Edukacja małego dziecka. Tom 15

Tom 15 Pedagogika zmiany w edukacji dziecka

Ogrodzka_Edukacja malego dziecka_tom 15.indb 1

26.02.2021 10:54:50

Edukacja małego dziecka

Tom 1: Teoretyczne odniesienia, tendencje i problemy Tom 2: Wychowanie i kształcenie w praktyce Tom 3: Nowe konteksty, poglądy i doświadczenia Tom 4: Konteksty rozwojowe i wychowawcze Tom 5: Nauczyciel-wychowawca w przedszkolu i szkole Tom 6: Wybrane obszary aktywności Tom 7: Przemiany rodziny i jej funkcji Tom 8: Przedszkole – przemiany instytucji i jej funkcji Tom 9: Szkoła – przemiany instytucji i jej funkcji Tom 10: Wychowanie i kształcenie – kierunki i perspektywy zmian Tom 11: Nauczyciel i dziecko w dobie kryzysu edukacji Tom 12: Kierunki zmian w edukacji i stymulacji aktywności twórczej Tom 13: Konteksty oświatowe Tom 14: Konteksty społeczne i kulturowe Tom 15: Pedagogika zmiany w edukacji dziecka Teoria – badania – praktyka

Ogrodzka_Edukacja malego dziecka_tom 15.indb 2

26.02.2021 10:54:51

Tom 15 Pedagogika zmiany w edukacji dziecka Teoria – badania – praktyka praca zbiorowa pod redakcją

Ewy Ogrodzkiej-Mazur Urszuli Szuścik Beaty Oelszlaeger-Kosturek

Kraków 2020 Publikacja powstała we współpracy z Instytutem Pedagogiki Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach

Ogrodzka_Edukacja malego dziecka_tom 15.indb 3

26.02.2021 10:54:51

© Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2020 Recenzent: dr hab. Anna Boguszewska, prof. UMCS Redakcja wydawnicza: Beata Bednarz Opracowanie typograficzne: Katarzyna Kerschner Projekt logo: Urszula Szuścik Projekt okładki: Magdalena Muszyńska i Izabela Surdykowska-Jurek CZARTART

Publikacja sfinansowana przez Uniwersytet Śląski w Katowicach

ISBN 978-83-7587-468-6 ISBN 978-83-8095-950-7

Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel./fax: (12) 422 41 80, 422 59 47, 506 624 220 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2020

Ogrodzka_Edukacja malego dziecka_tom 15.indb 4

26.02.2021 10:54:51

Spis treści

Wprowadzenie ..................................................................................................................................................... 10 PROGI ZMIAN W EDUKACJI DZIECKA JOLANTA KARBOWNICZEK Wczesna edukacja w perspektywie przeobrażeń paradygmatycznych .......................................... 15 BOŻENA PAWLAK Neuroedukacja w klasach początkowych – wiedza i opinie nauczycieli pierwszego etapu kształcenia ........................................................................................................................ 29 BOŻENA MARZEC Nauczyciel w obliczu zmieniających się przepisów prawa – refleksje ............................................. 43 ELŻBIETA MAREK Ocena własnej kreatywności studentek pedagogiki wczesnoszkolnej i przedszkolnej ........... 55 BARBARA NAWOLSKA Ile waży beczka? Czyli jak zadanie matematyczne rozwiązywali adepci zawodu nauczyciela edukacji wczesnoszkolnej ...................................................................................... 75 WARUNKI DO ROZWOJU I EDUKACJI DZIECKA BOŻENA GRZESZKIEWICZ Socjalizująca wartość zabawy ......................................................................................................................... 89 KARIN FODOROVÁ Diagnostic activities of nursery school teachers as a factor in meeting preschool education goals .............................................................................................................................. 105 DANIELA KILDUFF Selected specifics of speech therapy for children with visual impairments or blindness ........ 117 MAŁGORZATA PRZYBYSZ-ZAREMBA Wspomaganie rozwoju dziecka z alkoholowym zespołem płodowym (FAS) i poalkoholowym spektrum zaburzeń rozwojowych (FASD) – kilka propozycji, uwag i wskazówek w tle .................................................................................................. 127 TOMASZ SZURMIK, PIOTR KURZEJA, TERESA FRIEDIGER, KAROL BIBROWICZ Rola aktywności ruchowej w rozwoju psychoruchowym dzieci z dysleksją oraz propozycja ćwiczeń równoważnych jako wspomaganie terapii .............................................. 141 Informacja o autorach ....................................................................................................................................... 155

Ogrodzka_Edukacja malego dziecka_tom 15.indb 5

26.02.2021 10:54:51

Contents

Introduction .......................................................................................................................................................... 10 THRESHOLDS OF CHANGES IN THE EDUCATION OF THE CHILD JOLANTA KARBOWNICZEK Early education in the perspective of paradigmatic changes and transformations ................... 15 BOŻENA PAWLAK Neuroeducation in primary classes – knowledge and opinions of teachers of the first stage of education ................................................................................................. 29 BOŻENA MARZEC Teacher in the face of changes in the law regulations – reflections ................................................. 43 ELŻBIETA MAREK Assessment of early-school and pre-school pedagogy female-students’ own creativity ......... 55 BARBARA NAWOLSKA How much does the barrel weights? So the way that elementary school teaching adepts resolved the math assignment ....................................................................................................................... 75 CONDITIONS FOR THE DEVELOPMENT AND THE EDUCATION OF THE CHILD BOŻENA GRZESZKIEWICZ The socializing value of a children’s play .................................................................................................... 89 KARIN FODOROVÁ Diagnostic activities of nursery school teachers as a factor in meeting preschool education goals .............................................................................................................................. 105 DANIELA KILDUFF Selected specifics of speech therapy for children with visual impairments or blindness ........ 117 MAŁGORZATA PRZYBYSZ-ZAREMBA Supporting the development of a child with alcohol fetal syndrome (FAS) and the post-alcohol spectrum of developmental disorders (FASD) – some topic related suggestions, comments and tips ............................................................................ 127 TOMASZ SZURMIK, PIOTR KURZEJA, TERESA FRIEDIGER, KAROL BIBROWICZ Role of the motor activity in the psychomotor development of children with dyslexia and the proposal of equivalent exercises as supporting therapy ..................................................... 141 Information about the authors ...................................................................................................................... 155

Ogrodzka_Edukacja malego dziecka_tom 15.indb 7

26.02.2021 10:54:51

Wprowadzenie

ddajemy w ręce Państwa kolejny tom z serii „Edukacja małego dziecka”. Dzielimy się pedagogiczną refleksją nad koniecznością zmiany myślenia o warunkach edukacji. Zmiany, która pozwoli na poszanowanie rytmu rozwojowego dziecka w procesie kształcenia i wychowania. Dzięki tej zmianie edukacja dziecka nabierze autentycznego wymiaru humanistycznego. Jest to wymiar, który wspiera dziecko, ale zgodnie z jego możliwościami i rytmem rozwojowym. Strefa najbliższego rozwoju dziecka powinna być bardziej uwzględniona w ogólnych założeniach dydaktyki przedszkolnej i wczesnoszkolnej oraz realizowana w praktyce pedagogicznej. Stąd opracowania przedstawiamy w dwóch częściach tomu.

Część pierwsza, zatytułowana: Progi zmian w edukacji dziecka, obejmuje teksty: ■ Jolanty Karbowniczek, która w artykule pt. Wczesna edukacja w perspektywie zmian i przeobrażeń paradygmatycznych wskazuje na rzeczywisty i interdyscyplinarny wymiar edukacji wczesnoszkolnej oraz dynamicznie dokonujące się zmiany. Autorka ukazuje wieloparadygmatyczność w ujęciu eklektycznym – wartościowym dla rozwiązań teoretyczno-praktycznych w nauczaniu uczniów krytycznego myślenia oraz aktywnego uczenia się. Świadomość zmienności i wielości paradygmatów, jako koncepcji określających strategie analizowania rzeczywistości szkolnej, wyjaśniających obserwowalne oraz rejestrowane badawczo procesy, fakty, zjawiska, daje szansę na kształtowanie sposobów myślenia o konstruktywnej edukacji i pojawienie się refleksji pedagogicznej nad nauczaniem i uczeniem się; ■ Bożeny Pawlak, która w opracowaniu pt. Neuroedukacja w klasach początkowych – wiedza i opinie nauczycieli pierwszego etapu edukacyjnego zwraca uwagę na ważność badań ludzkiego mózgu, które zaowocowały intensywnym rozwojem tzw. neuronauki, lokującej się na pograniczu wiedzy medycznej, biologicznej, biochemicznej, biofizycznej,

O

Ogrodzka_Edukacja malego dziecka_tom 15.indb 9

26.02.2021 10:54:51

10 EDUKACJA MAŁEGO DZIECKA. TOM 15. PEDAGOGIKA ZMIANY W EDUKACJI DZIECKA…

informatycznej, psychologicznej. W prowadzonych eksploracjach wykorzystywane są metody i technologie umożliwiające monitorowanie aktywności mózgu w toku jego pracy. Dzięki temu udało się wykazać, że taka aktywność ma kluczowe znaczenie, np. dla procesu uczenia się, albowiem jedynie w pobudzonych obszarach mózgu osoby uczącej się zachodzą zmiany w sile połączeń między neuronami. Jedną z konsekwencji popularyzacji wyników badań z obszaru neuronauk są pytania o możliwości ich wykorzystania w edukacji wczesnoszkolnej; ■ Bożeny Marzec, która w opracowaniu pt. Nauczyciel w obliczu zmieniających się przepisów prawa – refleksje zastanawia się nad tym, w jakim zakresie ciągłe zmiany w prawie oddziałują na pracę przedszkoli i szkół wszystkich typów, tym samym na pracę nauczycieli. Wdrożone w ostatnich latach zmiany wprowadziły sporo zamieszania. Dyrektorzy modyfikowali procedury wewnętrzne w sferze oceny zarówno pracy, jak i dorobku zawodowego nauczycieli. Autorka omawia problemy, z jakimi borykają się nauczyciele w swojej pracy, związane zarówno z obowiązkami, jak i rozwojem zawodowym; ■ Elżbiety Marek, która w artykule pt. Ocena własnej kreatywności studentek pedagogiki wczesnoszkolnej i przedszkolnej przedstawiła wyniki oceny swojej kreatywności dokonanej przez kandydatki na nauczycieli.

Celem opisanych badań było poznanie opinii studentek pedagogiki wczesnoszkolnej i przedszkolnej na temat ich kreatywności w zakresie otwartości, niezależności, wytrwałości, elastyczności, wyobraźni i oryginalności; ■ Barbary Nawolskiej, która w opracowaniu pt. Ile waży beczka? Czyli jak zadanie matematyczne rozwiązywali adepci zawodu nauczyciela edukacji wczesnoszkolnej wskazuje na znaczenie i celowość kształcenia ludzi myślących logicznie i krytycznie. Ważne jest, by szkoły opuszczali ludzie dojrzali, myślący, którzy będą w stanie sprostać wszystkim wyzwaniom, jakie stawia przed nimi współczesny i przyszły świat. Czy osiągnięcie takiego celu jest możliwe? Tak, pod warunkiem że nauczyciel sam jest osobą myślącą logicznie i krytycznie. Autorka szuka odpowiedzi na pytanie: Jak adepci zawodu nauczyciela edukacji wczesnoszkolnej radzą sobie z prostym rozumowaniem?

Część druga tomu, pod tytułem: Warunki do rozwoju i edukacji dziecka, obejmuje artykuły: ■ Bożeny Grzeszkiewicz, która w tekście pt. Socjalizująca wartość zabawy pisze o znaczeniu zabawy w socjalizacji dziecka. Jednym z najwcześniej rozpoczynających się procesów socjalizujących w życiu dziecka jest socjalizacja ról społecznych związanych z płcią. Pod wpływem interakcji z rodzicami i innymi osobami (początkowo z najbliższego, z czasem dalszego otoczenia), w drodze naśladownictwa, modelowania,

Ogrodzka_Edukacja malego dziecka_tom 15.indb 10

26.02.2021 10:54:51

11 WPROWADZENIE

identyfikacji, dziecko uczy się wzorów zachowań, wartościowania, oceniania. Dzięki zabawie przyswaja społeczne reguły zachowania, aż do jej internalizacji; ■ Karin Fodorovej, która w opracowaniu pt. Diagnostic activities of nursery school teachers as a factor in meeting preschool education goals opisuje działania diagnostyczne wychowawców przedszkoli w ich codziennej praktyce pedagogicznej. Wyniki badań wykazały, że dyrektorzy przedszkoli postrzegają diagnostykę jako przydatną w osiąganiu celów edukacyjnych określonych w programie edukacji przedszkolnej i szkolnej; ■ Danieli Kilduff, która w tekście pt. Selected specifics of speech therapy for children with visual impairments or blindness przedstawia propozycje terapii logopedycznej dzieci z dysfunkcją wzroku lub niewidomych oraz badania na ten temat przeprowadzone wśród logopedów na terenie Czech; ■ Małgorzaty Przybysz-Zaremby, która porusza ważny problem społeczny w opracowaniu pt. Wspomaganie rozwoju dziecka z alkoholowym zespołem płodowym (FAS) i poalkoholowym spectrum zaburzeń rozwojowych (FASD) – kilka propozycji, uwag i wskazówek w tle. Autorka przedstawia „portret” dziecka doświadczającego owych zaburzeń, ze szczególnym uwzględnieniem najistotniejszych objawów oraz problemów. Zwraca uwagę na wybrane metody czy techniki terapeutyczne, które oddziałują na dziecko i wspomagają jego rozwój; ■ Tomasza Szurmika, Piotra Kurzeji, Teresy Friediger i Karola Bibrowicza, którzy w tekście pt. Rola aktywności ruchowej w rozwoju psychoruchowym dzieci z dysleksją oraz propozycja ćwiczeń równoważnych jako wspomaganie terapii akcentują znaczenie aktywności fizycznej w profilaktyce i leczeniu dzieci z problemem dysleksji oraz przedstawiają propozycję ćwiczeń równoważnych jako wspomaganie terapii. Odpowiednio dobrana aktywność fizyczna ma wpływ na funkcję móżdżku, jakość ruchu oraz umiejętność utrzymywania równowagi ciała ludzkiego i dlatego stanowi nieodłączny element profilaktyki i leczenia opisywanego zaburzenia.

Wydanie tego tomu stało się możliwe dzięki niezmiennej przychylności i pomocy władz akademickich Instytutu Pedagogiki Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach oraz Oficyny Wydawniczej „Impuls”. Wszystkim osobom, które przyczyniły się do powstania publikacji, pragniemy wyrazić uznanie i podziękować.

Ewa Ogrodzka-Mazur Urszula Szuścik Beata Oelszlaeger-Kosturek

Ogrodzka_Edukacja malego dziecka_tom 15.indb 11

26.02.2021 10:54:51

PROGI ZMIAN W EDUKACJI DZIECKA

Ogrodzka_Edukacja malego dziecka_tom 15.indb 13

26.02.2021 10:54:51

Jolanta Karbowniczek

Wczesna edukacja w perspektywie przeobrażeń paradygmatycznych

Wprowadzenie Zmiany dokonujące się w pedagogice wczesnoszkolnej, jako subdyscyplinie nauk pedagogicznych, należy rozpatrywać w szerszym kontekście – z perspektywy podstaw teoretycznych i metodologicznych rozumianych jako przeobrażenia paradygmatyczne. Dzięki nim możemy odnieść się do statusu realizowanej w polskich szkołach edukacji wczesnoszkolnej, określić sposoby analizy rzeczywistości edukacyjnej, wyjaśnić obserwowane czy też rejestrowane badawczo fakty oraz zjawiska. Istnieje zatem kilka przesłanek skłaniających do podjęcia problematyki przeobrażeń paradygmatycznych. Mają one swoje teoretyczne źródło w zmianie warunków badań naukowych oraz w zmianie zachodzącej w metodologii pedagogiki i jej nowej orientacji, związanej z odejściem od paradygmatu pozytywistycznego i scjentycznego, w tym zwłaszcza z dążeniem do formułowania ogólnych praw i zasad, które stają się podstawą uniwersalnych procedur edukacyjnych1. Nie mniej istotne są przesłanki wyznaczane przez różne obszary cywilizacyjnego rozwoju, charakterystyczne dla początków XXI wieku, przemian społecznych, naukowo-technicznych oraz ideowo-filozoficznych w świadomości, kulturze i obyczajowości na miarę czasów ponowoczesnych2. Paradygmaty edukacji są bardzo ważne dla dyskursu o sensie edukacyjnym, ponieważ prezentują różne podejścia 1 J. Karbowniczek, A. Klim-Klimaszewska, Edukacja wczesnoszkolna w teorii i praktyce.

Wybrane aspekty, Kraków: Akademia Ingatianum – WAM 2016, s. 102.

2 Z. Ratajek, Pedagogika wczesnoszkolna wobec realnych problemów edukacyjnych w czasach przełomów, w: Prorozwojowe aspekty kształcenia językowego dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym, red. Z. Ratajek, Z. Zbróg, Kielce: Wyd. UJK 2011.

Ogrodzka_Edukacja malego dziecka_tom 15.indb 15

26.02.2021 10:54:51

16 EDUKACJA MAŁEGO DZIECKA. TOM 15. PEDAGOGIKA ZMIANY W EDUKACJI DZIECKA…

do trzech podmiotów procesu edukacyjnego – uczniów, nauczycieli i rodziców. Odmiany dyskursów pedagogiki wieku dziecięcego: funkcjonalno-behawiorystyczny, humanistyczno-adaptacyjny, konstruktywistyczno-rozwojowy i krytyczno-emancypacyjny3, stanowią wzór analizy i interpretacji przeobrażeń paradygmatycznych. Jeszcze bardziej innowacyjne ujęcie paradygmatów w dydaktyce prezentuje Dorota Klus-Stańska w swojej najnowszej publikacji4. Autorka dzieli je na: obiektywistyczne (normatywny, instrukcyjny, neurodydaktyka), interpretatywno-konstruktywistyczne (humanistyczny, konstruktywistyczny: rozwojowo-poznawczy i socjokulturowy, konektywistyczny) oraz transformatywne (krytyczny, libertariański).

Z przeprowadzonych przeze mnie badań5 wynika, że w edukacji zintegrowanej widoczna jest wieloparadygmatyczność sposobów jej uprawiania. Stopniowo próbujemy odchodzić od koncepcji behawiorystycznej (przedmiotowej, pozytywistycznej, konserwatywnej, funkcjonalnej) na rzecz orientacji humanistycznej (podmiotowej, progresywistycznej, postmodernistycznej, dialogowej i konstruktywistycznej) – propagującej nauczanie wspierające dziecięcy rozwój. Swoje rozważania skupiłam na kilku wybranych orientacjach. Inne, nie mniej wartościowe, są mało znane. Ich założenia częściowo tylko wdraża się do szkół, a niektóre uznaje się za niepraktykowane w polskiej rzeczywistości szkolnej.

Model edukacyjny w behawiorystycznym podejściu nauczyciela do procesu nauczania Paradygmat behawiorystyczny polega na ukształtowaniu jednostki pozbawionej podmiotowości, wolności, woli, reaktywnej, przyjmującej zasady determinizmu, podlegającej zewnętrznemu sterowaniu w procesie rozwoju, ekstremalnie kontrolowanej przez środowisko zewnętrzne. Opiera się on na założeniach filozofii pozytywnej, rzeczywistej, pewnej, pożytecznej, względnej. Filozofia pozytywna, faktyczna (później empiriokrytycyzm Pedagogika wczesnoszkolna – dyskursy, problemy, rozwiązania, red. D. Klus-Stańska, M. Szczepska-Pustkowska, Warszawa: WAiP – Łośgraf 2009.

4 D. Klus-Stańska, Paradygmaty dydaktyki. Myśleć teorią o praktyce, Warszawa: WN PWN 2018.

5 Badania empiryczne realizowane są od 2019 roku w wybranych szkołach podstawowych województwa małopolskiego i lubelskiego. Temat badań brzmi: Wieloparadygmatyczność w wychowaniu przedszkolnym i edukacji wczesnoszkolnej – praktyczną inspiracją dla innowacyjnych rozwiązań dydaktyczno-wychowawczych nauczycieli w pracy z dziećmi. Przeprowadzono obserwację zajęć zintegrowanych, wykorzystując arkusz obserwacji oraz kwestionariusz ankiety dla nauczycieli, w których dokonano analizy porównawczej stosowanych stylów pracy z dziećmi w przedszkolu i szkole: behawiorystycznego, humanistycznego, konstruktywistycznego i konektywistycznego. Wyniki badań są nadal opracowywane.

3

Ogrodzka_Edukacja malego dziecka_tom 15.indb 16

26.02.2021 10:54:51

17 PROGI ZMIAN W EDUKACJI DZIECKA

i pozytywizm logiczny) uważa wartość doświadczenia za wiarygodne źródło naukowego poznania, uznaje jedynie dostępne dla naszego poznania zmysłowego fakty, kierując ludzki rozum ku temu, co jest pożyteczne, wykluczając wszystko, czego nie da się udowodnić; jest umocniona w naukach przyrodniczych oraz matematycznych i ich metodach (scjentyzm).

Ten paradygmat od lat funkcjonuje w szkole, a jego założenia są dalej akceptowane i egzemplifikowane w praktyce edukacyjnej. Behawioryści stworzyli paradygmat naukowy oparty na obiektywizmie, badający relacje między zjawiskami obiektywnymi, którymi są bodźce zewnętrzne i reakcje, czyli zachowania jednostki. Stanowią one przedmiot analizy.

Pedagogika, przyjmując metodologię tej orientacji, skupiła się zatem na badaniu obserwowalnych faktów, zjawisk i sytuacji pedagogicznych, konstruowaniu ocen i uogólnień dotyczących ich przebiegu oraz wyznaczaniu roli czynników zewnętrznych. Jej podstawą jest imitacja (modelowanie) – bez udziału świadomości – osobowości dziecka w toku racjonalnie zorganizowanej działalności dydaktyczno-wychowawczej, w wyniku której zewnętrzna sterowalność rozwojem „wiedzie prym”. W tym wypadku mamy do czynienia z nieświadomym przejęciem czyjegoś zachowania (ktoś inny staje się dla nas modelem). Behawioryści sposób tego modelowania, modyfikowania, programowania nazwali inżynierią behawiorystyczną (technologią zachowania), która jest stosowana w szkole przez nauczycieli. Za cel edukacji zwykle przyjmują oni adaptację ucznia do obecnego systemu społecznego. Zmiany w zachowaniu, w pracy na zajęciach, w kontaktach i relacjach interpersonalnych, a także działalność organizacyjną można zaplanować i wywołać zgodnie z własnymi oczekiwaniami, stosując przemyślane wzmocnienia zewnętrzne w celu uzyskania określonych efektów edukacyjnych. Sterowalność uczniem, aby wytworzyć schematyzm myślenia, widoczna jest przede wszystkim w przekazywaniu wiedzy.

Wskutek przyjęcia założeń paradygmatycznych orientacji obiektywistycznej obserwuje się w edukacji wczesnoszkolnej hierarchiczny układ społeczny oraz odgórną decyzyjność. Cele zostały narzucone odgórnie przez Ministerstwo Edukacji Narodowej w rozporządzeniu odnoszącym się do podstawy programowej. Realizacji procesu edukacyjnego służą programy nauczania, które według założeń behawiorystycznych powinny być zgodne w teoretycznych filozoficzno-psychologiczno-socjologicznych podstawach z przyjętą ideologią. Programy te powinny być w pełni wdrażane.

W praktyce edukacyjnej do walorów nurtu technologicznego zaliczamy: przewidywalność wyników edukacji (mierzalność celów), dynamiczne tempo nabywanych kompetencji (decyzyjność nauczyciela), możliwości odnoszenia poziomu rozwoju dzieci do przyjętych norm, łagodne przejście do następnego poziomu edukacyjnego, przedmiotowe traktowanie

Ogrodzka_Edukacja malego dziecka_tom 15.indb 17

26.02.2021 10:54:51

Informacja o autorach ■ ■ ■ ■ ■ ■ ■ ■ ■ ■ ■ ■ ■ ■

■ ■

Karol Bibrowicz, dr n. k. f., Wyższa Szkoła Edukacji i Terapii im. K. Milanowskiej w Poznaniu, Centrum Naukowo-Badawcze Postawy Ciała Karin Fodorová, PhDr.Bc. PhD., Pedagogical Faculty, Department of Primary and Pre-Primary Education, University of Ostrava Teresa Friediger, dr, Podhalańska Państwowa Uczelnia Zawodowa w Nowym Targu, Instytut Nauk o Zdrowiu Bożena Grzeszkiewicz, dr, Uniwersytet Szczeciński, Instytut Pedagogiki Jolanta Karbowniczek, dr hab., prof. AI, Akademia Ignatianum w Krakowie, Wydział Pedagogiczny Daniela Kilduff, Mgr Ph.D., Pedagogical Faculty, Department of Special Education, University of Ostrava Piotr Kurzeja, dr, Podhalańska Państwowa Uczelnia Zawodowa w Nowym Targu, Instytut Nauk o Zdrowiu Elżbieta Marek, dr, Uniwersytet Śląski w Katowicach, Wydział Sztuki i Nauk o Edukacji, Instytut Pedagogiki Bożena Marzec, dr hab., prof. WSH, Wyższa Szkoła Humanitas w Sosnowcu, Instytut Pedagogiki Barbara Nawolska, dr, Uniwersytet Pedagogiczny w Krakowie im. Komisji Edukacji Narodowej, Instytut Pedagogiki Przedszkolnej i Szkolnej Beata Oelszlaeger-Kosturek, dr hab., prof. UŚ, Uniwersytet Śląski w Katowicach, Wydział Sztuki i Nauk o Edukacji, Instytut Pedagogiki Ewa Ogrodzka-Mazur, prof. dr hab., Uniwersytet Śląski w Katowicach, Wydział Sztuki i Nauk o Edukacji, Instytut Pedagogiki Bożena Pawlak, dr, Uniwersytet Pedagogiczny w Krakowie im. Komisji Edukacji Narodowej, Instytut Pedagogiki Przedszkolnej i Szkolnej Małgorzata Przybysz-Zaremba, dr hab., prof. PUZ, Państwowa Uczelnia Zawodowa im. Ignacego Mościckiego w Ciechanowie, Wydział Nauk o Zdrowiu i Nauk Społecznych Tomasz Szurmik, dr, Uniwersytet Śląski w Katowicach, Wydział Sztuki i Nauk o Edukacji, Instytut Pedagogiki Urszula Szuścik, dr hab., Uniwersytet Śląski w Katowicach, Wydział Sztuki i Nauk o Edukacji, Instytut Pedagogiki

Ogrodzka_Edukacja malego dziecka_tom 15.indb 155

26.02.2021 10:54:58