RYNGRAF - SYMBOLE - Oficyna Impuls

Symbole przynależności narodowej

Ryngraf

Pamięć i tradycja

Bujanowicz_Ryngraf.indd 1

21.04.2016 10:05

© Copyright by Lech Bujanowicz 2016 © Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2016

Autorzy zdjęć, skanowanie, obróbka, ikonografia: Aleksandra Bujanowicz, Lech Bujanowicz Redakcja wydawnicza: Zespół Konsultacje: Grona kolekcjonerskie w kraju i za granicą

Opracowanie typograficzne: Andrzej Augustyński Projekt okładki: Anna M. Damasiewicz Na okładce ryngraf opisany na s. 80

Wszystkie zdjęcia bez podanego źródła pochodzą z kolekcji prywatnych

ISBN 978-83-7850-856-4

Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel./fax: (12) 422 41 80, 422 59 47, 506 624 220 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie II zmienione, Kraków 2016

Bujanowicz_Ryngraf.indd 4

20.05.2016 14:25

Spis treści

Ryngraf ................................................................................................................................................................ 9 Ryngrafy rycerstwa .......................................................................................................................................... 10 Konfederacja barska ........................................................................................................................................ 15 Ryngrafy z okresu Królestwa Kongresowego........................................................................................... 25 Ryngrafy z okresu powstania styczniowego ............................................................................................ 27 Ryngrafy patriotyczno-religijne ................................................................................................................... 44 Ryngrafy patriotyczno-wojskowe ............................................................................................................... 118 II wojna światowa i okupacja ........................................................................................................................ 248 Ryngrafy współczesne .................................................................................................................................... 320 Bibliografia ......................................................................................................................................................... 357

Bujanowicz_Ryngraf.indd 5

21.04.2016 10:05

Wyrażam serdeczne podziękowania Koledze i Przyjacielowi – jednemu z największych kolekcjonerów falerystycznych – Tadeuszowi Snopkowi za okazane pomoc i wsparcie, a także udostępnienie zbiorów kolekcji prywatnych.

Lech Bujanowicz

Bujanowicz_Ryngraf.indd 6

21.04.2016 10:05

Do opracowania wykorzystano zbiory: Klasztoru oo. Paulinów na Jasnej Górze w Częstochowie Instytutu Polskiego i Muzeum im. gen. Władysława Sikorskiego w Londynie Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie Muzeum Wojska w Białymstoku Centralnej Biblioteki Wojskowej w Warszawie Muzeum ks. Jerzego Popiełuszki z Parafii św. Stanisława Kostki na Żoliborzu w Warszawie Muzeum im. Jana Pawła II w Warszawie oraz osób prywatnych: Bogdana Adamczyka Bogdana Bednarczyka Joanny i Lecha Brzozowskich Lecha Bujanowicza Zdzisława Chałasińskiego Mariusza Ciołkowskiego Rafała Czerniaka Dariusza Dąbrowskiego Jacka Dyla Mieczysława Filipczaka Mirona Iskierki Piotra Karnickiego Bogdana Koniecznego Jarosława Kosiatego – Wołyń naszych przodków Anety i Jerzego Libertowiczów Zbigniewa Lubienieckiego

Anny Łopieńskiej-Lipczyk Damiana Madejskiego Zdzisławy i Henryka Makowskich Sławomira Małachowskiego Piotra Michalskiego Jana Mystkowskiego Mieczysława Niemczyka Andrzeja Osełki Andrzeja Ostrowskiego Zdzisława Pakuły Krzysztofa Pawlaka Daniela Przeora Marka Rychlaka Witolda Seferowicza Tadeusza Snopka Sławomira Spychały Witolda Szczygła

Wyrażam serdeczne podziękowanie o. dr. hab. Eustachemu Rakoczemu z klasztoru na Jasnej Górze za okazanie zainteresowania, bardzo cenne wskazówki oraz udostępnienie obiektów ze zbiorów jasnogórskich.

Lech Bujanowicz

Bujanowicz_Ryngraf.indd 7

21.04.2016 10:05

Ryngraf

9

Ryngraf Rodzaj medalionu w kształcie tarczy, ozdobionego rysunkiem o tematyce religijnej i/lub patriotycznej. Nazwa wywodzi się z niemieckiego ringkragen, oznaczającego część blachy napierśnej zwanej obojczykiem, służącej jako ochrona przed ciosami przeciwnika, z czasem jednak funkcja obronna zaczęła ustępować funkcji ozdobnej i już w XVI w. ryngraf, ozdobiony motywami maryjnymi, noszony był samodzielnie, bez reszty zbroi, by w XVII w. ostatecznie przekształcić się w ozdobę religijno-patriotyczną, popularną zwłaszcza wśród konfederatów barskich (druga połowa XVIII w.).

W tym samym czasie ryngrafy pojawiają się też na ścianach polskich dworków, sprawując symboliczną opiekę nad ich mieszkańcami. Dziś zminiaturyzowane ryngrafy, srebrne lub złocone, ozdobione przeważnie podobizną Matki Boskiej Ostrobramskiej, odgrywają rolę zwyczajowego podarunku – z okazji chrztu lub np. promocji oficerskiej. Tradycja tak pojmowanego ryngrafu sięga XIX w.

Ryngraf narodził się w Europie Zachodniej – pierwsze europejskie ryngrafy ozdabiane były zwyczajowo herbem, czasem w towarzystwie inicjałów monarchy. Wszystkie zachowane do dzisiaj ryngrafy ozdobione są wizerunkiem Madonny z Dzieciątkiem – od połowy XVII w. był to obowiązkowo portret Matki Boskiej Częstochowskiej, od początku XIX w. do ryngrafu dołączyła Matka Boska Ostrobramska – obie na tle orła w koronie.

W swej historii ryngraf pozostał jednak przede wszystkim atrybutem rycerza-żołnierza, symbolem patriotycznego zapału i znakiem Bożej (a przede wszystkim – Maryjnej) opieki. Nie tylko konfederaci barscy, ale i powstańcy krakowscy z 1846 r. czy żołnierze Narodowych Sił Zbrojnych manifestowali swe przywiązanie do ryngrafu. Powszechnie znany jest też kult, jakim ryngraf z Matką Boską Ostrobramską otaczał Józef Piłsudski – złocony medalik został pochowany wraz z Marszałkiem. Podczas II wojny światowej wielu żołnierzy, wzorem pradziadów powstańców, nosiło na piersi ryngrafy. I choć w czasach powojennych oficjalnie je z wojska wycofano, ich tradycja przetrwała.

Cudowny obraz Matki Bożej – Księżnej Ziemi Sieradzkiej Parfii Rzymskokatolickiej pw. NMP w Sanktuarium Matki Bożej Ziemi Sieradzkiej. W otoczeniu wotów znajdują się dwa orły z okresu Księstwa Warszawskiego, dar Jakuba Bema, stryjecznego brata gen. Józefa Bema. Źródło: zbiory Sanktuarium Matki Bożej Ziemi Sieradzkiej.

Bujanowicz_Ryngraf.indd 9

21.04.2016 10:05

10

Ryngraf Ryngrafy rycerstwa

Ryngraf w postaci kołnierza – tabliczki wykonany z metalu z wizerunkiem świętego patrona, noszony przez rycerstwo na zbroi jako symbol i odznaka oficerska (replika).

Po lewej stronie napierśnika wizerunek Matki Boskiej Niepokalanego Poczęcia, stojącej na półksiężycu w promienistej galerii.

„Pro fide, rege et lege”. Wym. 21,5 × 17 cm.

Bujanowicz_Ryngraf.indd 10

Zbroja rycerska z ryngrafem.

21.04.2016 10:05

Ryngrafy rycerstwa

11

Źródło: zbiory jasnogórskie.

Ryngrafy z wizerunkiem Matki Boskiej Częstochowskiej. Blacha wykonana z białego metalu, srebrzona i nitowana, nałożona na zbroję rycerską (replika).

Bujanowicz_Ryngraf.indd 11

21.04.2016 10:05

14

Ryngraf

Ryngraf oficerski piechoty polskiej z XVIII w.

Ryngraf oficerski piechoty saksońskiej z XVIII w.

Tarcza herbowa z orłem piastowskim oraz napis po łacinie – „Si Deus nobiscum, quis contra nos” (Jeśli Bóg z nami, któż przeciwko nam). Źródło: zbiory Muzeum Regionalnego w Siedlcach.

Bujanowicz_Ryngraf.indd 14

21.04.2016 10:05

Konfederacja barska

15

Konfederacja barska W latach poprzedzających rozbiory Jasną Górę obrali za swą bazę konfederaci barscy. Byli to ludzie, którzy w 1768 r. wystąpili przeciw promoskiewskiej polityce króla Stanisława Augusta Poniatowskiego i w intencji wiary katolickiej. Popularnym znakiem noszonym przez konfederatów barskich były ryngrafy, wywodzące się z obojczyka zbroi, ozdobione wizerunkiem Matki Boskiej Częstochowskiej jako Królowej Korony Polski. Wykonywane były z blachy miedzianej, srebrzonej, złoconej, jak również malowanej. Wśród rytowanych w blasze elementów uzbrojenia umieszczany był malowany olejno wizerunek Madonny z Dzieciątkiem. Pod wizerunkiem widniał krzyż kawalerski jako symbol rycerstwa. Po stronie wewnętrznej znajdowała się najczęściej malowana olejno scena ukrzyżowania lub wizerunek świętych.

Konfederaci barscy pod dowództwem Kazimierza Pułaskiego zajęli twierdzę jasnogórską i przez trzy lata skutecznie odpierali ataki Rosjan.

Do największego rosyjskiego oblężenia doszło na początku 1771 r. Załoga K. Pułaskiego zdołała obronić się przed szturmem mimo wielkiej przewagi wroga.

W roku następnym wobec pogarszającej się sytuacji dalsza obrona była niemożliwa. Konfederacja upadła, K. Pułaski udał się zaś na emigrację. Król Stanisław Poniatowski rozkazał oddać twierdzę jasnogórską Rosjanom 18 sierpnia 1772 r. Po raz pierwszy obce oddziały zajęły sanktuarium.

Mundur konfederacji wraz z ryngrafem. Źródło: Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie.

Bujanowicz_Ryngraf.indd 15

21.04.2016 10:05

Konfederacja barska

17

Ryngraf konfederacji barskiej. W centralnej części umieszczony wizerunek Matki Boskiej Częstochowskiej na tle panoplii.

Wym. 21 × 19 cm. Źródło: zbiory Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie.

Ryngraf z XVII w. Wym. 19 × 18 cm.

Ryngraf wykonany z blachy miedzianej, złocony, rytowany, malowany olejno, safian. W części centralnej w kartuszu olejny wizerunek Matki Boskiej Częstochowskiej. Rewers podbity czerwonym suknem. Wym. 27,2 × 22 cm. Źródło: E. Rakoczy, Jasnogórska Hetmanka w polskiej tradycji rycersko-żołnierskiej, Warszawa 1998.

Bujanowicz_Ryngraf.indd 17

Ryngraf konfederacji barskiej. Wym. 19 × 17 cm. Źródło: zbiory Muzeum Hymnu Narodowego w Będominie.

21.04.2016 10:05

44

Ryngraf Ryngrafy patriotyczno-religijne Ryngrafy z wizerunkiem Matki Boskiej Ostrobramskiej Drugim, obok Matki Boskiej Częstochowskiej, symbolem chrześcijaństwa Polski i Litwy jest obraz Matki Boskiej Ostrobramskiej z Wilna, przez wielu uznawany za cudowny, powstały prawdopodobnie w XVII w. Nazwa pochodzi od Ostrej Bramy, ostatniej z dziewięciu bram miejskich Wilna, która dochowała się do naszych czasów. Zgodnie z średniowiecznym zwyczajem we wnęce nad bramą umieszczano obrazy święte. W gotyckiej Ostrej Bramie znalazł swe miejsce portret Matki Boskiej Miłosierdzia lub też Królowej Korony Polskiej, jak wierni nazywali portret Maryi.

Nie jest znany autor obrazu. Jedna z legend głosi, że w rysach Matki Boskiej Ostrobramskiej uwieczniono twarz Barbary Radziwiłłówny. Sam obraz, o wymiarach 165 × 200 cm, namalowano temperą na dębowej desce, z podkładem klejowo-kredowym. Maryja jest tu bez dzieciątka, ze złożonymi do modlitwy rękami, z głową lekko przechyloną. Około 1671 r. postać Matki Boskiej przyozdobiono srebrną złoconą sukienką, jednak oryginalne malowidło przedstawia Najświętszą Panienkę przyodzianą w czerwoną tunikę z podwiniętymi rękawami, zarzuconą na głowę chustą, białym szalem na szyi i okrytą zielonkawym płaszczem. Wizerunek uzupełnia srebrzysty, odwrócony półksiężyc, umocowany przed obrazem Matki Boskiej Ostrobramskiej, stanowiący dziękczynne wotum z 1849 r., ozdobione wygrawerowanym napisem: „Dzięki Tobie składam, Matko Boska, za wysłuchanie próśb moich, a proszę Cię, Matko Miłosierdzia, zachowaj mnie nadal w łasce i opiece swojej przenajświętszej W. I. J. 1849 roku”. Całości dopełniają dwie, nałożone jedna na drugą, korony – barokowa i rokokowa. Osobnej koronacji dokonał w 1927 r. kardynał Aleksander Kakowski, metropolita warszawski, w obecności Józefa Piłsudskiego i Ignacego Mościckiego – ukute na tę okazję nowe korony zaginęły podczas II wojny światowej.

Medal pamiątkowy z 1919 r.

Bujanowicz_Ryngraf.indd 44

Ryngraf z okresu międzywojennego.

W części centralnej orzeł niepodległościowy wz. 1918 r., na jego piersi umieszczona złota nakładka z wizerunkiem Matki Boskiej Ostrobramskiej. Ryngraf wykonany z blachy srebrnej, pod orłem widnieje napis: „Wilno”. Wym. 11,5 × 9 cm.

21.04.2016 10:05

Ryngrafy patriotyczno-religijne

Wykonany z blachy srebrnej wizerunek Matki Boskiej Ostrobramskiej nitowany do tarczy. Poniżej wygrawerowany napis: „Pamiątka z Wilna”. Wym. 11 × 9 cm.

Ryngraf (Wilno), wykonanie grawerskie. W części centralnej orła wizerunek Matki Boskiej Ostrobramskiej. Wykonany z białego metalu, srebrzony i patynowany. Wym. 6,5 × 5 cm.

45

Ryngraf wykonany w blasze mosiężnej malowany olejno ręcznie. Wym. 21,5 × 19 cm.

Ryngrafy wykonane w srebrze. Wym. 5,5 × 4 cm – 5 × 4 cm.

Bujanowicz_Ryngraf.indd 45

21.04.2016 10:05

Ryngrafy patriotyczno-religijne

47

Z nałożonymi odznakami pułkowymi.

Ryngraf w formie tarczy z orłem.

Odlew gipsowy, malowany olejno.

Wym. 71 × 57 cm.

Wym. 32,5 × 30 cm.

Data 1926 r.

Plakieta pamiątkowa bita w blasze z brązu. Sygn. Mennica Państwowa.

Wym. 90 × 60 mm.

Bujanowicz_Ryngraf.indd 47

21.04.2016 10:05

Ryngrafy patriotyczno-religijne

65

Ryngrafy z wizerunkiem Matki Boskiej Częstochowskiej Jeden z najstarszych, a być może najpopularniejszy wizerunek Maryi, związany na stałe z klasztorem oo. Paulinów na Jasnej Górze, przedstawia Matkę Bożą z Dzieciątkiem Jezus (Emanuelem) na ręku. Wizerunek ten określany jest mianem hodegetria, co znaczy „wskazująca drogę” – jest to pewien typ ikony, gdzie Maryja wskazuje dłonią na Jezusa błogosławiącego świat. Obraz o wymiarach 122,2 × 82,2 cm namalowano temperą na lipowym podłożu oklejonym płótnem, otoczonym drewnianą ramą gotycką. Zgodnie z zasadami malarstwa ikonowego malowidło powstało w specjalnym zagłębieniu podłoża, dzięki czemu zachowano wypukłe nimby i obramowanie. Jedna z teorii głosi, że autorem wizerunku jest św. Łukasz.

Obraz ten sprowadził do Polski książę Władysław Opolczyk w 1382 r. z Rusi Halickiej. Od początku portret Bogarodzicy powierzony był opiece ojców paulinów, których książę sprowadził z Węgier w tym samym roku. Od początku wizerunek Czarnej Madonny zasłynął jako cudotwórczy, stając się szybko jednym z najważniejszych symboli religijno-patriotycznych Rzeczpospolitej – jako Jasnogórska Hetmanka umieszczana była na sztandarach bojowych, chorągwiach i ryngrafach, często w towarzystwie Orła Białego w koronie. W 1430 r., podczas napadu husytów na Jasną Górę, rabusie znieważyli i oszpecili wizerunek Matki Boskiej, za co, jak głosi legenda, spotkała ich słuszna kara.

Na pamiątkę tego zdarzenia w czasie renowacji obrazu nie usunięto blizn, które pozostały na obliczu Maryi po ciosach najeźdźców. Najsłynniejszym cudem jasnogórskim pozostaje obrona Jasnej Góry podczas potopu szwedzkiego w XVII w. To właśnie opiece i wstawiennictwu Maryi Polacy mieli zawdzięczać zwycięstwo. To wtedy król Jan Kazimierz złożył śluby, w których nazwał jasnogórską patronkę „Królową Polski”. Faktyczne ukoronowanie obrazu miało jednak miejsce nieco później, w 1717 r., na mocy dekretu papieża Klemensa XI, a fundatorem korony był August II Mocny. W dniu obchodów rocznicy zwycięstwa pod Monte Cassino, 18 maja 1977 r., Prymas Tysiąclecia, kardynał Stefan Wyszyński, poświęcił płaszcz hetmański, na który naszyto odznaki pułkowe i żołnierskie z lat 1914–1945 i który podarowano Jasnogórskiej Pani.

W części centralnej ryngrafu wizerunek Matki Boskiej Częstochowskiej.

Znaleziony na złomowisku wśród metali kolorowych. Wykonany z blachy miedzianej, malowidło olejne, lekkie uszkodzenia i zadrapania. Stan zachowania dobry. Wym. 21,5 × 19,5 cm.

Bujanowicz_Ryngraf.indd 65

Ryngraf znaleziony na złomowisku, brak nakładki. Wym. 21 × 19,5 cm.

21.04.2016 10:05

66

Ryngraf Panoplie w ryngrafie

Wym. 17,5 × 9 cm.

Bujanowicz_Ryngraf.indd 66

Źródło: E. Rakoczy, Jasnogórska Hetmanka w polskiej tradycji rycersko-żołnierskiej, Warszawa 1998.

21.04.2016 10:05

Ryngrafy patriotyczno-religijne

Orzeł z wizerunkiem papieskim, w tarczy amazonek napis: „Polska Pielgrzymka Jubileuszowa 1925 r.”. Emblemat bity przez kontrę, mosiądz srebrzony i patynowany na stare srebro, na rewersie agrafa. Wym. 25 × 34 mm.

Pamiątka misyjna.

67

Orzeł Katolickiego Stowarzyszenia Młodzieży Męskiej (Łuck).

„Polska Pielgrzymka Jubileuszowa 1925”.

Sygn. Sopyłło. Wym. 7,5 × 6 cm.

Bujanowicz_Ryngraf.indd 67

21.04.2016 10:05

Ryngrafy patriotyczno-religijne

113

Dar Jana Pawła II dla Matki Boskiej Jasnogórskiej Jan Paweł II dzień przed śmiercią pobłogosławił i przekazał na Jasną Górę dwie korony: dla Matki Bożej i dla Jezusa.

Obie korony – dla Matki Boskiej i Dzieciątka – są ze złota, bogato zdobione, z orłem i andegaweńskimi liliami. Orzeł symbolizuje Piastów, lilie – świętą królową Jadwigę z rodu Andegawenów, żonę pierwszego Jagiellona na polskim tronie – tłumaczył przeor Jasnej Góry o. Marian Lubelski, który podczas choroby Ojca Świętego przebywał w Watykanie i któremu przekazano papieski dar.

Na obu koronach umieszczono napis: „Totus Tuus” zawierający najważniejsze przesłanie papieskiego pontyfikatu.

Bliźniacze korony Ojciec Święty przeznaczył dla wizerunku Matki Boskiej Jasnogórskiej w kaplicy polskiej w podziemiach Bazyliki św. Piotra. W dniu śmierci papieża tę watykańską Matkę Boską Częstochowską koronował przyjaciel Jana Pawła II, kardynał Marian Jaworski ze Lwowa.

Korony dla Jasnej Góry wyróżnia jeden szczegół – na życzenie papieża w koronę Matki Boskiej wmontowano pierścień. Takie właśnie pierścienie Jan Paweł II przekazywał duchownym, których wynosił do godności kardynała.

W pierścieniu wyrzeźbiona jest scena – Chrystus z krzyża mówi do św. Jana, wskazując na swą matkę: „Oto Matka moja”. Wierni oklaskami przywitali przeora Jasnej Góry, który wniósł korony na ołtarz. Oklaskami podziękowali także za przesłanie, które do koron dołączył umierający papież.

Dar Jana Pawła II dla Matki Boskiej Jasnogórskiej: „Klękając przed obliczem Jasnogórskiej Królowej, modlę się, aby mój naród, przez wiarę w Jej niezawodną pomoc i obronę, odniósł zwycięstwo nad wszystkim co zagraża godności ludzkiej i dobru naszej Ojczyzny”. Pisał tuż przed śmiercią Jan Paweł II: „Zawierzam naszą Ojczyznę, cały Kościół i siebie samego Jej matczynej opiece. Totus Tuus”.

Podczas święta Matki Boskiej Częstochowskiej, 3 maja 2005 r., korony zostały umieszczone na cudownym obrazie.

Korona dla Matki Bożej.

Korona dla Jezusa.

Ryngraf patriotyczno-pamiątkowy.

W części centralnej na piersi orła umieszczony wizerunek Matki Boskiej Częstochowskiej. Malowany olejno i rytowany. Wym. 11 × 9 cm.

Bujanowicz_Ryngraf.indd 113

Ryngraf patriotyczno-wojskowy z okresu międzywojennego wykonany z blachy srebrzonej i złocony. W części centralnej ryngrafu orzeł w koronie oraz nakładka z wizerunkiem Matki Boskiej Częstochowskiej.

Znaleziony w okolicach Płocka – wykopek.

Wym. 11 × 9 cm.

21.04.2016 10:06

114

Ryngraf

Ryngrafy (repliki), wykonanie współczesne grawerskie. Malowane olejno, wykonane z blachy miedzianej, srebrzonej, patynowanej na stare srebro. Wym. 17,5 × 9 cm.

Ryngraf wykonany w srebrze. Wym. 5,5 × 4 cm.

Bujanowicz_Ryngraf.indd 114

Ryngraf pamiątkowy: „Matka Boska Sejneńska 1602–2002. 400 lat na straży jedności Bożej tej ziemi”. Sygn. Olszewski. Wym. 12,5 × 9 cm.

Wersja mniejsza. Wym. 5,5 × 4 cm.

21.04.2016 10:06

Ryngrafy patriotyczno-religijne

Ryngraf pamiątkowy z 1925 r. Wykonany w brązie, złocony. W szarfie napis: „Królowo Korony Polskiej, miej naród swój w opiece”. Na rewersie dedykacja imienna. Wym. 23,5 × 17,5 cm.

Ryngraf patriotyczny z okresu międzywojennego wykonany w brązie patynowanym. W części centralnej orzeł w koronie wz. 1927 r. oraz wizerunek Matki Boskiej Częstochowskiej. Rewers ma wybite inicjały W.G. oraz dedykację imienną. Wym. 11 × 9 cm.

Bujanowicz_Ryngraf.indd 115

115

Wersja z wizerunkiem Matki Boskiej emaliowanym. Sygn. Br. Łopieńscy.

W części centralnej orzeł i Matka Boska Częstochowska, u dołu daty 1944–1956.

Ryngraf pamiątkowy z orłem piastowskim oraz centralnie umieszczonym wizerunkiem Matki Boskiej Częstochowskiej. Wykonany z cyny, srebrzony i patynowany. Wym. 9 × 11 cm.

21.04.2016 10:06

Ryngrafy patriotyczno-wojskowe

147

Ryngraf pamiątkowy Józefa Piłsudskiego „W dniu imienin, 19 marca 1916 r., Józef Piłsudski otrzymał od legionistów piękny ryngraf z wizerunkiem Matki Bożej Ostrobramskiej. Kronikarze nie odnotowali chyba tego wydarzenia. Ów historyczny ryngraf wykonany ze srebrnej, tłoczonej i rytowanej blachy kształtem nawiązywał do ryngrafów oficerskich. Na awersie w owalnym medalionie miał wizerunek Matki Bożej Ostrobramskiej otoczony czterema mniejszymi medalionami. W tym rycerskim znaku została wyrażona wiara legionistów w orędownictwo Zwycięskiej Bogarodzicy na bojowym szlaku. Ten ryngraf był też świadkiem walki Komendanta o niepodległość Polski i świadkiem jego życia i służby Narodowi. On też włożony został Marszałkowi do trumny. Zaznaczył to w swoim słowie pożegnalnym na łamach »Rycerza Niepokalanej« św. Maksymilian Kolbe, kiedy pisał, że w zastygłe ręce włożono mu ostrobramski ryngraf.

Ta, której obraz Komendant miał na swoim legionowym ryngrafie, obecna była w jego życiu. Oto wybrane przykłady nabożeństwa Józefa Piłsudskiego do Matki Bożej z Ostrej Bramy. »Bogarodzica towarzyszyła mu w bojowym marszu ku Polsce Niepodległej. Józef Piłsudski miłość ku Matce Niebieskiej wyssał z piersi swej ziemskiej matki, którą bardzo miłował.

Od swojej matki nauczył się też kochać wspólną wszystkich ludzi matkę i ukochał Ją, w postaci Ostrobramskiej Maryi Panny. I ta miłość towarzyszyła mu przez całe życie« – napisał św. Maksymilian Kolbe [...]”*.

Źródło: zbiory Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie.

E. Rakoczy, Komendant u Ostrobramskiej Maryi na ordynansach, http://213.218.120.117/artykuly.php?id=369 (dostęp: 21.03.2016).

*

Bujanowicz_Ryngraf.indd 147

21.04.2016 10:06

148

Ryngraf

Portret J. Piłsudskiego z ryngrafem Matki Boskiej Zwycięskiej.

Bujanowicz_Ryngraf.indd 148

21.04.2016 10:06

Ryngrafy patriotyczno-wojskowe

149

Ryngraf pamiątkowy – opis Ryngrafy złożone w darze Józefowi Piłsudskiemu od lat budzą wiele wątpliwości. Chodzi tu przede wszystkim o ryngraf ofiarowany przez legionistów zimą 1916 r. Ojciec Kosma Lenczowski, opracowując Pamiętnik kapelana legionów, zapisał pod datą 20 czerwca 1915 r. ważną informację – ks. Henryk Ciepichałł, który kilkakrotnie upomniał się o przydział do Legionów Polskich, przybył wreszcie do miejsca postoju oddziałów w polu. Udał się bezpośrednio do kwatery J. Piłsudskiego, któremu ofiarował ryngraf Matki Boskiej Ostrobramskiej. Miało to miejsce w niedzielę. Wizerunek ryngrafu i to, u kogo został zamówiony, nie zostało umieszczone we wspomnieniu.

Redaktor „Rycerza Niepokalanej” o. Maksymilian Maria Kolbe w 1935 r., po śmierci Marszałka J. Piłsudskiego, napisał, że 19 marca 1916 r. otrzymał on od legionistów piękny ryngraf z wizerunkiem Matki Boskiej Ostrobramskiej wykonany ze srebrnej blachy, tłoczony, kształtem nawiązujący do ryngrafów oficerskich z wizerunkiem Matki Boskiej w owalnym medalionie otoczonym czterema mniejszymi medalionami. Trudno powiedzieć po prawie wieku, ile ryngrafów otrzymał tego dnia J. Piłsudski. Faktem jest, że w zbiorach Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie znajduje się ryngraf według tradycji należący do J. Piłsudskiego, który zamawiał ks. H. Ciepichałł, a ufundowany przez korpus oficerski ze składek.

Analiza opisu ks. M.M. Kolbego wykazuje, że jest on niemalże identyczny. Opis nie zawierał wymiarów, co znacznie ułatwiłoby identyfikację. Według wpisu w karcie inwentarzowej muzeum J. Piłsudski otrzymał go od oficerów sztabu 1. Brygady Legionów również 19 marca. Czy zatem były dwa podobne bądź identyczne ryngrafy, czy została wykonana replika? Przez kogo, kto ją zamówił i kiedy? Który z nich umieszczono w kryształowej trumnie Marszałka?

W istocie były dwa identyczne ryngrafy. Pierwszy został złożony w kryształowej trumnie i spoczął w Krypcie pod Wieżą Srebrnych Dzwonów na Wawelu. Drugi umieszczono na katafalku przy urnie z sercem J. Piłsudskiego podczas mszy żałobnej w katedrze warszawskiej, następnie urnę w uroczystym kondukcie żałobnym przewieziono do Wilna, gdzie spoczęła obok matki Marszałka na cmentarzu na Rossie. Po uroczystościach pogrzebowych ryngraf przekazano do zbiorów belwederskich, by następnie już po wojnie został przeniesiony do zbiorów Muzeum Wojska Polskiego.

Bujanowicz_Ryngraf.indd 149

21.04.2016 10:06

150

Ryngraf „Wandzie Filipowskiej powiedział Piłsudski w 1912 r.: »Wie Pani, że ja, stary socjalista, gdy mam powziąć ważną decyzję, to przedtem modlę się do Matki Boskiej Ostrobramskiej«.

Aleksandra Piłsudska, żona Komendanta, w swoich londyńskich wspomnieniach odnotowała, że kiedy Piłsudski wyruszył na wojnę, wówczas ofiarowano mu malutki obrazek Matki Bożej Ostrobramskiej w srebrze. Obrazek ten nosił zawsze przy sobie do ostatniej chwili życia.

Kiedy w 1919 r. Komendant szedł na Wilno, powiedział do Bolesława Wieniawy-Długoszowskiego: »Jedziemy na odsiecz Matki Boskiej Ostrobramskiej. To nie fraszki. Na intencję powodzenia naszej wyprawy postanowiłem nie palić trzy dni, a ponieważ dulce est in dolore socium habere – przez solidarność mam nadzieję, że i pan również palić nie będzie«. Wieniawa dodał potem: »Przez trzy dni cierpieliśmy [...]«”*.

Pamiątkowy ryngraf z wizerunkiem Matki Boskiej Ostrobramskiej ofiarowany J. Piłsudskiemu w dniu imienin w 1916 r. Na odwrocie wygrawerowany napis: „Komendantowi Józefowi Piłsudskiemu oficerowie jego sztabu dnia 19 marca 1916 r.”. Ryngraf ten wykonany został według oryginału włożonego do trumny Marszałka. Wykonany w srebrze, złocony. Źródło: zbiory Fundacji Rodziny Józefa Piłsudskiego.

E. Rakoczy, Komendant..., op. cit.

*

Bujanowicz_Ryngraf.indd 150

21.04.2016 10:06

Ryngrafy patriotyczno-wojskowe

151

„Przed wojną artysta rzeźbiarz Jan Jakub zaprojektował pomnik Marszałka z ryngrafem Matki Bożej Ostrobramskiej. I choć do realizacji tego pomnika nigdy nie doszło, to jednak na miarę monumentu zachowana została prawda o żołnierskim nabożeństwie J. Piłsudskiego do Wileńskiej Bogarodzicy.

Dzisiaj w krypcie wawelskiej wśród znaków żołnierskiej służby nad trumną Marszałka króluje oblicze jego Ostrobramskiej Matki, a w Ostrej Bramie przed cudownym obrazem po dziś dzień znajduje się srebrna plakieta, na której wypisane zostały jego krótkie żołnierskie słowa: »Dziękuję Ci, Matko, za Wilno«. Choć nie podpisał on swego daru, to jednak każdy Polak wie, że jest to wotum Marszałka. Józef Piłsudski bowiem na ordynansach u Ostrobramskiej Maryi pozostał...”*.

Ibidem.

*

Bujanowicz_Ryngraf.indd 151

21.04.2016 10:06

Ryngrafy patriotyczno-wojskowe

211

Ryngraf pamiątkowy. Wykonany z bla- Ryngraf patriotyczno-wojskowy z okresu międzywojennego. W części centralnej chy z brązu. Wym. 23 × 21,5 cm. orzeł w koronie wz. 1927 r. oraz odznaka 62. Pułku Piechoty. Wykonany w stopie aluminium, srebrzony i patynowany. Na rewersie wygrawerowany napis: „W podziękowaniu Opatrzności Bożej 62 pp. 24 XII 1939 r.”. Wym. 23 × 21,5 cm.

67. Pułk Piechoty Odznaka oficerska.

Ryngraf pamiątkowy Związku Hallerczyków z wizerunkiem Matki Boskiej Częstochowskiej oraz stylizowanym orłem, po obu stronach w części górnej umieszczone miniatury odznak, na odwrocie wygrawerowana dedykacja: „Prezesowi Placówki R. Jaśniakowi Koledzy Gdynia 9 I 1938 r.”.

Bujanowicz_Ryngraf.indd 211

Tarcza ryngrafu z podziękowaniem za wysługę 15 lat w 67. Pułku Piechoty. Tarcza imienna z nałożoną odznaką pułku.

21.04.2016 10:06

248

Ryngraf II wojna światowa i okupacja Pamiętny rok 1939 Po wybuchu II wojny światowej kraj został podzielony na dwie strefy okupacyjne – sowiecką i niemiecką.

Dla mieszkańców wschodnich terenów manifestowanie uczuć religijnych było równoznaczne ze zsyłką do sowieckich łagrów, chociaż i bez tego można było zostać wywiezionym, każda bowiem postawa związana z kultem religijnym (uczęszczanie do kościołów, kontakty z duchownymi) mogła stać się podstawą do aresztowania.

Dawne ryngrafy, szczególnie z wojskowymi inskrypcjami, wskazywały na byłą służbę lub aktualne związki z polskim wojskiem. Takie osoby były poszukiwane przez NKWD, wiele z nich odnaleziono w grobach katyńskich.

Tym samym o żadnych widocznych symbolach wiary czy kultu religijnego, maryjnego nie mogło być mowy, ale nie świadczyło to o ich zaniku. Wprost przeciwnie – głęboka wiara została mocno ukryta pod zewnętrzną obojętnością. Pod okupacją niemiecką kult Matki Boskiej nabrał zupełnie nowej wartości. Władze niemieckie zakazały pielgrzymowania do Częstochowy, jednak ta decyzja tylko wzmocniła wiarę i kult maryjny. Bardzo wiele osób nosiło małe ryngrafy dewocyjne przy sobie. Miały one ustrzec przed łapanką, zesłaniem do obozu bądź na przymusową robotę do Niemiec.

Głęboka wiara była ucieczką od rzeczywistości, miała pomóc na drodze do wolności kraju, a jednocześnie noszenie szkaplerzyków, medalików czy ryngrafów było formą manifestacji, tak potrzebną w okresie zwątpienia.

Ileż to razy żołnierz z drżących rąk matki czy żony ze łzami w oczach odbierał krzyżyk czy ryngraf – wotum mające ocalić wspomnienie rodzinnego domu i najbliższych, których pozostawił, idąc na wojnę. Tak nakazywało matczyne serce, taka była polska tradycja – jego dziad, idąc do powstania w 1863 r., jego ojciec, idąc do legionów, również dostali krzyżyk czy kaplerz, by Matka Boska otoczyła ich opieką. Nie pomogły modlitwy najbliższych, nie ochroniła miłość do Matki Boskiej – żniwo wojny wielu odebrało życie w obronie polskiej ziemi czy na frontach II wojny światowej. Świadczyły o tym proste brzozowe krzyże z zawieszonymi na nich kaplerzami – z tabliczką w formie ryngrafu z imieniem i nazwiskiem żołnierza. Podobnie pod Tobrukiem czy na Monte Cassino w imię miłości czy pamięci ktoś bliski zawiesił medalik z Matką Boską na krzyżu.

W pamiętnym roku 1939 walka prowadzona z dwoma agresorami musiała zakończyć się porażką.

Wielu oficerów i żołnierzy Wojska Polskiego dostawało się do niewoli niemieckiej. Ci, którzy nie zostali ewakuowani ze swoimi jednostkami do Rumunii czy na Węgry bądź sami nie przekroczyli granicy, trafiali zarówno do niewoli niemieckiej, jak i sowieckiej. Tych pierwszych zamykano w stalagach i oflagach. Tam, w obozowych warunkach, mieli ograniczoną możliwość normalnego życia.

Nie we wszystkich oflagach działalność kulturalna – oświatowa i religijna – osiągnęła takie rozmiary, jak w Woldenbergu. W nim obok znaczków poczty obozowej, kart pocztowych, papieru listowego czy innych precjozów o patriotycznych treściach wykonywano również patriotyczno-dewocyjne ryngrafy.

Za materiał służyły drewno oraz skrawki blachy cynkowej czy też aluminiowej. Ryngrafy wykonywane z drewna miały charakter dewocyjny. Z lepszym lub gorszym skutkiem starano się przedstawić wizerunek Matki Boskiej Częstochowskiej czy Ostrobramskiej z posiadanych wzorów.

Ryngrafy wykonywane z blachy cynkowej, rzadziej stalowej, charakteryzują się tym, że nakładano na nie poświęcone jeszcze przed wojną medaliki bądź krzyżyki i zanitowywano.

Odmiennym rodzajem były ryngrafy z nałożonym orłem wojskowym czy odznaką pułkową (ich zachowało się najmniej). Na rewersie wydrapywano daty, krótkie sentencje, imię czy nazwisko oraz nazwę obozu.

W różnych niemieckich obozach jenieckich wykonano wiele ryngrafów. Dziś są one przechowywane jako rodzinne pamiątki bądź zdobią muzealne gabloty. Dużą rzadkość stanowią dewocjonalia wykonywane w niemieckich obozach koncentracyjnych. Mam tu na myśli wszelkiego rodzaju krzyżyki bądź małe ryngrafy z wypisanym numerem obozowym. Dziś jest bardzo trudno ustalić, czy faktycznie zostały wykonane w obozie, czy w okresie powojennym jako wotum – pamiątka ocalenia i głębokiej wiary.

Bujanowicz_Ryngraf.indd 248

21.04.2016 10:06

II wojna światowa i okupacja 249 Ryngrafy, krzyżyki, szkaplerze, ukrywane przed rewizjami, zaszywane w poły płaszczy wojskowych, chowane w menażki i buty, przetrwały, by dać dzisiaj świadectwo prawdy.

Obraz Matki Bożej Kozielskiej to płaskorzeźba wykonana na kawałku deski w polskim obozie jenieckim w Kozielsku w 1940 r. Obraz potajemnie wywieziono z obozu i po utworzeniu Armii Polskiej w Związku Sowieckim umieszczono w kaplicy dowództwa armii, która po wyjeździe z Sowietów na Środkowy Wschód została nazwana 2. Korpusem Wojska Polskiego pod dowództwem gen. Władysława Andersa.

Obraz przeszedł cały szlak bojowy 2. Korpusu i po zakończeniu wojny najpierw został umieszczony w bocznej kaplicy londyńskiego kościoła Brompton Oratory, gdzie odbywały się msze święte dla Polaków, a następnie, po zakupieniu przez angielską Polonię kościoła w londyńskiej dzielnicy Hammersmith, został do niego przeniesiony. Kościół został poświęcony pw. św. Andrzeja Boboli.

Kopie obrazu Matki Boskiej Kozielskiej towarzyszyły zdemobilizowanym żołnierzom, zwłaszcza z 2. Korpusu, i przypominały zbrodnie katyńskie.

Orzeł wz. 1927 r.

Bujanowicz_Ryngraf.indd 249

Syrenka nakładana na opaskę wraz z rozetą.

21.04.2016 10:06

Podziękowanie dla Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie za udostępnienie i możliwość wykorzystania do opracowania niektórych eksponatów oraz za pomoc biograficzną.

O. Eustachy Rakoczy – kapelan Żołnierzy Niepodległości.

Autor L. Bujanowicz w dniu promocji książki, Jasna Góra, 6 września 2011 r.

Bujanowicz_Ryngraf.indd 355

21.04.2016 10:07

Szczególną pamiątkę dla mnie jako autora książki stanowi ryngraf, który otrzymałem w intencji ukończenia pracy i wydania monografii Ryngraf. Przekaźnik tradycji ojczystej przez Szanownego Ojca Eustachego Rakoczego z klasztoru jasnogórskiego. Jest to dla mnie wielki zaszczyt być dostrzeżonym przez Ojca, będącego dla mnie autorytetem podczas zbierania materiałów do książki i pracy nad nią.

Lech Bujanowicz

Bujanowicz_Ryngraf.indd 356

21.04.2016 10:07

Bibliografia Anders W., Bez ostatniego rozdziału. Wspomnienia z lat 1939–1946, Newtown Wales 1950.

Bochenek R.H., Twierdza Jasna Góra, Warszawa 1997.

Ciborowski J., Józef Piłsudski w zbiorach Janusza Ciborowskiego. Katalog, Pruszków 1996.

Dunin-Wilczyński Z., Frątczak S., Ryngrafy, „Sztuka.pl. Gazeta Antykwaryczna” 2007, nr 12.

Dzieje Ułanów Jazłowieckich. Praca zbiorowa, Londyn 1988.

Dziewicki W. et al., Ułani Podolscy. Dzieje Pułku Ułanów Podolskich 1809–1947, Londyn 1982.

Englert J.L., Barbarski K., Generał Anders, Londyn 1990.

Golonka J. (red.), Witraże jasnogórskie wotum rzemiosła polskiego, Częstochowa 1991.

Golonka J., Majdecki J. (red.), Jasnogórski Ołtarz Ojczyzny, Warszawa 1988.

Kałamajska-Saeed M., Ostra Brama w Wilnie, Warszawa 1990.

Kłos J., Wilno. Przewodnik krajoznawczy, Wilno 1923.

Kolbuszewski J., Kresy, Wrocław 1995.

Lenczowski K., Pamiętnik kapelana legionów, Kraków–Krosno 1989.

Majdecki J. (red.), Jasnogórska Bogurodzica. 1382–1982, Warszawa 1982.

Majka J., Cebula A., Ułani Króla Jana. Z dziejów 20 pułku ułanów im. Króla Jana III Sobie­skiego, Warszawa 2004.

Mincer B., Ciekawe zabytki z powstania 1863 roku, „Broń i Barwa” 1937, nr 5.

Odziemkowski J., Frątczak S., Polskie duszpasterstwo wojskowe, Warszawa 2000.

Pasierb J.S., Samek J., Skarby Jasnej Góry, Warszawa 1991.

Pertek J., Królewski statek „Batory”, Gdańsk 1975.

Polskie ryngrafy wojskowe. Katalog, wystawa w Sali Rycerskiej Muzeum Archidiecezji Warszawskiej, wrzesień–grudzień 1986.

Rodziewiczówna M., Ryngraf, Warszawa 1925.

Rakoczy E., Jasnogórska Hetmanka w polskiej tradycji rycersko-żołnierskiej, Warszawa 1998.

Rakoczy E., Komendant u Ostrobramskiej Maryi na ordynansach, „Nasz Dziennik” 2006, nr 110 (2520), 12 maja, s. 11.

Rakoczy E., Ryngrafy i szkaplerze. Ze zbiorów Janusza Ciborowskiego, folder wystawy, Białystok 2000.

Rakoczy E., U Ostrobramskiej Maryi, „Jasna Góra” 2006, nr 2, s. 7–8.

Rakoczy E., Znak Ojczyzny. Jasnogórski ryngraf w polskiej tradycji rycersko-żołnierskiej, Częstochowa 2001.

Rudnicki K., Ułańskie Votum. Ze wspomnień gen. Klemensa Rudnickiego, T. Kasprzycki (oprac.), Londyn 1976.

Ryngrafy w Muzeum Wojska Polskiego. Załącznik nr 1 do Rejestru 20/09.

Soldatenko A.V., Europejski oręż paradny XVII–XIX wieku ze zbiorów Państwowego Ermitażu w Leningradzie. Polonika. Katalog wystawy, tłum. S. Ulaszek, Malbork 1991.

Stefański H.E., Ryngraf. Opowiadanie powstańca, Warszawa 1994.

Suchcitz A., Dzieje 1 Pułku Ułanów Krechowieckich 1941–1947, Londyn 2002.

Wesołowski M., Duszpasterstwo polskie w armii polskiej w ZSRR i Palestynie, „Biuletyn Wojskowy Służby Archiwalnej” 2007, nr 29, s. 331.

Zalewski P., O ryngrafie, badaniach chemicznych i konserwacji, „Muzealnictwo Wojsk” 2005, t. 8, s. 539–548.

Zbiory archiwalno-ikonograficzne Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie.

Z dawna Polski Tyś Królową. Przewodnik po sanktuariach maryjnych. Koronowane wizerunki Matki Bożej 1717–1985, Szymanów 1986.

Bujanowicz_Ryngraf.indd 357

21.04.2016 10:07