Wychowanie moralne w zarysie

WYCHOWANIE

Łobocki_Wychowanie moralne w zar1 1

MORALNE W ZARYSIE

2009-04-23 11:24:31

Ĺ obocki_Wychowanie moralne w zar2 2

2009-04-23 11:24:31

MIECZYSŁAW ŁOBOCKI

WYCHOWANIE

MORALNE W ZARYSIE

KRAKÓW 2009

Łobocki_Wychowanie moralne w zar3 3

2009-04-23 11:24:31

© Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2002

Redakcja wydawnicza: Wojciech Śliwerski

Korekta: Anna Chojowska

Projekt okładki: Ewa Beniak-Haremska

ISBN 978-83-7587-162-3

Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel. (012) 422-41-80, fax (012) 422-59-47 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie V, Kraków 2009

Łobocki_Wychowanie moralne w zar4 4

2009-04-23 11:24:31

SPIS TREŚCI Słowo wstpne .......................................................................................... 7 Rozdział I Charakterystyka wychowania moralnego i jego uwarunkowania ......

1. Rozumienie wychowania moralnego ...................................................

2. Potrzeba wychowania moralnego .........................................................

3. Tradycyjne metody wychowania moralnego ........................................

4. Nowsze metody wychowania moralnego .............................................

5. Psychospołeczne uwarunkowania wychowania moralnego ...................

6. Granice wychowania moralnego ..........................................................

11 13 17 22 29 34 41

Rozdział II Rozwój moralny dzieci i młodziey ......................................................

1. Pojęcie rozwoju moralnego i jego przejawy ..........................................

2. Przegląd teorii rozwoju moralnego .......................................................

3. Stadia rozwoju moralnego ...................................................................

4. Z badań nad rozwojem moralnym .......................................................

5. Wychowanie a rozwój moralny ...........................................................

45 47 53 56 64 68

Rozdział III Wartoci tworzywem wychowania moralnego ...................................

1. Wprowadzenie w problematykę wartości .............................................

2. Rola wartości w wychowaniu moralnym ..............................................

3. Altruizm wartością nadrzędną w wychowaniu moralnym ....................

4. Inne preferowane wartości w wychowaniu moralnym ..........................

5. Z teorii i badań dotyczących wartości ..................................................

71 73 79 84 90 98

SPIS

Łobocki_Wychowanie moralne w zar5 5

TREŚCI

5

2009-04-23 11:24:31

Rozdział IV Autorytet w wychowaniu moralnym ..................................................

1. Rozumienie autorytetu ......................................................................

2. Rodzaje autorytetu ............................................................................

3. Znaczenie autorytetu w wychowaniu moralnym ................................

4. Warunki uznania nauczycieli za autorytet ..........................................

5. Osoby o uznanym autorytecie moralnym ..........................................

105 107 112 118 123 129

Rozdział V Nauczanie religii a wychowanie moralne .........................................

1. Nauczanie religii w służbie moralności uczniów ................................

2. Koncepcje nauczania religii w szkole ..................................................

3. Wymagania stawiane katechetom .......................................................

4. Problemy z nauczaniem religii w szkole ..............................................

137 139 145 151 157

Rozdział VI Wychowanie seksualne a wychowanie moralne ................................

1. Nierozłączność wychowania seksualnego i moralnego ........................

2. Potrzeba wychowania seksualnego w szkole .......................................

3. Wychowanie seksualne zorientowane biologicznie .............................

4. Wychowanie seksualne zorientowane etycznie ...................................

5. Niezbędne warunki poprawności wychowania seksualnego ................

163 165 167 169 172 176

Rozdział VII Czynniki dezorganizujce wychowanie moralne .............................

1. Co utrudnia wychowanie moralne w dobie współczesnej ...................

2. Czynniki dezorganizujące wychowanie moralne w rodzinie ...............

3. Czynniki dezorganizujące wychowanie moralne w szkole ..................

4. Inne przeszkody w wychowaniu moralnym .......................................

181 183 186 193 198

Zakoczenie ............................................................................................ 203 Bibliografia ............................................................................................. 205

Łobocki_Wychowanie moralne w zar6 6

2009-04-23 11:24:31

SŁOWO WSTĘPNE Nie ma chyba we współczesnym świecie – obok starań o zaspokojenie podstawowych potrzeb ludzi ubogich, schorowanych, niepełnosprawnych, samotnych lub nie mogących pomóc sobie samym – zadań ważniejszych, niż formacja moralna dzieci i młodzieży. Dzięki niej można oczekiwać korzystnych przeobrażeń w ich rozwoju moralnym, a zwłaszcza w udoskonalaniu kontaktów międzyludzkich opartych na miłości i wzajemnym poszanowaniu godności osobistej. Istnieje obecnie – podobnie zresztą jak dawniej – pilne zapotrzebowanie na zachowania i postawy moralne, bez których świat nie jest w stanie istnieć normalnie. One to bowiem mogą przyczynić się do znacznego ograniczenia wzajemnych utyskiwań i konfliktów, głośnych u nas oznak malwersacji i korupcji oraz szukania u innych taniego poklasku, w tym nierzadko cudzym kosztem.

Stąd też dla przezwyciężenia szerzącego się zła nie bez znaczenia może okazać się wychowanie moralne, którego głównym celem jest ukształtowanie człowieka o niezachwianym kręgosłupie moralnym, a więc hołdującym odważnie wartościom i normom utożsamianym z moralnością. Szczególną wagę w wychowaniu tym przywiązuje się do zgodności postępowania z Dekalogiem, nakazem miłości bliźniego i personalistyczną wizją człowieka w ogóle.

Takiemu rozumieniu wychowania moralnego poświęcona jest niniejsza publikacja. Mówi się w niej o różnych aspektach oddziaływania na sferę moralną chłopców i dziewcząt. Poszczególne rozdziały – zamieszczone tam – służą coraz to innej osobliwej charakterystyce wychowania moralnego. Zapoznanie się z nimi nie wymaga czytania ich w podanej tutaj kolejności. Niemniej jednak wskazane byłoby rozpocząć czytanie od pierwszego rozdziału wprowadzającego w ogólną problematykę wychowania moralnego. Dalsze rozdziały bowiem są głównie próbą jej uszczegółowienia.

Ogółem książka składa się – poza słowem wstępnym, zakończeniem i spisem bibliograficznym, obejmującym wyłącznie pozycje cytowane – z siedmiu rozdziałów.

W rozdziale I dokonuje się ogólnej charakterystyki wychowania moralnego.

Mówi się tam m.in. o wychowaniu moralnym w znaczeniu opisowym i oceniającym. Ukazuje się je także jako nieodłączną część wychowania w ogóle i podkreśla jego doniosłą rolę w czasach dzisiejszych. Szeroko omawia się tradycyjne

SŁOWO

Łobocki_Wychowanie moralne w zar7 7

WSTĘPNE

7

2009-04-23 11:24:32

i nowsze metody wychowania moralnego oraz jego uwarunkowania psychospołeczne, jakimi są w szczególności podmiotowe traktowanie dzieci i młodzieży, stwarzanie wśród nich atmosfery bez lęku, jak i poprawne porozumiewanie się z nimi przez rodziców, wychowawców i nauczycieli. W zakończeniu rozdziału zwraca się uwagę na niektóre trudności napotykane w wychowaniu moralnym.

Rozdział II jest poświęcony rozwojowi moralnemu dzieci i młodzieży. Najpierw – poza wyjaśnieniem pojęcia rozwoju moralnego i ukazaniem jego różnych przejawów – dokonuje się przeglądu wybranych teorii rozwoju moralnego, w tym m.in. teorii poznawczo-rozwojowej i teorii uczenia się oraz opisuje się stadia rozwoju moralnego w ujęciu J. Piageta i L. Kohberga. Referuje się także niektóre wyniki badań nad rozwojem moralnym, dotyczących m.in. powiązań rozumowania moralnego z rozwojem moralnym i postępowaniem moralnym, a także uniwersalności faz rozwoju moralnego i różnic w rozumowaniu moralnym chłopców i dziewcząt. Mowa jest też o rozwoju moralnym w aspekcie oddziaływań wychowawczych.

Rozdział III ukazuje wartości jako tworzywo wychowania moralnego. Precyzuje się w nim różne sposoby rozumienia i istnienia wartości oraz podaje rozmaite ich klasyfikacje. Dużo miejsca poświęca się roli wartości w wychowaniu moralnym oraz altruizmowi jako wartości w nim nadrzędnej i innym preferowanym tam wartościom, jak wartość osoby ludzkiej, sprawiedliwość, wolność i tolerancja.

Rozdział IV dotyczy autorytetu w wychowaniu moralnym. Przedstawia się zarówno potoczne, jak i naukowe jego rozumienie łącznie z ogólnymi uwagami krytycznymi na jego temat. Dokonuje się również opisu różnego rodzaju autorytetu, jak np. autorytet epistemiczny, deontyczny, moralny, wyzwalający lub ujarzmiający. Obszernie wyjaśnia się znaczenie autorytetu w wychowaniu moralnym oraz wyszczególnia cechy osobiste i kompetencje zawodowe nauczycieli, dzięki którym mają oni szansę cieszyć się autorytetem wśród uczniów. Charakteryzuje się również sylwetkę M. Gandhiego, A. Schweitzera i Matki Teresy z Kalkuty jako osób o uznanym autorytecie, na które bezsprzecznie warto powoływać się w wychowaniu moralnym.

W rozdziale V mowa jest o nauczaniu religii w procesie wychowania moralnego. Na wstępie podkreśla się doniosłe znaczenie, jakie mogą mieć lekcje religii dla rozwoju moralnego uczniów. Następnie charakteryzuje się konfesyjną, ponadkonfesyjną i konfesyjno-antropologiczną koncepcję nauczania religii, a także koncepcję aktywizującego i mentorskiego nauczania tego rodzaju. Szeroko omawia się wymagania stawiane katechetom i problemy związane z nauczaniem religii w szkole.

Rozdział VI traktuje o wychowaniu seksualnym (prorodzinnym) jako integralnej części wychowania moralnego. Podejmuje się w nim próbę ukazania integralności wychowania seksualnego i moralnego oraz pilne zapotrzebowanie na wychowanie seksualne w szkole. Szczególną wagę przywiązuje się do charakterystyki

8

SŁOWO

WSTĘPNE

Łobocki_Wychowanie moralne w zar8 8

2009-04-23 11:24:32

wychowania seksualnego zorientowanego bądź to biologicznie, bądź etycznie. Za celowe z wychowawczego punktu widzenia uważa się w szczególności wychowanie seksualne z uwzględnieniem istotnych jego aspektów natury moralnej. Przy czym zaleca się zabieganie o spełnienie takich warunków poprawności wychowania seksualnego, jak odwzajemniona miłość rodziców, uświadomienie seksualne we właściwym czasie i bez nadmiernej gorliwości, a nade wszystko w formie dialogu z dziećmi i młodzieżą na interesujące ich tematy związane z płciowością.

Rozdział VII jest poświęcony czynnikom dezorganizującym wychowanie moralne. Do czynników takich o zasięgu niemal uniwersalnym w dobie współczesnej zalicza się hipertrofię postaw konsumpcyjnych, dewaluację wartości moralnych, anonimowość w kontaktach międzyludzkich, instytucjonalizację życia społecznego oraz nadmiar przemocy i seksu w mediach. Wśród czynników, będących przeszkodą w wychowaniu moralnym w rodzinie, wymienia się w szczególności dezintegrację życia rodzinnego, wadliwe postawy rodziców, pozbawienie dziecka wzorów osobowych w rodzinie, niedosyt miłości rodzicielskiej i niedocenianie wartości w życiu rodzinnym. Natomiast w szkole tego rodzaju utrudnienia upatruje się m.in. w autokratycznym stylu kierowania wychowawczego, preferowaniu przez nauczycieli funkcji kształcącej i wyraźnym niedocenianiu wychowania moralnego. Zwraca się też uwagę m.in. na szkodliwy wpływ na wychowanie moralne łatwo dostrzeganego w szkole przerostu współzawodnictwa nad współdziałaniem i niedosytu współpracy nauczycieli z rodzicami.

W niektórych rozdziałach wykorzystano fragmenty opublikowanych wcześniej moich artykułów, lecz przeważnie w wersji zmienionej i poszerzonej.

Książka jest adresowana do nauczycieli, wychowawców i rodziców oraz studentów pedagogiki, psychologii i kierunków nauczycielskich. Niemałą usługę może oddać pracownikom naukowo-dydaktycznym zainteresowanym problematyką wychowawczą i zajmującym się nauczaniem teorii wychowania w szkołach wyższych.

Mieczysław Łobocki Lublin, listopad 2001

Łobocki_Wychowanie moralne w zar9 9

2009-04-23 11:24:32