Zanim się urodziłem. Rozwój człowieka w prenatalnym okresie życia

Emilia Lichtenberg-Kokoszka

Zanim się urodzi

łem Rozwój człowieka w prenatalnym okresie życia –zagadnienia wybrane

© Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2014

Recenzent: dr hab. Wiesław Sikorski, prof. UO

Redakcja wydawnicza: Beata Bednarz Anna Czelakowska

Korekta: Ewelina Wrona

Opracowanie typograficzne: Alicja Kuźma

Projekt okładki: Anna M. Damasiewicz

Grafika na okładce: © Зоя Фёдорова | Depositphotos.com

Rysunki: Agnieszka Lichtenberg-Kokoszka ISBN 978-83-8294-214-9

Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel./fax: (12) 422 41 80, 422 59 47, 506 624 220 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie II poszerzone, Kraków 2022

Spis tre

ści

Wstęp ..................................................................................................... 9

Część pierwsza Rozwój człowieka w prenatalnym okresie życia

I. Rozwój poczętego dziecka ............................................................................. 15

1. Okres rozwoju listków zarodkowych .............................................. 16

1.1. Okres jaja płodowego ............................................................. 16 Wrażliwość na czynniki szkodliwe .......................................... 17 Początek życia ludzkiego .......................................................... 17

1.2. (Właściwy) okres rozwoju listków zarodkowych ..................... 18 Wrażliwość na czynniki szkodliwe .......................................... 19 Bliźnięta ................................................................................. 20

2. Okres rozwoju zarodkowego .......................................................... 23 Wrażliwość na czynniki szkodliwe ................................................. 25 Czynniki zaburzające rozwój poczętego dziecka ................................ 25

3. Okres płodowy .............................................................................. 26 Wrażliwość na czynniki szkodliwe ................................................. 29 Otyłość a prenatalny okres życia ....................................................... 30

II. Pamięć prenatalna, czyli niezwykły świat zmysłów ............................. 35 1. Rozwój układu nerwowego ............................................................ 36

1.1. Mózg ...................................................................................... 36 Stymulacja rozwoju mózgu ..................................................... 37 Mikrouszkodzenia dojrzewającego mózgu .................................. 37 2. Rozwój zmysłów ............................................................................ 39

2.1. Wzrok .................................................................................... 40 Stymulacja wzroku ................................................................. 40 „Okno na świat” ...................................................................... 41

2.2. Słuch ...................................................................................... 41 Stymulacja słuchu .................................................................. 42 Dźwięki z matczynego ciała ..................................................... 43

2.3. Smak ...................................................................................... 44 Stymulacja zmysłu smaku ....................................................... 45 Alkohol a rozwój poczętego dziecka ........................................... 46 2.4. Węch ..................................................................................... 48 Stymulacja zmysłu powonienia .............................................. 48 Wspomnienia można odziedziczyć ............................................ 49 2.5. Dotyk .................................................................................... 50 Stymulacja czucia ................................................................... 51 Wrażliwość na ból ................................................................... 52 2.6. Zmysł równowagi .................................................................. 53 Stymulacja zmysłu równowagi ............................................... 53 Odruchy bezwarunkowe .......................................................... 54 III. Kształtowanie tożsamości płciowej .................................................... 57 1. Biomedyczne aspekty kształtowania płci ....................................... 57 1.1. Płeć chromosomalna i genetyczna .......................................... 57 1.2. Płeć gonadalna ....................................................................... 58 1.3. Płeć genitalna ......................................................................... 59 1.4. Wewnętrzne narządy płciowe ................................................. 60 1.5. Płeć hormonalna .................................................................... 60 Wybrane czynniki zaburzające kształtowanie płciowości ............ 61 2. Płeć somatyczna ............................................................................ 62 Obojnactwo .................................................................................... 63

Wstęp

Prenatalny okres życia człowieka wciąż pozostaje dla wielu z nas zagadką. Wprawdzie mamy już możliwość obserwacji rozwoju poczętego dziecka, choćby na monitorze USG, większą dostępność do filmów i książek, a w mediach od czasu do czasu pojawiają się doniesienia z badań informujące o tym, czego uczymy się w tej najwcześniejszej fazie życia, niemniej wiedza ta bardzo powoli toruje sobie drogę w naszej świadomości.

Ten nieistotny do niedawna okres ludzkiego życia coraz częściej staje się także podstawą badań. Naukowców zaczęło interesować już nie tylko to, jak rozwija się poczęte dziecko, ale i to, do czego zdolne są jego zmysły i umysł. Inaczej mówiąc, próbują oni ustalić zarówno to, co płód widzi czy słyszy, jak i to, co z tego zapamiętuje.

Obserwując czy analizując rozwój człowieka po jego urodzeniu, zwłaszcza w sytuacji pojawienia się pewnych nieprawidłowości, niejednokrotnie poszukujemy ich pierwotnych przyczyn właśnie w okresie prenatalnym czy okołoporodowym. Coraz częściej również rehabilitanci, logopedzi, psycholodzy czy psychoterapeuci zwracają uwagę, że praca z pacjentem wymaga już nie tylko przepracowania okresu wczesnego dzieciństwa, ale także cofnięcia się aż do okresu narodzin, a nawet rozwoju prenatalnego.

Coraz większe zainteresowanie, zarówno świata nauki, jak i społeczeństwa, poczętym dzieckiem, jego rozwojem czy możliwością wpływu na ów rozwój, wymaga zatem odsłonięcia i ogarnięcia obszernej wiedzy. Ze względu na niepodważalny już dzisiaj fakt, że podwaliny naszego zdrowia i funkcjonowania fizycznego, psychicznego, społecznego, a nawet duchowego powstają właśnie w okresie prenatalnym, konieczne staje się przedstawienie nie tylko somatycznego rozwoju poczętego dziecka, ale również posiadanych przez nie kompetencji, wpływających chociażby na „pamięć prenatalną”. Współcześnie niezwykle istotne wydaje się też ukazanie wpływu omawianego okresu na kształtowanie się tożsamości płciowej.

Omówienie pamięci prenatalnej i kształtowania tożsamości płciowej byłoby wręcz niemożliwe bez uprzedniego przedstawienia rozwoju poczętego dziecka – jego gotowości do odbierania i interpretowania informacji za pomocą różnych zmysłów, a także wrażliwości na czynniki wspierające, utrudniające czy wręcz zaburzające jego prawidłowy rozwój fizyczny, psychiczny

czy społeczny. Z tego powodu książkę rozpoczyna rozdział dotyczący rozwoju poczętego dziecka, uzupełniony o informacje wykraczające poza standard nauczania. Proponowana w przypisach literatura pozwoli zainteresowanym na dalsze pogłębianie wiedzy.

Rozdział poświęcony kwestii pamięci prenatalnej przybliża nie tylko proces zapamiętywania zachodzący w tym najwcześniejszym okresie życia, lecz także czynniki go wspierające czy utrudniające. Opisano w nim kompetencje dziecka, czyli jego gotowość do odbierania bodźców (za pomocą funkcjonujących już zmysłów) oraz ich utrwalania w pamięci. Wskazano na działania, które – stymulując prawidłowy rozwój poczętego dziecka – stanowią w pewnym sensie profilaktykę zaburzeń rozwoju postnatalnego. W sytuacji zaś zdiagnozowania nieprawidłowości rozwojowych niemowlęcia czy starszego dziecka (a nawet człowieka dorosłego) pozwalają na poszukiwanie ich pierwotnych przyczyn właśnie w okresie prenatalnym. Rozważania na temat kształtowania tożsamości płciowej pokazują, jak ważnym, a zarazem skomplikowanym działaniem jest kształtowanie jej wymiaru fizycznego, psychicznego i społecznego. Umożliwiają zrozumienie tego, że posiadanie płci genetycznej czy gonadalnej nie jest czynnikiem jedynym i ostatecznym, wpływającym na kształtowanie płci genitalnej. Pozwalają spojrzeć na hormony w kontekście nie tylko ich standardowych funkcji w organizmie, lecz również ich znaczenia dla kształtowania fizycznej, psychicznej czy społecznej płci człowieka.

Również dla rodziców prenatalny okres życia dziecka to czas wyjątkowy. W psychologii prenatalnej traktuje się go wręcz jako czas tzw. kryzysu rozwojowego. Dobrze przeżyty prowadzi do integracji pozytywnej i do funkcjonowania na wyższym poziomie dojrzałości psychicznej i bardziej satysfakcjonującego życia małżeńsko-rodzinnego. Poczęcie dziecka wpływa bowiem zarówno na rozwój bio-psycho-społeczny kobiety, jak i na dojrzewanie psychospołeczne mężczyzny.

Zachodzące podczas ciąży zmiany stwarzają konieczność biologicznej i psychicznej, a także społecznej adaptacji ciężarnej i jej rodziny do nowej sytuacji. Już pierwsze tygodnie po poczęciu dziecka są dla kobiety i jej partnera niezwykle trudne. Zwiększa się zakres obowiązków oraz odpowiedzialności, zmieniają się plany i hierarchia wartości, inny jest sposób spędzania wolnego czasu. Następuje przewartościowanie dotychczasowego życia, rozwój duchowy oraz podniesienie na wyższy poziom moralny. E. Sujak stwierdza wręcz, że podjęcie roli ojcowskiej lub macierzyńskiej powoduje zdecydowanie donioślejszy skok rozwojowy niż wielka rewolucja młodzieńczego dojrzewania.

W małżeństwie obserwuje się również ugruntowaną już współcześnie społeczną tendencję do aktywnego uczestnictwa obojga rodziców w prenatal-

nym okresie życia dziecka, porodzie oraz przygotowaniu do podjęcia funkcji rodzicielskich. Okres ciąży przeżywany zarówno przez kobietę, jak i mężczyznę to już nie bierne „oczekiwanie na narodziny dziecka” – ale czas wzmożonej aktywności. Codzienne zachowania ulegają przekształceniom na takie, które będą najkorzystniejsze dla rozwijającego się potomka i ciężarnej. Uzupełniana jest wiedza o sytuacjach typowych i problemowych wynikających z zaistnienia ciąży, sposobach radzenia sobie w sytuacjach trudnych, rozwoju poczętego dziecka oraz możliwości „komunikowania się” z nim już w wewnątrzmacicznej fazie życia. Następuje przygotowanie do porodu i opieki nad noworodkiem. Nigdy wcześniej i nigdy później u większości rodziców nie pojawia się już tak wielka motywacja do zdobywania wiedzy o swoim dziecku.

Nadanie kobiecie i mężczyźnie, dzięki którym poczęło się nowe życie, miana rodziców powoduje, że dziecko przed urodzeniem nie jest już „niczyje”, nie musi liczyć jedynie na tzw. przyszłych rodziców, ale ma matkę i ojca, którzy stwarzają mu jak najlepsze warunki rozwoju. Z kolei nazwanie poczętej istoty dzieckiem, a nie jajem płodowym, zarodkiem czy płodem, podkreśla stosunek emocjonalny łączący rodziców z potomkiem i prócz wymiaru medycznego nadaje mu aspekt społeczny, a nawet pedagogiczny. Uświadamia rodzicom, czy raczej potwierdza, że już od chwili poczęcia, a nie od momentu narodzin mogą, a nawet powinni zacząć pełnić swoje funkcje rodzicielskie.

Pierwotnie książka została przygotowana jako materiał uzupełniający dla studentów kierunków pedagogicznych oraz nauk o rodzinie w ramach przedmiotu biomedyczne podstawy rozwoju i wychowania, ale istota zagadnienia sprawia, że jej odbiorcami mogą być także nauczyciele wychowania do życia w rodzinie, biologii, religii, pedagodzy i psycholodzy, pracownicy służby zdrowia oraz rodzice oczekujący na narodziny dziecka i inne osoby zainteresowane problematyką związaną z prenatalnym okresem życia człowieka. Pierwsze wydanie skupiało się ponadto „jedynie” na poczętym dziecku. Wydanie drugie zostało wzbogacone o tematykę najwcześniejszego rodzicielstwa, stając się tym samym swego rodzaju kompendium wiedzy o tym pierwszym, jakże istotnym etapie w życiu rodziny.

Polecana literatura

Banach M., Matejek J., „W trosce o zdrowie dziecka i twoje”. Płodowy Zespół Alkoholowy (FAS) – kompendium wiedzy, Scriptum, Kraków 2016.

Bartel H., Embriologia. Podręcznik dla studentów, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2004.

Bauer J., Pamięć komórkowa naszego ciała. Jak uzdrowić geny i uwolnić się od dziedzicznych chorób, złych doświadczeń oraz wspomnień, Vital, Białystok 2019.

Eliot L., Co tam się dzieje? Jak rozwija się mózg i umysł w pierwszych pięciu latach życia, Media Rodzina, Poznań 2010.

Galewicz W. (red.), Początki ludzkiego życia, Universitas, Kraków 2010.

Kmieciak B. (red.), Między chromosomem a paragrafem. Transseksualizm w ujęciu prawnym, społecznym i medycznym, Wydawnictwo Instytutu Wymiaru Sprawiedliwości, Warszawa 2021.

Kornas-Biela D., Wokół początku życia ludzkiego, Pax, Warszawa 2004.

Kułakowska Z., Wczesne uszkodzenie dojrzewającego mózgu. Od neurofizjologii do rehabilitacji, Folium, Lublin 2003.

Lichtenberg-Kokoszka E., Ciąża zagadnieniem biomedycznym i psychopedagogicznym, Impuls, Kraków 2008.

Lichtenberg-Kokoszka E., Ojcostwo od poczęcia [w:] M. Marczewski, R. Gawrych, D. Opozda, T. Sakowicz, P. Skrzydlewski (red.), Pedagogika rodziny. Podejście systemowe, t. 3: Wychowanie do rodziny, Wyższa Szkoła Społeczno-Ekonomiczna, Gdańsk 2018.

Masgutova S., Akhmatova N., Integracja odruchów dynamicznych i posturalnych z układem ruchowym całego ciała. Podejście kinezjologii edukacyjnej, Międzynarodowy Instytut Neurokinezjologii Rozwoju Ruchowego i Integracji Odruchów, Warszawa 2005.

Mishell D.R., Brenner P.F. (red.), Endokrynologia ginekologiczna, α-medica Press, Bielsko-Biała 1996.

Romer T.E. (red.), Endokrynologia kliniczna dla ginekologa, internisty i pediatry, Springer PWN, Warszawa 1998.

Spork P., Drugi kod. Epigenetyka, czyli jak możemy sterować własnymi genotypami, W.A.B., Warszawa 2011.

Wojaczek M., Rozwój więzi z dzieckiem w prenatalnym okresie życia [w:] E. Lichtenberg-Kokoszka, E. Janiuk, J. Dzierżanowski (red.), Ciąża czy stan błogosławiony? Zagadnienie interdyscyplinarne, Impuls, Kraków 2011.