  Rozdział  Znaczenie relacji wychowawczej w pracy pedagoga resocjalizacyjnego ..............  .. Relacja wychowawcza w resocjalizacji nieletnich .......................................  .. Aspekty relacji wychowawczej ......................................................................  .. Specyfika relacji wychowawczej w zależności od etapu pracy z nieletnim ..............................................................................................  Rozdział  Złożoność prospołecznego modelowania .................................................................  .. Podnoszenie poziomu uspołecznienia .........................................................  .. Reakcja wychowawcy na postępowanie podopiecznego i modelowanie zachowań prospołecznych ..................................................  Rozdział  Rozpoczęcie pracy resocjalizacyjnej ...........................................................................  .. Pierwszy kontakt .............................................................................................  .. Kontrakt między wychowawcą a nieletnim ................................................  Rozdział  Motywowanie podopiecznych .....................................................................................  .. Dlaczego ludzie się zmieniają? .......................................................................  .. Kształtowanie motywacji .............................................................................. 

Opora_Resocjalizacja.indb 5

2010-02-26 11:41:28



Spis treci

.. Zasady motywowania podopiecznego .........................................................  ... Wyrażanie empatii ................................................................................  ... Konfrontacja ..........................................................................................  ... Unikanie wchodzenia w spór .............................................................  ... Pokonywanie oporu ..............................................................................  ... Kształtowanie poczucia własnej skuteczności .................................  .. Podstawowe umiejętności niezbędne do pracy nad motywacją podopiecznego ......................................................................  ... Afirmacja ................................................................................................  ... Aktywne słuchanie ...............................................................................  ... Stosowanie otwartych pytań ...............................................................  ... Podsumowywanie i słuchanie z odzwierciedleniem .......................  ... Formułowanie celów .............................................................................  ... Nagradzanie ...........................................................................................  Rozdział  Cechy skutecznego wychowawcy ...............................................................................  .. Wiarygodność ..................................................................................................  .. Zaufanie ............................................................................................................  .. Zaangażowanie ...............................................................................................  .. Optymizm pedagogiczny ..............................................................................  .. Konsekwencja ..................................................................................................  .. Cierpliwość .......................................................................................................  .. Poczucie humoru i zabawa ............................................................................  .. Kreatywność i elastyczność ............................................................................  .. Energia ..............................................................................................................  Rozdział  Umiejętności diagnostyczne i psychokorekcyjne .....................................................  .. Obserwacja ........................................................................................................  ... Obserwacja przekazu niewerbalnego .................................................  ... Obserwacja ekspresji werbalnej ...........................................................  ... Obserwacja związku między zachowaniem werbalnym i niewerbalnym .......................................................................................  ... Obserwacja osobistych reakcji ...........................................................  .. Wywiad ............................................................................................................ 

Opora_Resocjalizacja.indb 6

2010-02-26 11:41:28

Spis treci

.. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. ..

Zadawanie pytań ........................................................................................

Dobór słów, formułowanie instrukcji, poleceń i myśli .........................

Strukturyzowanie działań resocjalizacyjnych .......................................

Techniki skoncentrowane na rozwiązaniu problemu ..........................

Poszukiwanie mocnych stron ...................................................................

Kwestionowanie zasadności przekonań .................................................

Weryfikowanie oczekiwań ........................................................................

Interpretacja ................................................................................................

Doradzanie ..................................................................................................

Odsłanianie się ............................................................................................

Ustalanie granic psychologicznych ..........................................................

Kontrolowanie bodźców ...........................................................................

Treningi umiejętności społecznych .........................................................

Zwiększanie tolerancji na dyskomfort psychiczny ...............................

Komunikat „ja” ............................................................................................

Prewencyjny komunikat „ja” .....................................................................

Informacje zwrotne ....................................................................................

Metafory .......................................................................................................

Techniki relaksacyjne ................................................................................

Zadania domowe ........................................................................................



                   

Rozdział  Zakończenie pracy z podopiecznym ........................................................................  Bibliografia .................................................................................................................... 

Opora_Resocjalizacja.indb 7

2010-02-26 11:41:28

Opora_Resocjalizacja.indb 8

2010-02-26 11:41:28

Wprowadzenie W pracy resocjalizacyjnej pedagog nie tylko posługuje się posiadaną wiedzą i zdobytymi kompetencjami, lecz także wyciska na podopiecznym piętno własnej osobowości i stylu funkcjonowania, żeby pomóc mu zmienić swoje życie. Zadaniem wychowawcy jest dopasowanie posiadanej wiedzy i wykorzystywanych technik pracy do osobowości własnej i podopiecznego. W niniejszej książce omówiono głównie kluczowe umiejętności i techniki stosowane w pracy resocjalizacyjnej z nieletnimi. Celem jest przekazanie wychowawcom pewnych sugestii, wskazówek i inspiracji do pracy z nieletnimi niedostosowanymi społecznie.

Opisane umiejętności mogą być wykorzystywane zarówno w warunkach środowiska otwartego, placówkach resocjalizacyjnych pobytu dziennego, jak i ośrodkach całodobowych. Zaprezentowany w podręczniku styl pracy z nieletnimi niedostosowanymi społecznie – wywodzący się z nurtu teorii poznawczo-behawioralnych – zapewne nie jest jedynym skutecznym stylem. Propozycja tu przedstawiona jest wynikiem moich przemyśleń i doświadczeń zdobytych w pracy z dziećmi i młodzieżą. Uważam, iż teorie poznawczo-behawioralne są godne uwagi w pedagogice resocjalizacyjnej. Wskazują na nieadekwatne treści poznawcze osób niedostosowanych społecznie, zalecają określone strategie zaradcze oraz uczą specyficznych sposobów rozwiązywania problemów, wykorzystując instrukcje, modelowanie, ukierunkowane ćwiczenia i informacje zwrotne.

Moja chęć dotarcia do teoretyków i praktyków wynika zapewne z własnego zaangażowania na obu polach zainteresowań tych osób. Występowanie w ich roli wymaga dużego wysiłku i zaangażowania, jednak satysfakcja, jaka płynie z ich połączenia, rekompensuje ponoszone straty. W książce koncentruję się na oddziaływaniach zarówno indywidualnych, jak i grupowych podejmowanych wobec nieletnich niedostosowanych społecznie.

Dla pełniejszego zilustrowania problemu oraz ze względu na poruszany obszar i cel opracowania podaję wiele przykładów zaczerpniętych z własnego doświadczenia. Opisują one osoby, z którymi się spotkałem w trakcie swojej pracy (ich imiona i miejsca spotkań zostały jednak zmienione, aby zachować anonimowość).

Chciałem pokazać Czytelnikom możliwości wykorzystania w pracy resocjalizacyjnej empatii, autorytetu, asertywności, sposoby motywowania wychowanków oraz rozwiązywania problemów. Oddana do ich rąk książka opisuje między in-

Opora_Resocjalizacja.indb 9

2010-02-26 11:41:28



Wprowadzenie

nymi, jak kształtować prospołeczne umiejętności u nieletnich niedostosowanych społecznie. Uwzględnia wiele technik i umiejętności psychokorekcyjnych, takie jak: aktywne słuchanie, odzwierciedlanie, rozmowy motywacyjne czy praca zorientowana na rozwiązanie problemu.

Zdolność do kształtowania prospołecznych umiejętności u nieletnich niedostosowanych społecznie jest jedną z kluczowych kompetencji pedagoga resocjalizacyjnego, która determinuje efektywność podejmowanych przez niego oddziaływań. Im więcej będzie się o tym mówiło, pisało i uczyło, tym większe korzyści będą odnosiły osoby niedostosowane społecznie, praktycy oraz społeczeństwo.

Resocjalizacja nieletnich ma dużo wspólnego z działaniami wynikającymi z roli rodzica, ponieważ polega na prawidłowym – ze społecznego punktu widzenia – ukierunkowaniu poprzez utrzymanie odpowiedniej relacji wychowawczej oraz pozostawanie dla niego pozytywnym wzorcem do naśladowania.

Wychowywanie przez rodziców polega między innymi na zachęcaniu dziecka do takiej aktywności, która pomoże mu w przyszłości stać się wartościową osobą, a także na powstrzymywaniu go przed podejmowaniem zachowań antyspołecznych. Oczywiście rodzic, chcąc dobrze wychować swoje dziecko, musi także kontrolować własne zachowanie, gdyż w przeciwnym razie będzie ono powielało niewłaściwe wzorce. Za wychowanie uważam świadome i zaplanowane postępowanie z podopiecznym w celu nauczenia go obowiązujących zasad funkcjonowania w społeczeństwie oraz wykształcenie u niego hierarchii wartości zgodnej z oczekiwaniami społecznymi. Natomiast z potrzebą psychokorekcji postaw mamy do czynienia wówczas, kiedy w wyniku wpływu niekorzystych czynników dochodzi do zmian w strukturze osobowości nieletniego i zaczyna on przejawiać zachowania problemowe, które stanowią źródło konfliktów w społeczeństwie, lub podejmuje on działania wobec siebie, które nie służą jego rozwojowi psychospołecznemu. Oddziaływania psychokorekcyjne mają na celu wyeliminowanie zachowań problemowych. Są one realizowane wobec podopiecznego poprzez dostarczanie odpowiedniej wiedzy, przekazywanie systemu wartości prospołecznych, modyfikowanie lub wykształcanie deficytowych umiejętności psychospołecznych, eliminowanie dysfunkcyjnych sądów o rzeczywistości oraz poprawę funkcjonowania w sferze emocjonalnej. W przyjętym przeze mnie rozumieniu psychokorekcja postaw jest pojęciem, które uwzględnia elementy psychoterapii, lecz w porównaniu z nią jest pojęciem szerszym i w większym stopniu akcentuje zmianę postawy podopiecznego z antyspołecznej na prospołeczną. W zakres pojęcia „psychokorekcja”, obok psychoterapii, wchodzą również pomoc psychospołeczna oraz interwencja kryzysowa.

Mam nadzieję, że książka ta będzie pomocna zarówno dla teoretyków, jak i praktyków. Ponieważ uwzględniam w niej nie tylko teoretyczny, ale także praktyczny aspekt resocjalizacji, jest ona skierowana do szerokiego grona odbiorców.

Opora_Resocjalizacja.indb 10

2010-02-26 11:41:29

Wprowadzenie



Mogę ją polecić studentom, badaczom, pedagogom resocjalizacyjnym, psychologom i socjologom zainteresowanym tą tematyką. Dla badaczy może być inspiracją do rozwijania teorii i prowadzenia studiów nad skutecznością interwencji psychokorekcyjnych, a dla praktyków – do pewnych rozważań porządkujących ich warsztat pracy. Adresuję tę książkę przede wszystkim do tych osób, które chcą rozwijać swoje umiejętności wychowawcze potrzebne w pracy z osobami niedostosowanymi społecznie.

Opora_Resocjalizacja.indb 11

2010-02-26 11:41:29

Opora_Resocjalizacja.indb 12

2010-02-26 11:41:29

Rozdział 

Zastosowanie teorii poznawczo-behawioralnych w pracy resocjalizacyjnej Pedagogika resocjalizacyjna zajmuje się kształtowaniem teoretycznych i metodycznych podstaw pracy z jednostką niedostosowaną społecznie. Na jej treści składają się charakterystyka takiej osoby oraz warunki, metody, formy i środki niezbędne w procesie jej resocjalizacji. Metodyka wychowania resocjalizującego jest dyscypliną pedagogiki resocjalizacyjnej, zajmującą się między innymi warsztatem pracy pedagoga resocjalizacyjnego. Koncentruje się ona na realizacji praktycznych zaleceń formułowanych przez teorię wychowania oraz projektowaniu i ocenianiu skuteczności metod, technik, form i środków oddziaływań na jednostkę zdemoralizowaną, przestępczą, społecznie niedostosowaną. Zadaniem metodyki wychowania jest znalezienie odpowiedzi na pytanie: W jaki sposób i jakimi środkami można osiągać zamierzone cele resocjalizacyjne (Pytka, Zacharuk, )? Zalecane przez metodykę wskazania i reguły do pracy z osobami niedostosowanymi społecznie odnoszą się do powszechnie przyjętych norm społecznych i prawnych. W związku z tym służą projektowaniu zmian z postaw antyspołecznych na prospołeczne zgodnie z oczekiwaniami społecznymi. Metodyka pracy resocjalizacyjnej dąży do zoptymalizowania projektowanych i realizowanych oddziaływań resocjalizacyjnych. Obiektem jej zainteresowań są zarówno osoby nieprzystosowane, jak i specjalnie stworzone sytuacje wychowawcze, warunkujące efektywne oddziaływanie poszczególnych elementów systemu resocjalizacyjnego.

Ponadto metodyka pracy resocjalizacyjnej koncentruje się na osobie pedagoga – jego umiejętnościach i predyspozycjach do wykonywania takich zawodów, jak: kurator sądowy, wychowawca w placówce resocjalizacyjnej czy sędzia rodzinny i nieletnich.

Metody wykorzystywane w resocjalizacji powinny być oparte na określonej teorii i wykorzystywać opisywane w niej zależności między zmiennymi. Ze względu na wielość teorii niedostosowania społecznego i przestępczości nieletnich, różnorodność stosowanej terminologii oraz sposobów diagnozy konieczne jest osiągnięcie pewnego porozumienia. Spośród teorii psychologicznych najwięcej prób

Opora_Resocjalizacja.indb 13

2010-02-26 11:41:29



Rozdział . Zastosowanie teorii poznawczo-behawioralnych...

wyjaśniania zjawiska niedostosowania społecznego i przestępczości w literaturze polskiej podejmowano w odniesieniu do teorii biologicznych, psychoanalizy oraz behawioryzmu. Rzadko uwzględnia się współczesny poznawczo-behawioralny nurt psychologii w wyjaśnianiu zachowań przestępczych. W konsekwencji obserwuje się deficyt badań nad zachowaniami dewiacyjnymi w tym nurcie (Urban, ). Jednocześnie należy zaznaczyć, iż nie ma uniwersalnej teorii obejmującej wszystkie możliwe przypadki dewiacji i przestępczości.

Treści zawarte w prezentowanym opracowaniu przeważnie odnoszą się do nurtu koncepcji poznawczo-behawioralnych, u podstaw których leżą świadomość siebie oraz wiedza o przyczynach naszego zachowania. Teoria poznawczo-behawioralna stanowi podstawę większości współczesnych interwencji resocjalizacyjnych. Podejście poznawczo-behawioralne łączy dwie koncepcje terapeutyczne: behawioryzm, który koncentruje się na obserwowalnym zachowaniu, oraz koncepcję poznawczą, która skupia się na przetwarzaniu informacji i podkreśla subiektywizm funkcjonowania człowieka. Model pracy psychokorekcyjnej w podejściu poznawczo-behawioralnym wykorzystuje związek pomiędzy przekonaniami, emocjami oraz zachowaniem. W koncepcji poznawczo-behawioralnej zwraca się uwagę na interakcję pomiędzy wewnętrznym światem osoby oraz zewnętrznym środowiskiem. Zachowanie jest traktowane jako wynik wzajemnego oddziaływania czynników osobistych i sytuacyjnych.

Myślenie (przetwarzanie informacji) uznaje się za złożony rozwojowo proces, podczas którego człowiek nabywa mniejszą lub większą zdolność do kontrolowania i rozumienia relacji między jego myślami, emocjami oraz zachowaniem. Jeśli przyjmiemy, że zdolności poznawcze są raczej nabywane, a w mniejszym stopniu wrodzone, to można wnioskować, iż wykształcenie nowych zdolności poznawczych pozwala na zmianę zachowania.

W grupie teorii poznawczo-behawioralnych znajdują się teorie takich autorów, jak: Beck, Ellis, Bandura, Yochelson czy Samenow. Opisują oni poznawcze struktury w ramach procesu myślenia, które prowadzą do problemowych i przestępczych zachowań. Teorie te sugerują, że myślenie jednostki o jakimś zachowaniu może wyzwolić tzw. uczucie spustowe, które może prowadzić do zachowań przestępczych. Przesłanką poznawczej restrukturyzacji jest fakt, że osoby niedostosowane społecznie posiadają zniekształcenia poznawcze, wynikające z uwewnętrznionych antyspołecznych przekonań, postaw, myślowych nawyków, co prowadzi je do przestępczej aktywności. Tego rodzaju zniekształcenia poznawcze powodują odbiór i przetwarzanie danych napływających z otaczającej rzeczywistości w sposób skrzywiony lub niedokładny. Niewłaściwy odbiór napływających informacji może się przyczyniać do problematycznych reakcji emocjonalnych i behawioralnych na te doświadczenia. Duża ilość i siła zniekształceń poznawczych cechują zazwyczaj osoby mające zaburzenia psychiczne.

Opora_Resocjalizacja.indb 14

2010-02-26 11:41:29

Rozdział . Zastosowanie teorii poznawczo-behawioralnych...



W ujęciu poznawczo-behawioralnym podkreśla się, że jeśli chcemy osiągnąć długotrwałą poprawę w psychospołecznym funkcjonowaniu osób, z którymi pracujemy, często najważniejsza jest zmiana ich sposobu myślenia. Dlatego też celem poznawczej restrukturyzacji jest pokazanie osobom niedostosowanym społecznie, jak mogą zmienić przekonania z antyspołecznych na prospołeczne, koncentrując się na treściach myśli.

Kognitywno-behawioralne interwencje są oparte na założeniu, że myślenie (wewnętrzne zachowanie) kontroluje jawną aktywność (zewnętrzne zachowanie).

Dlatego osoby dopuszczające się przestępstw powinny uczyć się nowych sposobów myślenia oraz wykształcić nowe umiejętności, które doprowadzą do zmiany zachowania wewnętrznego i zewnętrznego. W związku z tym konieczne jest podniesienie u nieletnich przestępców poziomu świadomości samego siebie oraz innych ludzi. Poznawcza restrukturyzacja przeprowadza sprawców przez proces świadomego rozpoznawania ich myśli, a następnie dokonuje asocjacji tych myśli i pojawiających się uczuć z zachowaniami aspołecznymi, jakich się dopuścili.

U osób naruszających normy społeczne należy zidentyfikować umiejętności, których muszą się nauczyć, aby stać się bardziej prospołecznymi ludźmi. Kształcenie poznawczych umiejętności polega na nauce modyfikowania poznawczych procesów, aby podnieść poziom ich samokontroli i poprawić zdolność do wchodzenia w pozytywne interakcje społeczne. Celem kształcenia umiejętności poznawczych jest nauka radzenia sobie z własnym zachowaniem przez wpływanie i rozwijanie procesów samokontroli, przejmowanie odpowiedzialności za własne zachowanie niezależnie od tego, jak bardzo sytuacja jest stresująca czy ofiara winna. Do tych specyficznych umiejętności należy zaliczyć umiejętności: rozwiązywania problemów, społeczne (umożliwiające pozytywne interakcje z innymi), radzenia sobie z uczuciami (przede wszystkim ze złością) oraz empatii.

Teorie poznawczo-behawioralne są podstawą do konstruowania indywidualnych programów oddziaływania oraz współczesnych programów prewencyjnych.

Programy te cechują się różnorodnością technik oddziaływania, które koncentrują się na wykształceniu następujących umiejętności: ) rozwiązywania problemów, ) umiejętności społecznych, ) radzenia sobie z uczuciami, ) kreatywnego i krytycznego myślenia, ) przeorganizowania wartości, ) oceniania i rewidowania własnych poglądów, ) rozpoznawania myśli i przekonań (mitów), które mogą mieć niepożądane konsekwencje, ) planowania.

Opora_Resocjalizacja.indb 15

2010-02-26 11:41:29



Rozdział . Zastosowanie teorii poznawczo-behawioralnych...

Interwencje resocjalizacyjne powinny prowadzić do restrukturyzacji procesów myślowych oraz wyposażyć daną jednostkę w poznawcze umiejętności pomocne w podejmowaniu decyzji i rozwiązywaniu problemów. Teorie poznawczobehawioralne zakładają, że zrozumienie naszego myślenia pozwala na wyjaśnienie własnego zachowania oraz skutków naszych reakcji. Zachowanie w istotnym stopniu wynika ze sposobu myślenia. Zachowania aspołeczne są często wynikiem błędnego procesu myślenia.

Interwencje poznawczo-behawioralne umożliwiają korekcję błędnych procesów myślowych, kształtując bardziej społecznie pożądane formy zachowania.

Zadaniem tych interwencji jest wykształcenie odpowiednich umiejętności oraz zmiana sposobu myślenia, postaw i oczekiwań, które przyczyniają się do prawidłowego funkcjonowania osoby w społeczeństwie.

Podejściu poznawczo-behawioralnemu zarzuca się głównie, że jest traktowane jako panaceum na wszystkie zaburzenia, wskazuje się na prostotę, nadmierne koncentrowanie się na jednostce oraz na jej odpowiedzialności za dokonywanie zmian. Oczywiście ze względu na złożoność psychiki i rzeczywistości społecznej, w której funkcjonuje człowiek, niemożliwe jest znalezienie odpowiedzi na wszystkie pytania pojawiające się w odniesieniu do koncepcji poznawczo-behawioralnej.

Jednak uwzględniając specyfikę osób niedostosowanych społecznie i aktualne wyniki badań, należy stwierdzić, że wykorzystywanie teorii poznawczo-behawioralnych w pracy resocjalizacyjnej jest uzasadnione.

Opora_Resocjalizacja.indb 16

2010-02-26 11:41:29