Między śmiechem a mową nienawiści

9 788380 958838

Tomasz Rawski

MIĘDZY ŚMIECHEM A MOWĄ NIENAWIŚCI

Meandry języka polityki

Kraków 2020

Rawski_Miedzy smiechem a mowa nienawisci.indb 3

09.11.2020 09:15:17

© Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2020

Recenzent: prof. zw. dr hab. Mirosław Karwat dr hab. Marek Kochan, prof. Uniwersytetu SWPS

Redakcja wydawnicza: Danuta Porębska

Opracowanie typograficzne: Alicja Kuźma

Projekt okładki: Anna M. Damasiewicz

Grafika na okładce: © Cristina Bernazzani | Depositphotos.com

Wydanie publikacji zostało dofinansowane przez Uniwersytet Warszawski

ISBN 978-83-8095-883-8

Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel./fax: (12) 422 41 80, 422 59 47, 506 624 220 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2020

Rawski_Miedzy smiechem a mowa nienawisci.indb 4

09.11.2020 09:15:17

Spis treści Wstęp ....................................................................................................................................

7

Rozdział I Komizm i śmiech a polityka ..............................................................................................

Romantyczne źródła języka polskiej prawicy .................................................................

Konserwatywny śmiech .................................................................................................... Śmiech jako atrybut władzy ............................................................................................. Śmiech jako wskaźnik .......................................................................................................

Przykład Jarosława Kaczyńskiego ....................................................................................

Konserwatywny śmiech – brutalny i agresywny? ...........................................................

15 19 34 35 39 42 47

Rozdział II Korzenie liberalnego języka .............................................................................................

Aleksander Świętochowski – „protoplasta” polskiego liberalizmu ................................ Śmiech jako naruszenie normy. Co jest liberalną normą? ..............................................

Inspiratorzy liberalnego przekazu .................................................................................. „Polskość to nienormalność” ............................................................................................

Komizm a politologia użytkowa ......................................................................................

Komizm słowny, charakterologiczny i sytuacyjny ..........................................................

Ofensywny komizm liberalny ........................................................................................... Śmiech z prawa, śmiech z lewa. Podsumowanie ............................................................

51 53 59 64 70 77 78 98 101

Rozdział III Od niechęci i złośliwości do nienawiści ............................................................................

Mowa nienawiści a komizm ..............................................................................................

Mowa nienawiści i polityczna mowa nienawiści ............................................................. Śmiech a mowa nienawiści. Podsumowanie ...................................................................

109 116 121 131

Rozdział IV Ośmieszanie, rozśmieszanie, śmieszkowanie .................................................................

Media a śmiech ..................................................................................................................

Konkurs, konkwista i koronacja a śmiech ........................................................................

Oblicza argumentum ad ridiculum w rywalizacji politycznej ............................................

Etos a argumentum ad ridiculum .........................................................................................

Etos polityka a etos organizacji politycznej ....................................................................

Rawski_Miedzy smiechem a mowa nienawisci.indb 5

135 149 150 152 154 162

09.11.2020 09:15:17

6

Spis treści

Neutralizacyjny potencjał argumentum ad ridiculum ......................................................

Logos i patos a argumentum ad ridiculum .......................................................................... Śmiech w działaniach socjotechnicznych ........................................................................

Satyryk czy polityk? ........................................................................................................... Śmiech a wybrane typy działań politycznych .................................................................

165 168 171 175 178

Rozdział V Język a polityka ................................................................................................................. 189 Język polityki a polszczyzna ............................................................................................. 192 Destrukcyjny wpływ języka polityków ............................................................................ 194 Inspirujący potencjał języka polityki ............................................................................... 200 Spojrzenie na politykę ...................................................................................................... 202 Polityka jako maska i kominiarka. Polityka bez polityki ................................................ 203 Polityka jako poszukiwanie (charyzmatycznego) lidera ................................................ 206 Polityk jako kapłan i błazen .............................................................................................. 208 Polityka jako sztuka prowokacji ...................................................................................... 211 Polityka jako bycie zauważonym ..................................................................................... 212 Polityka jako masakra ....................................................................................................... 214

Antologia wypowiedzi polityków Wyrażenia trzydziestolecia. 4 czerwca 1989–4 czerwca 2019 ....................................... 219 Sejm PRL X kadencji. Sejm Rzeczypospolitej Polskiej I kadencji .................................. 222 Sejm Rzeczypospolitej Polskiej II kadencji ..................................................................... 229 Sejm Rzeczypospolitej Polskiej III kadencji .................................................................... 238 Sejm Rzeczypospolitej Polskiej IV kadencji .................................................................... 245 Sejm Rzeczypospolitej Polskiej V kadencji ..................................................................... 258 Sejm Rzeczypospolitej Polskiej VI kadencji .................................................................... 268 Sejm Rzeczypospolitej Polskiej VII kadencji ................................................................... 279 Sejm Rzeczypospolitej Polskiej VIII kadencji .................................................................. 295 Bibliografia ............................................................................................................................. 317

Rawski_Miedzy smiechem a mowa nienawisci.indb 6

09.11.2020 09:15:18

Wstęp Figura „Polski podzielonej na pół” coraz częściej staje się przedmiotem rozważań i analiz specjalistów zajmujących się polityką i życiem społecznym. Zastanawiają się oni nad przyczynami, skutkami i źródłami silnej polaryzacji społeczeństwa, której odbiciem są nie tylko wyniki politycznych plebiscytów, lecz także zachowania i aktywności społeczno-polityczne, kultura obywatelska, poglądy czy entuzjastyczne przyjęcie poszczególnych ideologii.

Wyzwaniem podejmowanym przez badaczy i ekspertów jest próba zidentyfikowania źródeł społecznej polaryzacji. Źródeł, dodam, różnych od politycznych plebiscytów i kampanii wyborczych. Te bowiem są wtórne względem czynników i przyczyn odpowiedzialnych i konstytuujących zjawiska społeczno-polityczne w Polsce.

Odbiciem zdarzeń społeczno-politycznych jest warstwa dyskursywna polityki, w której odnajdujemy szereg antagonizujących określeń1, które wpisują się w mainstreamowy przekaz „Polski podzielonej na pół”. Mówi się o Polsce A i Polsce B, przekaz ten – choć wskazuje na dwa bloki politycznego sporu – pozbawiony jest emocji i warstwy afektywnej. Uczucia, temperamenty i emocje są bowiem tym, co silnie motywuje i angażuje społeczeństwa do aktywności politycznej, skłania je do opisania się po jednej ze stron barykady2 .

Między innymi z tego powodu współcześnie obserwuje się postępującą leksykalną radykalizację języka polityki. Mówi się o Polsce liberalnej i Polsce nieliberalnej (solidarnej), o komunistach i antykomunistach; leksykalna antagonizacja zaostrza się, przekracza granice politycznego obyczaju. Po jednej stronie politycznego sporu znajdują się patrioci, w dodatku prawdziwi, po drugiej zaś są zdrajcy, a nawet obóz zdrady narodowej.

Polityczne tendencje i prądy określa się dosadnie, wręcz wulgarnie. Ideę 1 2

S. Dubisz, Język i polityka. Szkice z historii stylu retorycznego, Dom Wydawniczy „Elipsa”, Warszawa 1992, s. 14.

K. Kłosińska, M. Rusinek, Dobra zmiana. Czyli jak się rządzi światem za pomocą słów, Społeczny Instytut Wydawniczy „Znak”, Kraków 2019, s. 6.

Rawski_Miedzy smiechem a mowa nienawisci.indb 7

09.11.2020 09:15:18

8

Wstęp

wyjścia Polski z Unii Europejskiej opisuje się na przykład wyrażeniem „wypierPOL”3.

Logomachia, czyli jałowy spór o słowa, zastępujący dyskusję o istocie problemu, nie jest domeną wyłącznie polityki. Znaczenie słów, ich percepcja przez użytkowników języka ma orzekać o wyborach cywilizacyjnych.

Nowe rozumienie takich wyrażeń, jak „rodzina”, „małżeństwo”, ma być zapowiedzią zmian społecznych, przynajmniej w mainstreamowej dyskusji. Zauważyć należy, że konsekwencją dyskusji o słowach, nawet wojny o słowa i na słowa4, jest programowa jałowość i polityczna bylejakość.

Wskazuje to na potencjał słów, na władzę języka, które w przeciwieństwie do przytoczonych przykładów leksykalnych antagonizmów nie odpowiadają wyłącznie za pobudzanie wyborców i koordynowanie elektoratów. Pod opozycyjnymi hasłami pro life i pro choice kryją się nie tylko postulaty aktywistów, ale także określony model społeczny. Nie bez powodu zmiany społeczne, polityczne przewroty zaczynają się od zmiany w zakresie języka5: rozpoczyna je redefinicja starych pojęć, konstytuujących i legitymizujących stary świat. Tak się dzieje w przypadku dyskusji wokół kwestii LGBT. W 2020 roku Słownik Webstera zmienił definicję płci żeńskiej z istoty zdolnej do rodzenia dzieci na istotę mającą tożsamość przeciwną do męskiej6.

Meandry te pokazują, że do grupy badawczych wyzwań, zmierzających do wyjaśnienia współczesnych zjawisk politycznych7 i społecznych, należy wpisać język, rozumiany nie tylko jako kod komunikacyjny, funkcjonalny wariant polszczyzny, ale i jako element społeczno-politycznej machiny, zdolny do wypełniania poszczególnych zadań, odgrywania różnych ról i realizowania interesów grupy, która potrafi wykorzystać jego potencjał, grupy panującej nad tym, jak społeczeństwo w danym okresie mówi. Oddaje to wyrażenie przypisywane Aldousowi Huxleyowi: „Słowa 3 4

5 6

7

J. Lewandowski, „Wypierpol” zamiast polexitu, 10.01.2020, https://www.polityka.pl/tygodnikpolityka/kraj/1937380,1,wypierpol-zamiast-polexitu.read, dostęp: 7.09.2020.

T. Rawski, Wojny na słowa. Językowe instrumenty dominacji i narzucania własnej wizji świata [w:] P. Plebaniak (red.), Sun Zi i jego Sztuka wojny. Filozofia i praktyka oddziaływania na bieg zdarzeń, Polskie Towarzystwo Geopolityczne, Kraków 2020, s. 302.

Rozmowa z prof. Jerzym Bralczykiem. Rozmawia Tomasz Rawski, O naturze języka i naturze ludzkiej [w:] P. Plebaniak (red.), Sun Zi i jego Sztuka wojny…, dz. cyt., s. 293.

H. Bleau, Merriam-Webster Dictionary adds to definition of female: ‘Having a gender identity that is the opposite of male’, 4.08.2020, https://www.breitbart.com/politics/2020/09/04/merriam-webster-dictionary-adds-definition-female-having-gender-identity-opposite-male/, dostęp: 7.09.2020.

M. Karwat, Metodologiczne dylematy i pułapki pojęcia polityczności, „Politeja. Pismo Wydziału Studiów Międzynarodowych i Politycznych Uniwersytetu Jagiellońskiego” 2015, nr 5 (36), s. 135 i n.

Rawski_Miedzy smiechem a mowa nienawisci.indb 8

09.11.2020 09:15:18

Wstęp

9

podobne są do promieni X. Jeśli się nimi umiejętnie posługiwać, przenikają wszystko”8.

Zaznaczyć należy, że pisząc o konieczności uwzględnienia zmian zachodzących w języku9, jego dynamiki i tego, jak konstruuje polityczny dyskurs, mamy na myśli nie tyle marketingowe uwodzenie słowem, retoryczną lekkość, ile politolingwistyczną refleksję nad relacją zachodzącą między polityką a językiem. Politolingwistyczną, gdyż metoda ta korzysta z wyjaśniania zjawisk i prądów politycznych10 przez badanie i obserwację tego, co dzieje się w języku11, przez koncentrację na tym, jak mówią reprezentanci poszczególnych opcji, a nade wszystko dlaczego mówią właśnie tak 12 .

Oferowana Czytelnikowi książka jest reakcją na powyżej zasygnalizowane tendencje. Stanowi próbę połączenia dwóch ujęć: językowego, właściwego deskryptywnym pracom z zakresu języka polityki, które odpowiadają na pytanie – jaki jest język polityki, a także krytycznego podejścia politologicznego, które za wyzwanie przyjmuje poszukiwanie odpowiedzi na pytanie – dlaczego język polityki jest taki, jak opisano.

Język polityki nie jest wiodącą kategorią badawczą publikacji. Jest kategorią pomocniczą, ułatwiającą wprowadzenie i operacjonalizację kategorii wiodącej – komizmu. To komizm, a w znaczeniu użytkowym śmiech jest centralnym punktem monografii. Pytaniami, które doprowadziły do powstania książki, były te dotyczące miejsca i znaczenia śmiechu13 w przestrzeni politycznej, a także związku śmiechu ze zjawiskiem trapiącym współczesne życie polityczne – mową nienawiści. Czy wspólny rdzeń obu zjawisk, jakim jest dyskredytacja i wykorzystanie ujemnych cech 8 9 10 11 12 13

Cyt. za: T. Rawski, Wojny na słowa…, dz. cyt., s. 306.

Por. M. Mikołajczyk, M. Karwat (red.), Politologii model krytyczny, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Pedagogicznego, Kraków 2017.

A. Czajowski, O udziale politologii w polityce [w:] W. Bulira (red.), Granice teorii polityki. Świat zachodni w stanie zagrożenia, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2018, s. 144.

Zob. M. Karwat, O kryteriach podmiotowości politycznej. Remanent pojęciowy [w:] W. Bulira (red.), Granice teorii polityki…, dz. cyt., s. 155.

M. Karwat, O upolitycznieniu twórczości i dzieł twórczych. Modelowa analiza mechanizmu, „Studia Politologiczne” 2018, t. 50, s. 17.

O wzroście znaczenia śmiechu świadczy zwrot dokonany w międzynarodowych badaniach, które doprowadziły do wyodrębnienia dyscypliny zajmującej się badaniem wpływu śmiechu na funkcjonowanie – gelotologii. Ponadto w amerykańskiej nauce, gdzie przoduje metodologia ilościowa, stosuje się matematyczny wzór na ludzki śmiech. Jego autorem jest Igor Krichtafovitch: HE = PI × C/T + BM. Gdzie: HE – to efekt humorystyczny, PI – zaangażowanie osobiste, C – podświadomość żartu, T – czas opowiadania żartu, BM – nastrój żartu. Przykład za: W.K. Szalkiewicz, M. Sokołowski, Humor i władza. Wprowadzenie do gelotologii politycznej, Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn 2018, s. 18.

Rawski_Miedzy smiechem a mowa nienawisci.indb 9

09.11.2020 09:15:18

10

Wstęp

wyśmiewanego podmiotu – ofiary dyfamacji, jest przypadkowy, czy raczej jest świadectwem występowania związku wyśmiewania z nienawiścią?

Czy śmianie się, a następnie wyśmiewanie się, hejtowanie i nienawidzenie mają jakieś wspólne podłoże? Śmiech jako przedmiot badań i analiz jest niedoceniany i deprecjonowany. Być może odpowiada za to społeczna percepcja śmiechu. Mówi się przecież: „śmiesznostka”, „śmiechu warte” itd., zupełnie tak, jakby śmiech był czymś nieistotnym, bezwiedną reakcją, nic nieznaczącym odruchem, pojawiającym się w towarzystwie głupot i bzdur wedle reguły: risus abundat in ore stultorum (obfity śmiech pojawia się na ustach głupców).

Tymczasem potęga śmiechu jest niekwestionowana. Nikt z nas nie lubi być wyśmiewany. Odczuwamy satysfakcję, gdy opowiedziawszy żart, rozbawimy swoich słuchaczy, czujemy wstyd i przygnębienie, gdy samotnie śmiejemy się ze swojego żartu. Śmiech jest sankcją i przestrogą, która koryguje zachowania. Rodzice straszą swoje dzieci przed byciem śmiesznym.

Co więcej, kategoria bliska śmiechowi, czyli uśmiech, jest jednym z pierwszych intencjonalnych znaków niewerbalnych człowieka. Dziecko około 6.–7. tygodnia życia obdarza swoich bliskich świadomym uśmiechem. Śmiech, radość, wesołość często są przeciwieństwem grozy, lęku.

Przytoczyć tu należy przestrogę powielaną przez licznych satrapów, którzy mawiali: „lepiej, żeby się ciebie bali, niż się z ciebie śmiali”, co pokazuje, że śmiech ma potencjał większy niż strach. Jednak należy postawić pytanie, czy ze względu na tę dobroduszność, lekkość i codzienność śmiechu, wesołości te nie oswajają odbiorców z tym, co ma nienawistny rdzeń? Przecież pozytywne śmianie się i zadające ból i krzywdzące wyśmiewanie nie dzieli duża odległość.

Pomocna w prowadzeniu badań była pozycja autorstwa Kazimierza Żygulskiego – Wspólnota śmiechu. Studium socjologiczne komizmu. Badacz stwierdził, że komizm i śmiech to kategorie nie tylko językowe, estetyczne, ale przede wszystkim społeczne i polityczne. Poczucie humoru nie jest bowiem pojedynczym fenomenem właściwym konkretnej jednostce. Jest powtarzalne, modelowe, co tworzy sympatię, specyficzny rodzaj więzi społecznej między ludźmi podzielającymi to samo poczucie wesołości. Słowem, między ludźmi, których bawi i śmieszy to samo, wytwarza się specyficzna więź. Takie grupy zrzeszające jednostki o podobnej wrażliwości komicznej Żygulski nazywa wspólnotami śmiechu14.

14

K. Żygulski, Wspólnota śmiechu. Studium socjologiczne komizmu, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1985.

Rawski_Miedzy smiechem a mowa nienawisci.indb 10

09.11.2020 09:15:18

Wstęp

11

W monografii przyjmujemy założenie, że między wspólnotami śmiechu a wariantami języka polityki występuje zależność. Język polityki nie jest bowiem substancją jednorodną. To funkcjonalny wariant polszczyzny, który ulega podziałowi ze względu na polityczną orientację15.

Marcin Król w książce Romantyzm. Piekło i niebo Polaków skonstatował, że romantyzm i pozytywizm to nie tylko dwie epoki literackie, ale przede wszystkim dwie formacje intelektualne, które można odnieść do podziałów politycznych właściwych współczesnej Polsce16.

Dualizacja romantyzm – pozytywizm (pragmatyzm) stała się modelem analitycznym. Badacze różnych dziedzin wykorzystują ją w analizach i pracach z zakresu społeczeństwa i polityki. Politolog Tadeusz Bodio posługuje się tym modelem w wyjaśnianiu zjawiska transformacji w książce Między romantyzmem a pragmatyzmem. Psychopolityczne aspekty transformacji w Polsce17. Nie o romantycznym, ale o etycznym i pragmatycznym dyskursie pisze językoznawca Katarzyna Kłosińska w monografii Etyczny i pragmatyczny. Polskie dyskursy polityczne po 1989 roku18.

W niniejszej książce także wykorzystamy model romantyzm – pragmatyzm. Uproszczoną analizę języka konserwatystów, sukcesorów romantyków, i języka liberałów, centrowców, spadkobierców pozytywistów, potraktujemy jako metodę dotarcia do wartości, motywów i zjawisk istotnych dla danych wspólnot politycznych, aby następnie odnieść je do wspólnot śmiechu – konserwatywnej i liberalnej.

Powyższy podział nie ma charakteru literalnego. Jest modelem eksplanacyjnym, metaforycznym19 potraktowaniem polaryzacji, z którą mamy do czynienia w Polsce. Nie oznacza to, że polska prawica jest sukcesorem romantycznej tradycji, a polscy liberałowie to potomkowie pozytywistów.

Celem zaproponowanego modelu jest wskazanie różnic ideowych, politycznych, aksjologicznych występujących między frontami politycznego sporu w Polsce. Posłużenie się podziałem romantyzm – pragmatyzm, odniesionym do opozycji konserwatyzm – liberalizm, jest użyteczne ze 15 16 17 18 19

Zob. J. Anusiewicz, B. Ściński (red.), Język polityki a współczesna kultura polityczna, Towarzystwo Przyjaciół Polonistyki Wrocławskiej, Wrocław 1994.

M. Król, Romantyzm. Piekło i niebo Polaków, Fundacja „Res Publica”, Warszawa 1998.

T. Bodio, Między romantyzmem a pragmatyzmem. Psychopolityczne aspekty transformacji w Polsce, Dom Wydawniczy „Elipsa”, Warszawa 1999.

K. Kłosińska, Etyczny i pragmatyczny. Polskie dyskursy polityczne po 1989 roku, Narodowe Centrum Kultury, Warszawa 2012.

B. Kaczmarek, Wstęp [w:] B. Kaczmarek (red.), Metafory polityki, Dom Wydawniczy „Elipsa”, Warszawa 2001, s. 10.

Rawski_Miedzy smiechem a mowa nienawisci.indb 11

09.11.2020 09:15:18

12

Wstęp

względu na wspomnianą popularność modelu jako kategorii badawczej.

Jednak nie tylko. Po te kategorie sięgają często publicyści, komentatorzy i liczni obserwatorzy polskiej sceny politycznej, którzy swoją działalnością zakorzenili w świadomości odbiorców podział na romantyków i pragmatyków.

W 1987 roku Donald Tusk, cytując Andrzeja Bobkowskiego, wspomniał o opozycji między motylem a mrówką. Ten pierwszy koncentruje się na pięknie i wielkości niczym romantyk, kiedy druga oddaje się wytężonej pracy. W 2005 roku, kiedy to polska scena polityczna została zdominowana przez Prawo i Sprawiedliwość i Platformę Obywatelską, mieliśmy do czynienia z podziałem na Polskę solidarną – Polskę liberalną.

Schemat konserwatyzm – liberalizm, użyty do wyjaśniania życia społeczno-politycznego, nie jest wolny od uchybień. Znaczące jest nawiązanie do postaw wyborczych. Polski system polityczny nie jest dwupartyjny. To, że dominują w nim obecnie dwa bloki, nie oznacza, że w rzeczywistości politycznej nie ma innych podmiotów. Są, a powyższy model utrudnia ich dostrzeżenie. Model nie wyklucza istnienia innych bytów. Mamy przecież radykalną prawicę, liczne lewicowe ekstremizmy, których działalność i aktywiści dostarczyliby równie wielu przykładów z pogranicza śmiechu i nienawiści. Pominięcie ich w niniejszej analizie wynika także ze względów politycznych. Podmioty te na przestrzeni ostatnich 30 lat odgrywały marginalną rolę w polskiej polityce, nie zagrażając dwóm dominującym frontom: pragmatycznemu i romantycznemu.

Przeprowadzenie językowej i politologicznej analizy języka20 i wspólnot śmiechu jest niezbędne, gdy rozpatrujemy śmiech w kontekście zjawiska mowy nienawiści. Z jednej strony omówiona zostanie mowa nienawiści jako zjawisko językowe, z drugiej strony zaś analizowane będą polityczne determinanty nienawiści. Spróbuję również odpowiedzieć na pytanie, czy z pozoru niewinne naśmiewanie się z grup mniejszościowych, wykluczanych nie oswaja użytkowników języka z określeniami deprecjonującymi przedstawicieli tych grup, nie pozbawia ich wrażliwości na stosowanie wyrażeń agresywnych, brutalnych, krzywdzących, a w rezultacie nie likwiduje granic strzegących przed przedostaniem się do polskiego dyskursu mowy nienawiści.

Pytaniem dodatkowym, które wychodzi poza związek relacji śmiechu z mową nienawiści, jest to o zrzeszaniu się podmiotów społecznych 20

K. Kłosińska, Językowy obraz nowej polskiej polityki, „Polonistyka” 2002, z. 6, s. 368.

Rawski_Miedzy smiechem a mowa nienawisci.indb 12

09.11.2020 09:15:18

Wstęp

13

posługujących się mową nienawiści. Czy inspirując się kategorią Żygulskiego, możemy mówić o wspólnocie nienawiści?

Rozszerzeniem, a jednocześnie egzemplifikacją rozważań teoretycznych jest część pracy dotycząca praktyki komizmu. Instrumentarium retoryczne21 i socjotechniczne pozwala na prezentację form, chwytów i forteli z zakresu bawienia, rozśmieszania, obśmiewania, wyśmiewania. Pokazuje praktykę akredytacyjną, neutralizacyjną i dyskredytacyjną śmiechu w działalności politycznej. Jest niejako praktyczną ilustracją maksymy Gogola – ze śmiechem nie ma żartów.

Materiał badawczy wykorzystany w pracy, czyli wypowiedzi i fragmenty wywiadów, debat, wystąpień, konferencji itd., był tak obszerny, że nie mógł być użyty w całości jako egzemplifikacja omawianych zjawisk, dlatego też powstała osobna antologia wypowiedzi polityków.

Zbiór wypowiedzi i fragmentów, które nawiązują do kategorii komizmu, z okresu od 4 czerwca 1989 do 4 czerwca 2019 roku obejmuje okrągłe trzydzieści lat od wyborów kontraktowych. Jest ponadto bogatym materiałem pokazującym koloryt języka polityki, kreatywność polityków, a nade wszystko jest przykładem obecności śmiechu w życiu politycznym.

21

M. Rusinek, Między retoryką a retorycznością, Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych „Universitas”, Kraków 2003.

Rawski_Miedzy smiechem a mowa nienawisci.indb 13

09.11.2020 09:15:18