Zachowania mimetyczne kobiet pod wpływem telewizji i doświadczeń codzienności Studium socjopedagogiczne
Lyszkowska_Zachowania mimetyczne.indb 1
2009-06-25 14:08:12
Lyszkowska_Zachowania mimetyczne.indb 2
2009-06-25 14:08:12
Edyta Łyszkowska
Zachowania mimetyczne kobiet pod wpływem telewizji i doświadczeń codzienności Studium socjopedagogiczne
Kraków 2009
Lyszkowska_Zachowania mimetyczne.indb 3
2009-06-25 14:08:12
© Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2009
Redakcja wydawnicza: Diana Gajc-Piątkowska
Korekta: Aleksandra Bylica
Projekt okładki: Ewa Beniak-Haremska
Publikacja dofinansowana ze środków Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego jako projekt badawczy w latach 2006–2007
ISBN 978-83-7587-105-0
Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel. (0-12) 422-41-80, fax (0-12) 422-59-47 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2009
Lyszkowska_Zachowania mimetyczne.indb 4
2009-06-25 14:08:13
Spis treści
Wstęp ....................................................................................................................................... 7 Część I Teoretyczne podstawy badań Rozdział 1 Rozstrzygnięcia terminologiczne ........................................................................................ 1.1. Mimesis i zachowania mimetyczne ........................................................................ 1.2. Koncepcja teorii społecznej Pierre’a Bourdieu .................................................... 1.3. Style życia .................................................................................................................. 1.4. Obszar pozycji społecznych i stylów życia według Pierre’a Bourdieu i ich zastosowanie do wyboru grup docelowych .................................................
13 13 22 28 30
Rozdział 2 Wybrane teorie komunikacji masowej ............................................................................... 33 2.1. Szkoły komunikowania ........................................................................................... 38 2.2. Modele procesu komunikowania ........................................................................... 42 2.3. Pedagogika mass mediów ....................................................................................... 54 Rozdział 3 Fazy cyklu życia, czyli główne okresy przemian .............................................................. 59 3.1. Poczucie własnej tożsamości .................................................................................. 66 3.2. Fazy rozwoju człowieka a rodzina ......................................................................... 70 3.3. Fazy rozwoju człowieka a aktywność zawodowa ............................................... 71 3.4. Fazy rozwoju człowieka a duchowość ................................................................... 73 Rozdział 4 Sytuacja kobiet w ujęciu społecznym, ekonomicznym i prawnym ................................ 77 4.1. Zarys historyczny sytuacji społecznej, ekonomicznej i prawnej kobiet .......... 77 4.2. Stereotypy i uprzedzenia.......................................................................................... 90
Lyszkowska_Zachowania mimetyczne.indb 5
2009-06-25 14:08:13
6
Spis treści
Część II Wyniki i opis badań Rozdział 1 Badania telemetryczne ........................................................................................................ 101 Rozdział 2 Analiza zachowań telewizyjnych kobiet na podstawie badań telemetrycznych ....... 109 Rozdział 3 Seriale telewizyjne a codzienność .................................................................................... 127 Rozdział 4 Otwarty wywiad pogłębiony .............................................................................................. 135 Rozdział 5 Dobór i sylwetki badanych kobiet ..................................................................................... 139 Rozdział 6 Analiza badań jakościowych w grupie docelowej – kobiety w wieku 18–24 lat ......... 6.1. Zwyczaje korzystania z telewizji ......................................................................... 6.2. Postrzeganie roli kobiety w rodzinie ................................................................... 6.3. Wpływ telewizji na kobietę i jej cielesność ........................................................ 6.4. Duchowość – religijność w związku z treściami telewizyjnymi .................... 6.5. Wpływ telewizji na rozwiązywanie konfliktów ................................................
149 151 154 177 188 193
Rozdział 7 Analiza badań jakościowych w grupie docelowej – kobiety w wieku 25–39 lat ........ 197 7.1. Zwyczaje korzystania z telewizji ......................................................................... 198 7.2. Postrzeganie roli kobiety w rodzinie ................................................................... 208 7.3. Wpływ telewizji na kobietę i jej cielesność ........................................................ 227 7.4. Duchowość – religijność w związku z treściami telewizyjnymi .................... 233 7.5. Wpływ telewizji na rozwiązywanie konfliktów ................................................ 237 Zakończenie .......................................................................................................................... 241 Aneks ..................................................................................................................................... 249 Bibliografia ............................................................................................................................. 253 Spis schematów .................................................................................................................... 265 Spis wykresów ....................................................................................................................... 265 Spis tabel ................................................................................................................................ 266
Lyszkowska_Zachowania mimetyczne.indb 6
2009-06-25 14:08:13
Wstęp Telewizja jako najskuteczniejszy rodzaj mass mediów idealnie dostosowała się do ludzkich wzorców spędzania czasu. Jeżeli potencjalny widz ma piętnaście minut, telewizja zaoferuje program, który dokładnie tyle trwa, idealnie wypełni lukę czasową między kolacją a wykonaniem jakiejś czynności. Według Conrada Lodziaka życie domowe toczy się niejako w symbiozie z telewizją, z momentami chwilowego oderwania się od programu w czasie emisji bloków reklamowych1. By mówić o oglądaniu telewizji, należałoby wyjaśnić to zjawisko, uwzględniając stopień zaangażowania odbiorcy w odbiór danego przekazu. Żadne wskaźniki oglądalności nie są miarodajne w przypadku braku zaangażowania ze strony widza, tym samym proces komunikacyjny nie przyniesie pożądanych efektów. Podążając tym tropem, należy odpowiedzieć na pytanie, w jaki sposób ludzie korzystają z telewizji, aby dokładnie określić jej wpływ na życie człowieka. Bezspornie jest ona w obecnych czasach medium o najszerszym zakresie oddziaływania, dlatego do celów tej pracy pozostałe media: prasa, radio, Internet, zostały pominięte. Badania podjęte w publikacji mają charakter eksploracyjny. Chodzi w nich o przedstawienie wpływu mediów na codzienne sfery życia współczesnej kobiety w Polsce. Celem jest rekonstrukcja obrazu kobiety (jej tożsamości, samozadowolenia, poczucia własnej wartości) w kontekście obrazu wykreowanego przez media. W niniejszej pracy pragnę opisać wybrany wycinek rzeczywistości i uchwycić zjawisko wpływu telewizji na kobiety, a następnie określić zachowania mimetyczne będące następstwem tego wpływu. Badania mają charakter interdyscyplinarny. Tematyka pracy dotyczy obszarów z zakresu: psychologii, socjologii, pedagogiki, mediów, a także elementów marketingu (konsumpcji). Część teoretyczna zawiera kluczowe rozważania dotyczące głównych zagadnień problematyki niniejszej pracy. Tę cześć można podzielić na cztery rozdziały omawiające: terminologię mimesis i zachowania mimetycznego oraz koncepcję teorii społecznej Pierre’a Bourdieu, teorię oddziaływania komunikacji masowej, fazy cyklu rozwoju, sytuację społeczno-ekonomiczno-prawną kobiet na świecie i w Polsce. 1 C. Lodziak, The Power of Television [w:] Critical Appraisal, London 1986, za: T. Zasępa, Media. Człowiek. Społeczeństwo. Doświadczenie europejsko-amerykańskie, Święty Paweł, Częstochowa 2002, s. 132.
Lyszkowska_Zachowania mimetyczne.indb 7
2009-06-25 14:08:13
8
Wstęp
W pierwszym rozdziale została przedstawiona terminologia oraz etymologia wybranych pojęć i koncepcji teoretycznych związanych z problematyką podjętej dysertacji. Słowami kluczowymi są mimesis oraz terminy etymologicznie pokrewne, jak „naśladownictwo”, „podobieństwo”, odwrócenie mimesis, „symulakrum”. Szerzej zostanie omówiony termin zachowań mimetycznych w kontekście definicji kultury. Znalazła się tu również charakterystyka grup społecznych według Pierre’a Bourdieu, na podstawie których dokonano doboru próby do badań jakościowych. W rozdziale drugim zostały przedstawione najważniejsze teorie oddziaływania w komunikacji masowej z podziałem na kategorie: psychologiczne, społeczne i kulturowe, które wyodrębniono na podstawie różnych modeli procesu komunikowania. Jako że teorie komunikacji masowej należy rozpatrywać w kontekście paradygmatów, które były także charakterystyczne dla prezentacji poglądów szkół empirycznych i krytycznych, również i one zostały uwzględnione w opisie. Prowadząc badania kobiet w danych przedziałach wiekowych, nie sposób pominąć faz cyklu życia człowieka, umiejscowienia grup docelowych między innymi w teoriach Daniela J. Levinsona, Erika H. Eriksona, Roberta J. Havighursta i Davida Broomleya. Główne okresy przemian kobiet zostały rozpatrzone w kontekście zakładania rodziny, aktywności zawodowej i rozwoju duchowego. Te zagadnienia były kluczowe dla rozdziału trzeciego. Teoretyczne rozważania kończy opis sytuacji społecznej, ekonomicznej i prawnej kobiet. W ujęciu historycznym przez kolejne fale feminizmu zostały także przedstawione losy ruchów kobiet w Polsce, a następnie prawa kobiet w związku z przystąpieniem do Unii Europejskiej. Istotne w tej kwestii wydają się rozwojowe dylematy kobiet w różnych rolach społecznych, takich jak matka Polka, kobieta polityk, kobieta sukcesu. Role te nierozerwalnie wiążą się ze stereotypami i uprzedzeniami naszego społeczeństwa, wpisując się trwale w kontekst kulturowy Polski. Analiza i interpretacja wyników badań składa się z siedmiu rozdziałów. W pierwszym zostały omówione wyniki badań zachowań telewizyjnych na podstawie badań telemetrycznych, zaliczanych do ilościowych. Analiza, zaprezentowana w rozdziale drugim, dotyczyła najchętniej oglądanych programów, reklam, czasu spędzonego przed telewizorem, ulubionych stacji telewizyjnych i została przeprowadzona w podziale na dwie grupy docelowe. W rozdziale trzecim została przedstawiona zarówno analiza treści, jak i telemetryczna najchętniej oglądanych przez kobiety seriali – M jak miłość i Na Wspólnej. Porusza on również problem mechanizmów serialowych oraz fenomenu popularności tej kategorii programowej. W rozdziałach cztery–siedem zostanie przedstawiona analiza badań jakościowych na podstawie wywiadów pogłębionych, obejmująca również dwie grupy docelowe. Poruszane tematy dotyczą wpływu telewizji i codzienności na zachowania i postawy kobiet w różnych aspektach ich życia: pełnionych ról, podziału obowiązków w domu, cielesności kobiety, duchowości czy też sytuacji konfliktowych.
Lyszkowska_Zachowania mimetyczne.indb 8
2009-06-25 14:08:13
Wstęp
9
Studium socjologiczne pracy dotyczy kilku aspektów. Z jednej strony jest to podejście metodologiczne przy wyborze grup docelowych na podstawie klas i grup społecznych Pierre’a Bourdieu, z drugiej strony są to aspekty socjologiczne i pedagogiczne wpływu telewizji na kobiety. Wyjaśnienie tych kwestii znalazło się w części teoretycznej dotyczącej komunikacji masowej. Zakończenie zawiera finalne wnioski wynikające z kompilacji badań ilościowych i jakościowych przeprowadzonej na podstawie przedstawionych wcześniej teorii. Jest odpowiedzią na postawione pytanie badawcze: „Jaki jest wpływ telewizji i doświadczeń codzienności na zachowania mimetyczne kobiet?”. Praca stanowi próbę pokazania świata polskich kobiet i różnych sfer ich życia w kontekście wpływu telewizji i kształtowania się postaw oraz zachowań mimetycznych w zależności od etapu życia, na którym się obecnie znajdują. Mam nadzieję, że przyczyni się ona do zwrócenia większej uwagi na kobiety i ich poszukiwanie własnej tożsamości w odniesieniu do obrazów kobiet generowanych przez media.
Lyszkowska_Zachowania mimetyczne.indb 9
2009-06-25 14:08:13
Lyszkowska_Zachowania mimetyczne.indb 10
2009-06-25 14:08:13
Część I
Teoretyczne podstawy badań
Lyszkowska_Zachowania mimetyczne.indb 11
2009-06-25 14:08:13
Lyszkowska_Zachowania mimetyczne.indb 12
2009-06-25 14:08:13
Rozdział 1
Rozstrzygnięcia terminologiczne Celem rozdziału jest przedstawienie terminologii wybranych pojęć i koncepcji teoretycznych związanych z problematyką podjętej dysertacji. Słowami kluczowymi są pojęcia mimesis oraz terminy etymologicznie pokrewne, jak „naśladownictwo”, „podobieństwo”, odwrócenie mimesis, „symulakrum”. Szerzej zostanie omówiony termin zachowań mimetycznych w kontekście definicji kultury, w myśl której na kulturę składają się zachowania ludzi i ich wytwory 1. Mówiąc o koncepcjach teoretycznych, należy przede wszystkim przedstawić style życia według Pierre’a Bourdieu, na podstawie których dokonano doboru próby do badań jakościowych. Dlatego szerzej zostaną omówione pojęcia typu: kapitał kulturowy, habitus klasowy, przemoc symboliczna, pole, illusio. Ponadto zostaną opisane klasy i grupy społeczne zgodnie z koncepcją teorii społecznej Pierre’a Bourdieu.
1.1. Mimesis i zachowania mimetyczne Terminem kluczowym w pracy jest mimesis, klasyczne pojęcie estetyki. Mimesis funkcjonuje w naszym języku jako „odzwierciedlenie”, „powtórzenie”, „reprezentacja”, „bliskość”, „podobieństwo”2. Słowo to pochodzi od mimos – krótkiego żartobliwego przedstawienia, w którym intryga była prezentowana za pomocą gestów i mimiki aktorów. Mimos oznaczało również mima, czyli aktora występującego w tym przedstawieniu. Wyrażenie to było znane na Sycylii na początku VI wieku p.n.e. Od tego słowa pochodzi czasownik mimeisthai oznaczający czynność naśladowania, odgrywania kogoś innego, bycie podobnym3. 1 Definicja kultury brzmi następująco: „Kultura jest to względnie zintegrowana całość obejmująca zachowania ludzi przebiegające według wspólnych dla zbiorowości społecznej wzorów wykształconych i przyswajanych w toku interakcji oraz zawierająca wytwory takich zachowań” (A. Kłoskowska, Kultura masowa, PWN, Warszawa 2006, s. 40). 2 A. Melberg, Teorie mimesis, przeł. J. Balbierz, Universitas, Kraków 2002, s. 5. 3 Z. Mitosek, Mimesis. Zjawisko i problem, PWN, Warszawa 1997, s. 15–16.
Lyszkowska_Zachowania mimetyczne.indb 13
2009-06-25 14:08:13
14
Część I. Teoretyczne podstawy badań
Władysław Tatarkiewicz wspomina o związkach mimesis z kultem i rytuałem w następującej definicji: Mimesis – naśladowanie było nazwą czynności kultowych kapłana, składających się z tańca, muzyki i śpiewu; poświadczył to zarówno Platon, jak i Strabon; wyraz, który później oznaczał odtwarzanie rzeczywistości w rzeźbach czy sztukach teatralnych, był wtedy stosowany do tańca, mimiki i muzyki – i tylko do nich. Zarówno hymny delijskie, jak i Pindar, a także Arystoteles dawali nazwę tę muzyce. Naśladowanie nie było odtwarzaniem rzeczywistości zewnętrznej, lecz wyrażaniem wewnętrznej; było ekspresją, było podobne do funkcji aktora, kopisty. W sztukach plastycznych nie miało zastosowania4.
W starożytnej Grecji słowo mimesis miało następujące znaczenia: 1. Naśladowanie wyglądu i zachowań zwierząt lub ludzi za pomocą gestów, słów i tańców, na przykład: naśladowanie wilka, naśladowanie dźwięków gwary. 2. Naśladowanie jednej osoby przez drugą. W Elektrze Eurypidesa żona chciała naśladować zachowanie męża w sprawach zdrady. 3. Podobieństwo do wyglądu jakiejś osoby lub rzeczy przedstawione w formie rzeź by. 4. Ekspresja uczuć w ruchach ciała, w granych melodiach i śpiewach5. Za pierwsze teksty mówiące o zjawisku mimesis uznaje się Państwo Platona i Poetykę Arystotelesa. Według Platona termin ten oznaczał obraz, odzwierciedlenie, imitację, mimikę. Natomiast według Sokratesa sztuka jest odzwierciedleniem z trzeciej ręki, pozostaje zatem niepewnym źródłem wiedzy. Wykonanie sofy przez platońskiego rzemieślnika oddala się od pierwowzoru sofy, a odzwierciedlenie sofy rzemieślnika przez artystę doprowadza nas do trzeciego wymiaru naśladownictwa6. Więc tym samym będzie – stwierdza Sokrates – i autor tragedii, jeżeli jest naśladowcą, on będzie kimś trzecim z natury, licząc od króla i od prawdy, i wszyscy inni naśladowcy tak samo7.
Jeden z największych greckich filozofów przyrody, Demokryt, uważał, że staliśmy się w najważniejszych rzeczach uczniami zwierząt: naśladując pająka, staliśmy się jego uczniami w tkaniu i łataniu, a tak samo uczniami jaskółki w budowaniu, śpiewających ptaków, łabędzia i słowika w śpiewaniu8.
4 W. Tatarkiewicz, Dzieje sześciu pojęć, PWN, Warszawa 1988, s. 313. 5 Z. Mitosek, Mimesis..., op. cit., s. 16. 6 Stwierdzenie to zostało później rozwinięte przez J. Baudrillarda w teorii hiperrzeczywistości. Por. J. Baudrillard, Symulakry i symulacja, przeł. S. Królak, Sic!, Warszawa 2005, s. 10–11, 101–109. 7 Cyt za: A. Melberg, Teorie mimesis, op. cit., s. 10. 8 Cyt za: Z. Mitosek, Mimesis..., op. cit., s. 18.
Lyszkowska_Zachowania mimetyczne.indb 14
2009-06-25 14:08:13
Rozdział 1. Rozstrzygnięcia terminologiczne
15
Natomiast Arystofanes w komedii Tesmoforie określił związek między mimesis a rzeczywistością w słowach wypowiadanych przez jednego z bohaterów: „Czego nam brak [w rzeczywistości], tego dostarcza nam naśladowanie [w poezji]”9. Arystoteles także podzielał to przekonanie, twierdząc w Fizyce: „Sztuki bądź uzupełniają przyrodę tym, czego nie zdołała zrobić, bądź ją naśladują”10. Zofia Mitosek określiła mimesis jako łacińskie imitatio w retoryce, czyli naśladowanie mistrza i jego modeli przez uczniów, naśladowanie dzieł znanych autorów przez następne pokolenia, naśladowanie technik dyskursywnych (retorycznych i poetyckich) składających się na tradycję11.
Według najogólniejszej definicji natomiast, jak podaje wcześniej autorka, mimesis to czynność lub zabieg, w wyniku którego jakiś przedmiot czy zachowanie zawiera w swojej materii pewne aspekty formy innego przedmiotu czy zachowania, istniejącego wcześniej w innej materii 12.
Zachowania mimetyczne dotyczą całej działalności człowieka: nauki, życia codziennego, gier i zabaw, świąt, magii, religii i sztuki, a także zwierząt i roślin. Można je podzielić dodatkowo na dwie kategorie – zachowania mimetyczne odruchowe i zachowania mimetyczne będące świadomym odwzorowaniem czynników zewnętrznych. Zachowania mimetyczne odruchowe towarzyszące człowiekowi od najmłodszych lat, opisane w psychologii rozwojowej człowieka, są nauką życia codziennego opierającą się na naśladowaniu mowy, ruchów, zachowań z otoczenia. Zachowania mimetyczne, które odzwierciedlają świat zewnętrzny, są procesem świadomym lub nieświadomym, wynikającym z obserwacji i adaptacji czynności, zachowań zaczerpniętych z życia codziennego, telewizji, kina i innych źródeł. Tak rozumiane mimesis występuje w obszarach filogenetycznych, etnologicznych, antropologicznych, estetycznych, psychologicznych, psychoanalitycznych, socjologicznych, a nawet genetycznych13. Dziedziczenie genów, będące przedmiotem badań genetyki, polega na procesach reprodukcji i imitacji w fazach filogenetycznych rozwoju żywych organizmów. Na poziomie molekularnym procesy mimetyczne oznaczają produkowanie replik. Naśladowanie artystyczne jako stworzenie dzieła mającego cechy podobne do naśladowanego przedmiotu funkcjonuje na dwóch płaszczyznach. Pierwsza przedstawia czynność kształtowania przedmiotu ze względu na inny przedmiot. Druga ujmuje relację bycia obrazem czy reprezen-
9 10 11 12 13
Za: ibidem, s. 20. Ibidem. Ibidem, s. 18. Ibidem, s. 17. Ibidem, s. 17 i 96.
Lyszkowska_Zachowania mimetyczne.indb 15
2009-06-25 14:08:13
16
Część I. Teoretyczne podstawy badań
towaniem14. Podobieństwo między rzeczywistością a naśladowaną formą jest tu przedmiotem wielu dyskusji. Według Zofii Mitosek mimesis we współczesnych użyciach występuje w trzech znaczeniach: 1. Mimesis jako przedstawienie obiektywnego świata w utworze literackim. Tę koncepcję reprezentowali Erich Auerbach, Georg Lukacs, w pewnym znaczeniu René Girard. Erich Auerbach, zajmujący się literaturą realistyczną, przez mimesis rozumiał przedstawienie obiektywnego świata, którego fragmenty można odnaleźć w stylu danego utworu bądź jego kompozycji – ma fabułę, akcję, czas i przestrzeń. Dzięki temu utwory realistyczne są o wiele łatwiejsze w recepcji niż utwory napisane w konwencji kreacjonizmu, które często dodatkowo charakteryzują się przekształconym językiem15. Marksistowski teoretyk Georg Lukacs mówi natomiast o mimesis pośredniej (gedopelte mimesis), która jako reprezentacja typowa polega na uzewnętrznieniu przeżyć artysty16. Pojęcie to jest przez Lukacsa stosowane równoznacznie z kategorią ekspresji. Mimesis jest odpowiedzią na potrzeby społeczne. Symptomy mimesis widzi w literaturze, filmie, malarstwie abstrakcyjnym, architekturze i sztuce ogrodów. W antropologicznej koncepcji René Girarda człowiek jest zdominowany przez pragnienie posiadania przedmiotów należących lub mogących należeć do innego człowieka. Chęć posiadania nazywana jest pragnieniem mimetycznym. Girard powołuje się na powieść Stendhala Czerwone i czarne. Jej bohater naśladuje swojego rywala, by posiąść pożądany przedmiot. Jednak zatraca się w tym przesiąkniętym nienawiścią naśladownictwie. Cel przestaje być tak istotny, a człowiek w wyniku zmagań traci swoje siły. Antropolog zwrócił także uwagę na naśladowanie życia bohaterów romansów i powieści przez bohaterów innych powieści. Tak się dzieje w powieściach Gustawa Flauberta czy Miguela Cervantesa. Zjawisko to przekłada się na naśladowanie postaci medialnych bądź z seriali telewizyjnych, co jest przedmiotem analizy w tej pracy jako jedno z zachowań mimetycznych. 2. Mimesis jako naśladowanie aktywności językowej w literaturze. Rozróżniamy dwie koncepcje naśladowczej aktywności językowej: a) Obraz świata stworzony przez pisarza jest kopią świata zastanego, imitacją gwary, idiomów, kliszą językową. Stanowisko to reprezentuje Michaił Bachtin, wyróżnił także pojęcie mimetyzmu formalnego, czyli wykorzystanie listów, wywiadów, przemówień jako potocznych form komunikacji.
14 Z. Mitosek, Mimesis..., op. cit., s. 17. 15 E. Auerbach, Mimesis. Rzeczywistość przedstawiona w literaturze Zachodu, przeł. Z. Żabicki, Prószyński i S-ka, Warszawa 2004, s. 21. 16 G. Lukacs, Die Eigenart des Aesthetischen, Neuvied 1963; S. Morawski, Mimesis i hiperrealizm, „Literatura na Świecie” 1988, z. 1. Obie pozycje za: Z. Mitosek, Mimesis..., op. cit., s. 26.
Lyszkowska_Zachowania mimetyczne.indb 16
2009-06-25 14:08:13