Edukacja małego dziecka. Tom 4

Tom 4 Konteksty rozwojowe i wychowawcze

Ogrodzka i in. Edukacja‌ TOM 4.indb 1

17.06.2013 08:30

Edukacja małego dziecka

Tom 1: Teoretyczne odniesienia, tendencje i problemy Tom 2: Wychowanie i kształcenie w praktyce Tom 3: Nowe konteksty, poglądy i doświadczenia Tom 4: Konteksty rozwojowe i wychowawcze Tom 5: Nauczyciel-wychowawca w przedszkolu i szkole Tom 6: Wybrane obszary aktywności

Ogrodzka i in. Edukacja… TOM 4.indb 2

17.06.2013 08:30

Tom 4 Konteksty rozwojowe i wychowawcze praca zbiorowa pod redakcją

Ewy Ogrodzkiej-Mazur Urszuli Szuścik Jadwigi Oleksy

Wydział Etnologii i Nauk o Edukacji Uniwersytetu Śląskiego Cieszyn – Kraków 2013

Ogrodzka i in. Edukacja… TOM 4.indb 3

17.06.2013 08:30

© Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2013 Recenzent: prof. zw. dr hab. Maria Jakowicka Redakcja i korekta: Klaudia Dróżdż, Zofia Smyk www.e-dytor.pl Opracowanie typograficzne: Andrzej Augustyński Alicja Kuźma Projekt logo: Urszula Szuścik Projekt okładki: Magdalena Muszyńska i Izabela Surdykowska-Jurek CZARTART Publikacja dofinansowana przez Wydział Etnologii i Nauk o Edukacji Uniwersytetu Śląskiego

ISBN 978-83-7587-468-6 ISBN 978-83-7850-423-8

Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel./fax: (12) 422 41 80, 422 59 47, 506 624 220 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2013

Ogrodzka i in. Edukacja… TOM 4.indb 4

17.06.2013 08:30

Spis treści

Wprowadzenie ...................................................................................................................................................

9

WSPOMAGANIE ROZWOJU I UCZENIA SIĘ MAŁEGO DZIECKA ANNA MIKLER-CHWASTEK Wspomaganie rozwoju dzieci w wieku niemowlęcym i poniemowlęcym Zasady, szanse i trudności .............................................................................................................................

15

KATARZYNA NADROWSKA Pięciolatki w cieniu sześciolatków czy sześciolatki w cieniu pięciolatków – zagrożenia rozwoju starszych przedszkolaków .....................................................................................

35

AGNIESZKA OLECHOWSKA Współcześnie stosowane metody pomocy dzieciom z trudnościami rozwojowymi. Doniesienie z ogólnopolskich badań sondażowych ..............................................

59

ZOFIA REMISZEWSKA Dwie edukacje małego dziecka ...................................................................................................................

73

MARZENA ŻÓŁCIK Potrzeba wyróżniania sukcesów szkolnych uczniów z trudnościami w uczeniu się ................

93

MICHAELA VAŇOVÁ Rozvíjanie sociálnych zručností žiakov mladšieho školského veku ................................................ 109 MATEUSZ WARCHAŁ Psychoedukacja jako forma wspierania rozwoju ucznia niedostosowanego społecznie – ujęcie systemowe ............................................................................................................................................. 135 JOANNA SKIBSKA Dziecko z nadpobudliwością psychoruchową i deficytem uwagi – najważniejsze problemy oraz sposoby postępowania ....................................................................... 145

KONTEKSTY WYCHOWAWCZE – KU PEDAGOGICE WSPÓŁBYCIA GABRIELA KAPICA Edukacyjne bariery kreatywności młodszych uczniów ..................................................................... 169

Ogrodzka i in. Edukacja… TOM 4.indb 5

17.06.2013 08:30

6 EDUKACJA MAŁEGO DZIECKA. TOM 4. KONTEKSTY ROZWOJOWE I WYCHOWAWCZE

URSZULA SZUŚCIK Sztuka i twórczość dziecka w kontekście jego rozwoju i wychowania estetycznego ............. 191 MIROSŁAWA ZALEWSKA-PAWLAK Radość dzieciństwa zagrożona – problemy wczesnej edukacji estetycznej ............................... 203 BRONISŁAWA DYMARA Współbycie interpersonalne dzieci i dorosłych jako fenomen i zadania edukacji Bliżej pedagogiki współbycia ....................................................................................................................... 213 HANA LUKÁŠOVÁ Możliwości i zagrożenia dla jakości życia dzieci na etapie edukacji wczesnoszkolnej ............ 229 BARBARA CHOJNACKA-SYNASZKO Rodzice dzieci w młodszym wieku szkolnym w roli (nie)wymagających odbiorców informacji o uczniowskich osiągnięciach szkolnych ..................................................... 257 KINGA KUSZAK Językowy obraz współczesnej rodziny – na przykładzie wypowiedzi uczniów w młodszym wieku szkolnym ...................................................................................................................... 277 MAŁGORZATA BORTLICZEK Od edukacji dorosłych do kreowania potrzeb dziecka – świat potrzeb dziecka w językowym obrazie reklam ....................................................................................................................... 295 JITKA ORAVCOVÁ Úloha modelov a vzorov v procese výchovy .......................................................................................... 319 NATALIA MARIA RUMAN Wychowanie religijne w edukacji małego dziecka ............................................................................... 341 Informacja o autorach ..................................................................................................................................... 367

Ogrodzka i in. Edukacja… TOM 4.indb 6

17.06.2013 08:30

Contents

Introduction .....................................................................................................................................................

9

SUPPORTING YOUNG CHILDREN’S DEVELOPMENT AND LEARNING ANNA MIKLER-CHWASTEK Supporting the development of infants and toddlers. Principles, opportunities and challenges ...................................................................................................................................................

15

KATARZYNA NADROWSKA Five-year-olds in the shadow of six-year-olds – opportunities and risks for development ...

35

AGNIESZKA OLECHOWSKA Modern methods of supporting young children’s development Polish national survey results .......................................................................................................................

59

ZOFIA REMISZEWSKA The two educations of a young child ........................................................................................................

73

MARZENA ŻÓŁCIK Need for rewarding school successes of children with learning difficulties ...............................

93

MICHAELA VAŇOVÁ Developing early primary students’ social skills .................................................................................... 109 MATEUSZ WARCHAŁ Psycho-education as a form of supporting socially maladjusted students – a systemic approach ........................................................................................................................................ 135 JOANNA SKIBSKA ADHD children – key issues and recommendations ............................................................................ 145 EDUCATIONAL CONTEXTS – TOWARDS THE COEXISTENCE PEDAGOGY GABRIELA KAPICA Educational barriers to the creativity of younger children ................................................................ 169

Ogrodzka i in. Edukacja… TOM 4.indb 7

17.06.2013 08:30

8 EDUKACJA MAŁEGO DZIECKA. TOM 4. KONTEKSTY ROZWOJOWE I WYCHOWAWCZE

URSZULA SZUŚCIK Art and creation of children in the context of their development and esthetic education ................................................................................................................................... 191 MIROSŁAWA ZALEWSKA-PAWLAK Childhood joy endangered – the problems of early esthetic education ...................................... 203 BRONISŁAWA DYMARA The interpersonal coexistence of children and adults as a phenomenon and the tasks of education. Towards the pedagogy of coexistence .............................................. 213 HANA LUKÁŠOVÁ The opportunities and threats to the quality of children’s life at the stage of primary education ....................................................................................................................................... 229 BARBARA CHOJNACKA-SYNASZKO Early primary children’s parents as the (un)demanding addressees of information about their children’s progress at school ................................................................................................. 257 KINGA KUSZAK The linguistic picture of a modern family – based on the analysis of early primary students’ speech ............................................................................................................... 277 MAŁGORZATA BORTLICZEK From the educating of adults to creating children’s needs – the world of children’s needs in the language panorama of commercials .................................. 295 JITKA ORAVCOVÁ The role of models and patterns in the process of education .......................................................... 319 NATALIA MARIA RUMAN Religious teaching in small child's education ......................................................................................... 341 About the authors .........................................................................................................................................

Ogrodzka i in. Edukacja… TOM 4.indb 8

367

17.06.2013 08:30

Wprowadzenie

om 4 serii Edukacja małego dziecka1 otwiera kolejne opracowania poświęcone szeroko rozumianej problematyce edukacji, wychowania i wsparcia dziecka w toku jego życia na poszczególnych etapach rozwoju. W tomie zostały poruszone zagadnienia związane ze wspomaganiem rozwoju i uczenia się dziecka. Opracowania zostały podzielone na dwie części: pierwszą zatytułowaną Wspomaganie rozwoju i uczenia się małego dziecka i część drugą: Konteksty wychowawcze – ku pedagogice współbycia.

Artykuły prezentują rozważania teoretyczne, jak i empiryczne z zakresu kształcenia ogólnego dziecka w wybranych obszarach jego rozwoju poznawczego lub społecznego.

Pojęcie rozwoju oznacza zmianę i cechuje je dynamika. Zmianę ujmuje się jako różnicę w stanie danego obiektu lub organizacji struktury, obserwowaną wraz z upływem czasu. Pojęciem zmiany rozwojowej obejmuje się na ogół

T

[…] zmiany jednokierunkowe (monotoniczne), nieodwracalne, trwałe i autonomiczne (tzn. spowodowane działaniem czynników tkwiących w całości lub w dominującej części wewnątrz danego układu ewoluującego). Zmiany rozwojowe mają zarazem charakter ilościowy i jakościowy2.

Warunki życia określają nasz aktualny i przyszły poziom rozwoju.

Sposoby poznawania „można rozpatrywać zarówno w oparciu o poziom,

1 Pierwsze trzy tomy Edukacji małego dziecka ukazały się w 2010: t. 1: Teoretyczne odniesienia, tendencje i problemy, red. E. Ogrodzka-Mazur, U. Szuścik, A. Gajdzica, Cieszyn– –Kraków: Impuls 2010; t. 2: Wychowanie i kształcenie w praktyce, red. E. Ogrodzka-Mazur, U. Szuścik, M. Zalewska-Bujak, Cieszyn–Kraków: Impuls 2010; t. 3: Nowe konteksty, poglądy i doświadczenia, red. E. Ogrodzka-Mazur, U. Szuścik, S. Czudek-Ślęczka, A. Wąsiński, Bielsko-Biała–Kraków: Impuls 2010.

2 M. Tyszkowa, Pojęcie rozwoju i zmiany rozwojowej, w: Psychologia rozwoju człowieka, t. 1, red. M. Przetacznik-Gierowska, M. Tyszkowa, Warszawa: PWN 1996, s. 49.

Ogrodzka i in. Edukacja… TOM 4.indb 9

17.06.2013 08:30

10 EDUKACJA MAŁEGO DZIECKA. TOM 4. KONTEKSTY ROZWOJOWE I WYCHOWAWCZE

z którego powstaje, jak i poziom, który jest jej celem”3 – czyli obszary tworzące doświadczenie i poznanie. Środowisko, w którym wzrastamy i uczymy się, oraz nasze oczekiwania i przekonania wpływają na nasze myśli i na to, jakimi staniemy się w przyszłości ludźmi.

Dynamikę rozwoju dziecka w toku edukacji prezentuje L.S. Wygotski4 w koncepcji strefy najbliższego rozwoju. Zgodnie z tą koncepcją strefa najbliższego rozwoju tworzy i wyznacza przestrzeń rozwojową i życiową dziecka. Strefa ta zawiera potencjalne możliwości i umiejętności dziecka.

Proces ten dokonuje się w dziecku w wyniku zetknięcia ze wszelkimi przejawami i formami życia oraz jego aktywności własnej i jej stymulacji.

L.S. Wygotski5 ujmuje rozwój dziecka w aspekcie „kulturowych form zachowań”, które wchodzą w zakres „strefy najbliższego rozwoju”. Są to złożone procesy zachowań, które ujmuje jako naturalną historię znaków.

Każda wyższa forma zachowania się, w tym kulturowego, powstaje w wyniku ukierunkowania procesu wiązania aktualnych i nowych reakcji oraz zdobytych doświadczeń na nowym wyższym poziomie.

B. Śliwerski6 zwraca uwagę, że proces uczenia należy postrzegać nie jako przekazywanie wiadomości i umiejętności, ale jako proces przekształcania już istniejących schematów poznawczych. Konieczne jest stwarzanie uczniom okazji do samodzielnego definiowania problemów i ustalania sposobów ich rozwiązywania oraz do samokontroli.

B. Śliwerski podaje trzy modele wychowania dziecka we współczesnym świecie. Model najbardziej tradycyjny, w którym podstawą wychowania dziecka jest przekonanie, że dorosły wie lepiej, co dziecku wolno, co ma robić, aby stać się w pełni człowiekiem. Dziecko nie tworzy kultury, ono uczestniczy w niej biernie. Model drugi zakłada równość i izonomię w relacji dziecka z dorosłym, „bycia takim samym człowiekiem jak dorosły”. Dziecko jest więc takim samym człowiekiem jak dorosły i są dla siebie nawzajem autorytetami. Uczą się wzajemnie od siebie. Trzeci model autonomiczny relacji dziecko–dorosły, określany jest jako samowychowanie lub autosocjalizacja dziecka. Dziecko żyje doświadczając, ucząc się i próbując. „Wychowanie jest tutaj rozumiane jako droga od naturalnego do refleksyjnego dysydenctwa, które dzieci same wolą wypróbować i powinny sobie same organizować. Dystansują się wobec dorosłych, korzysta-

3 K. Wilber, Psychologia integralna. Świadomość, duch, psychologia, terapia, przeł. H Smagacz, Warszawa: Wyd. Jacek Santorski 2000, s. 153.

4 L.S. Wygotski, Narzędzie i znak w rozwoju dziecka, przeł. B. Grell, Warszawa: PWN 1978.

5 Tenże, Wybrane prace psychologiczne, przeł. E. Flesznerowa, J. Fleszner, Warszawa: PWN 1971.

6 B. Śliwerski, Studium dziecka. Studium pajdocentryzmu, Gdańsk: GWP 2007.

Ogrodzka i in. Edukacja… TOM 4.indb 10

17.06.2013 08:30

11 WPROWADZENIE

jąc jednak z ich doświadczeń”7. Przedstawiony drugi model wychowania (równości) stwarza dziecku warunki do potencjalnego rozwoju, w tym rozwoju twórczego w szacunku i poszanowaniu jego możliwości. Twórczość to jest to, co dziecko osiąga dla siebie nowego, odkrywczego i co stymuluje jego dalszy rozwój. Dzieci są twórcze, ponieważ twórczość jest warunkiem ich rozwoju i edukacji.

Oprócz kształcenia umiejętności rozwiązywania problemów i przekraczania barier indywidualnych dziecka w toku edukacji styka się ono z wartościami kulturalnymi. Wartości kulturalne są wynikiem transgresji historycznych, które związane są m.in. z wynalazkami, wybitnymi dziełami sztuki. Dziecko poznaje i rozszerza swoje pole poznawcze o wartości estetyczne i kulturalne. Zachodzi proces akulturacji, jak podaje K. Ferenz8.

Z. Kwieciński9 i J. Gnitecki10 zwracają uwagę, że współczesna zmiana w podejściu do analizy rezultatów procesu edukacyjnego powinna polegać na diagnozowaniu rozwoju „struktur poznawczych, moralnych i witalnych potrzeb i możliwości każdego dziecka”11, co ma służyć stymulacji rozwoju wyższych struktur poznawczych kolejno w ich trzech obszarach: interpretacji, zrównoważenia, uspójnienia i transferu12.

Proces edukacji i wychowania dziecka jest złożony, zmienny i dynamiczny, kształtują go zarówno cechy osobowościowe dziecka i nauczyciela, jak i uwarunkowania społeczno-ekonomiczne i kulturalne, w jakich wzrasta dziecko i pracuje nauczyciel.

Redaktorzy Serii mają nadzieję, że lektura tomu zainspiruje osoby zajmujące się problematyką rozwoju i edukacji dziecka do własnych poszukiwań propozycji pedagogicznych i refleksji nad współczesną pedagogiką dziecka.

Wydanie publikacji stało się możliwe dzięki przychylności i pomocy władz akademickich Uniwersytetu Śląskiego – Dyrekcji Instytutu Nauk o Edukacji Wydziału Etnologii i Nauk o Edukacji w Cieszynie. Redaktorzy składają szczególne podziękowania Recenzentowi – Prof. zw. dr hab. Marii Jakowickiej – za podjęcie trudu recenzowania pracy oraz cenne uwagi i sugestie przekazane wszystkim Autorom opracowania.

Urszula Szuścik Tamże, s. 110.

K. Ferenz, Konteksty edukacji kulturalnej, Zielona Góra: Wyd. UZ 2003.

9 Z. Kwieciński, Tekstualizacja nieobecności, Wprowadzenie, w: Nieobecne dyskursy, cz. 1, red. Z. Kwieciński, Toruń: Wyd. UMK 1991.

10 J. Gnitecki, Teoria zintegrowanych zadań szkolnych, Poznań: WN PTP 1996; tenże, Zasada ambiwalencji zrównoważonej i zasada spójności w filozofii, nauce i edukacji, Poznań: WN PTP 1998.

11 Z. Kwieciński, Tekstualizacja nieobecności…, dz. cyt., s. 7.

12 J. Gnitecki, Teoria zintegrowanych zadań szkolnych…, dz. cyt.

7 8

Ogrodzka i in. Edukacja… TOM 4.indb 11

17.06.2013 08:30

12 EDUKACJA MAŁEGO DZIECKA. TOM 4. KONTEKSTY ROZWOJOWE I WYCHOWAWCZE

Bibliografia Edukacja małego dziecka, t. 1: Teoretyczne odniesienia, tendencje i problemy, red. E. Ogrodzka-Mazur, U. Szuścik, A. Gajdzica, Cieszyn–Kraków: Impuls 2010.

Edukacja małego dziecka, t. 2: Wychowanie i kształcenie w praktyce, red. E. Ogrodzka-Mazur, U. Szuścik, M. Zalewska-Bujak, Cieszyn–Kraków: Impuls 2010.

Edukacja małego dziecka, t. 3: Nowe konteksty, poglądy i doświadczenia, red. E. Ogrodzka-Mazur, U. Szuścik, S. Czudek-Ślęczka, A. Wąsiński, Bielsko-Biała–Kraków: Impuls 2010.

Ferenz K., Konteksty edukacji kulturalnej, Zielona Góra: Wyd. UZ 2003.

Gnitecki J., Teoria zintegrowanych zadań szkolnych, Poznań: WN PTP 1996.

Gnitecki J., Zasada ambiwalencji zrównoważonej i zasada spójności w filozofii, nauce i edukacji, Poznań: WN PTP 1998.

Kozielecki J., Transgresja i kultura, Warszawa: „Żak” 1997.

Kwieciński Z., Tekstualizacja nieobecności, Wprowadzenie, w: Nieobecne dyskursy, cz. 1, red. Z. Kwieciński, Toruń: Wyd. UMK 1991.

Melosik Z., Teoria i praktyka edukacji wielokulturowej, Kraków: Impuls 2007.

Proctor T., Twórcze rozwiązywanie problemów, Gdańsk: GWP 2002.

Puślecki W., Kształcenie wyzwalające w edukacji wczesnoszkolnej, Kraków: Impuls 1996.

Schulz R., Studia z innowatyki pedagogicznej, Toruń: Wyd. UMK 1996.

Szymański M.S., Twórczość i style poznawcze uczniów, Warszawa: WSiP 1987. Śliwerski B., Studium dziecka. Studium pajdocentryzmu, Gdańsk: GWP 2007.

Torrence E.P., Education and Creative Potencial, Minneapolis: University of Minnesota Press 1963.

Torrence E.P., Creativity in the Classroom, Washington DC: National Education Association 1977.

Tyszkowa M., Pojęcie rozwoju i zmiany rozwojowej, w: Psychologia rozwoju człowieka, t. 1, red. M. Przetacznik-Gierowska, M. Tyszkowa, Warszawa: PWN 1996.

Wilber K., Psychologia integralna. Świadomość, duch, psychologia, terapia, przeł. H Smagacz, Warszawa: Wyd. Jacek Santorski 2000.

Wygotski L.S., Wybrane prace psychologiczne, przeł. E. Flesznerowa, J. Fleszner, Warszawa: PWN 1971.

Wygotski L.S., Narzędzie i znak w rozwoju dziecka, przeł. B. Grell, Warszawa: PWN 1978.

Ogrodzka i in. Edukacja… TOM 4.indb 12

17.06.2013 08:30

366 EDUKACJA MAŁEGO DZIECKA. TOM 4. KONTEKSTY ROZWOJOWE I WYCHOWAWCZE

Religious teaching in small child's education Summary What currently becomes visible is the need for a model of education which would be integral and which would take into account the material-spiritual dimension of man.

Religious education is a personal model of education, in which a human being is treated as the aim of any activity and science or technology are the means of human development – the way to deepen humanity and interpersonal bonds.

Religious teaching should be related to the entire school education, which means regard for and integration of what is “religious” in the life of the institution, its staff and learners. It is necessary that school ought to recognize what is religious and spiritual as constitutive dimensions of man.

If the child faces friendliness, understanding, respect and forgiveness in the family and educational environment, s/he will open the heart to God. Religious instruction aims at leading Christians to maturity of faith through presenting the life and teaching of Jesus Christ. It also enables the man to lead theological life – to place God in the centre of life by exercising in faith, hope and love. Religious education is the foundation of the child’s appropriate development.

Translated by Agata Cienciała

Ogrodzka i in. Edukacja… TOM 4.indb 366

17.06.2013 08:30

Informacja o autorach ■ ■ ■ ■ ■ ■ ■ ■

■ ■ ■ ■ ■ ■ ■ ■ ■ ■ ■ ■

Małgorzata Bortliczek, dr, Uniwersytet Śląski, Wydział Etnologii i Nauk o Edukacji w Cieszynie Barbara Chojnacka-Synaszko, dr, Uniwersytet Śląski, Wydział Etnologii i Nauk o Edukacji w Cieszynie Bronisława Dymara , dr, emerytowany pracownik Uniwersytetu Śląskiego, Wydziału Etnologii i Nauk o Edukacji w Cieszynie Gabriela Kapica, prof. UO dr hab., Uniwersytet Opolski; Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Raciborzu Kinga Kuszak, dr, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Poznań Hana Lukášová, Prof. PhDr., CSc., Uniwersytet Ostrawski, Czechy Anna Mikler-Chwastek, dr, Akademia Pedagogiki Specjalnej im. Marii Grzegorzewskiej, Warszawa Katarzyna Nadrowska, mgr, Uniwersytet Humanistyczno-Przyrodniczy Jana Kochanowskiego, Kielce, Filia w Piotrkowie Trybunalskim, Przedszkole Miejskie nr 144 w Łodzi Ewa Ogrodzka-Mazur, prof. UŚ dr hab., Uniwersytet Śląski, Wydział Etnologii i Nauk o Edukacji w Cieszynie Agnieszka Olechowska, dr, Akademia Pedagogiki Specjalnej im. Marii Grzegorzewskiej, Warszawa Jadwiga Oleksy, dr, Uniwersytet Śląski, Wydział Etnologii i Nauk o Edukacji w Cieszynie Jitka Oravcová, Doc. PhDr., Uniwersytet Mateja Bela, Banská Bystrica, Słowacja Zofia Remiszewska, dr, Uniwersytet Opolski Natalia Maria Ruman, mgr, doktorantka Uniwersytetu Śląskiego Joanna Skibska, dr, Akademia Techniczno-Humanistyczna, Bielsko-Biała Urszula Szuścik, prof. UŚ dr hab., Uniwersytet Śląski, Wydział Etnologii i Nauk o Edukacji w Cieszynie Michaela Vaňová, mgr, Uniwersytet Mateja Bela, Banská Bystrica, Słowacja Mateusz Warchał, dr, Akademia Techniczno-Humanistyczna, Bielsko-Biała Mirosława Zalewska-Pawlak, prof. UŁ dr hab., Uniwersytet Łódzki, Wydział Nauk o Wychowaniu Marzena Żółcik, dr, Akademia Pedagogiki Specjalnej im. Marii Grzegorzewskiej, Warszawa

Ogrodzka i in. Edukacja… TOM 4.indb 367

17.06.2013 08:30