Odpowiedzialność podmiotowa dzieci

Odpowiedzialność podmiotowa dzieci Jak rozumieć i inspirować jej rozwój?

Krzywosz-Rynkiewicz-7 _08_07.ind1 1

2007-08-10 11:20:12

Krzywosz-Rynkiewicz-7 _08_07.ind2 2

2007-08-10 11:20:12

Beata Krzywosz-Rynkiewicz

Odpowiedzialność podmiotowa dzieci Jak rozumieć i inspirować jej rozwój?

Oficyna Wydawnicza „Impuls” Kraków 2007

Krzywosz-Rynkiewicz-7 _08_07.ind3 3

2007-08-10 11:20:12

© Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2007

Recenzent: prof. nadzw. dr hab. Adam Niemczyński

Redakcja wydawnicza: Urszula Lisowska

Korekta: Magdalena Polek Anna Czelakowska

Projekt okładki: Ewa Beniak-Haremska

Badania zostały sfinansowane ze środków Komitetu Badań Naukowych, GRANT 2 H01F003 25

Wydanie publikacji zostało dofinansowane przez Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie

ISBN 978-83-7308-865-8

Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel. (0-12) 422-41-80, fax: (0-12) 422-59-47 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2007

Krzywosz-Rynkiewicz-7 _08_07.ind4 4

2007-08-10 11:20:12

Spis treści Wstęp ................................................................................................................. 9 Podziękowania .................................................................................................... 15 Rozdział I Renesans odpowiedzialności ............................................................................... 17 Znaczenia słowa „odpowiedzialność” ........................................................... 21 Odpowiedzialność w filozofii ...................................................................... 22 Odpowiedzialność w psychologii ................................................................. 25 Odpowiedzialność – cecha człowieka XXI wieku ......................................... 29 Model odpowiedzialności podmiotowej ...................................................... 31 Podsumowanie ............................................................................................ 40 Rozdział II „To ja ponoszę konsekwencje” – odpowiedzialność a rozumienie skutków własnych działań .............................. 45 Tworzenie obrazu rzeczywistości .................................................................. 46 Obraz rzeczywistości – fakty, interpretacje i opinie ...................................... 47 Skutki własnych działań z różnych punktów widzenia – przypadek Bartka ... 49 Counseling jako sposób pokazywania skutków działań z różnych punktów widzenia ....................................................................... 50 Konsekwencja, kara a odpowiedzialność ...................................................... 54 Zmiana zachowania przez konsekwencję, a nie przez karę – przypadek pierwszoklasistów .................................................................... 54 Model kształtowania odpowiedzialności przez pokazywanie konsekwencji ... 57 Scenariusze zajęć ......................................................................................... „Weekend na plantacji” – fakty i interpretacje a przyjmowanie odpowiedzialności podmiotowej ................................. „Podział dochodów rodziny” – skutki działań z różnych perspektyw a przyjmowanie odpowiedzialności podmiotowej ................................. „Wydmuszka” – skutki działań a odpowiedzialność za podmiot ...........

Krzywosz-Rynkiewicz-7 _08_07.ind5 5

60 60 72 81

2007-08-10 11:20:13

6

Spis treści

Rozdział III „Mogę, ale nie muszę” – odpowiedzialność a poczucie wpływu i możliwość dokonywania wyborów ...... 95 Potrzeba wpływu a odpowiedzialność .......................................................... 96 Poczucie skuteczności własnego działania a potrzeba granic ......................... 97 Poczucie kontroli nad sytuacją a poczucie wpływu ...................................... 99 Wpływ i granice w różnych ideologiach edukacyjnych ................................ 101 Wdrażanie standardów jako kryteriów granic .............................................. 104 Scenariusze zajęć ......................................................................................... „Miasto” – odpowiedzialność za podejmowanie decyzji w sytuacji nieograniczonego wpływu .................................................... „Zakupy dla rodziny” – odpowiedzialność za dokonywanie wyborów w imieniu grupy ......................................... „Zakupy dla osoby” – odpowiedzialność za dokonywanie wyborów w imieniu drugiej osoby ............................. „Gazeta” – odpowiedzialność za kształtowanie poglądów innych ..........

109 109 120 130 139

Rozdział IV „Znam te zasady”– odpowiedzialność a rozumienie reguł z perspektywy „Ja” ...... 147 Czynniki rozwojowe umożliwiające rozumienie reguł z perspektywy „Ja” .... 148 Sposoby ustalania reguł klasowych .............................................................. 150 Pętla reguł ................................................................................................... 154 Scenariusze zajęć ......................................................................................... 157 „Sejm” – wprowadzanie reguł klasowych, czyli kodeksu postępowania ... 157 „Zakłócające zachowania” – interwencyjne wprowadzanie reguł .......... 167 Rozdział V „Poradzę sobie z tym”– odpowiedzialność a aktywna orientacja .......................... 177 Umiejętność przewidywania problemów ..................................................... 179 Poszukiwanie sposobów osiągania celów ...................................................... 182 Zaangażowanie we własny rozwój ................................................................ 185 Scenariusze zajęć ......................................................................................... „Jagusia i Kruszek” – poszukiwanie możliwości a odpowiedzialność ..... „Plany na przyszłość”– poszukiwanie możliwości a odpowiedzialność ... „Okresy przełomowe”– czerpanie z doświadczeń a odpowiedzialność ...

188 188 198 215

Zakończenie ....................................................................................................... 225 Literatura ........................................................................................................... 229

Krzywosz-Rynkiewicz-7 _08_07.ind6 6

2007-08-10 11:20:13

Małgoni i Jędrkowi

Krzywosz-Rynkiewicz-7 _08_07.ind7 7

2007-08-10 11:20:13

Krzywosz-Rynkiewicz-7 _08_07.ind8 8

2007-08-10 11:20:13

Wstęp Wolałbym, [...] niechby tam raczej chór, któremu bym przodował, niechby się ze mną większość ludzi nie zgadzała, a twierdziła przeciwnie niż ja, aniżem ja sam, jedną jednostką będąc, miał nosić w sobie rozdźwięk wewnętrzny i sprzeczne myśli wygłaszać.

Platon, Gorgiasz

Kiedy wzięłam do ręki marcowy numer jednego z naszych tygodników opiniotwórczych, mój wzrok przykuł tytuł obszernego raportu opisującego kolejne badania psychologów na temat szkoły. Pokazują one, że polska szkoła i polska młodzież są w coraz gorszej kondycji – nasilają się przemoc, bezradność uczniów i bezsilność nauczycieli. Omówieniu wyników towarzyszyła dyskusja o tym, co zrobić, jakie stworzyć warunki, by polska młodzież stała się bardziej zdyscyplinowana, sumienna, grzeczna, jednym słowem – bardziej odpowiedzialna.

W gazetach, publicystycznych audycjach telewizyjnych i radiowych słowo „o d p o w i e d z i a l n o ś ć” pojawia się stale w różnych kontekstach i odmieniane jest przez wszystkie przypadki. Jednak po przeanalizowaniu jego potocznych definicji łatwo można dojść do wniosku, że o d p o w i e d z i a l n o ś ć rozumiana jest jedynie jako ponoszenie konsekwencji za łamanie obowiązujących w społeczeństwie reguł i zasad. W powszechnym mniemaniu człowiek ponoszący o d p o w i e d z i a l n o ś ć to ktoś, kto został skazany prawomocnym wyrokiem sądu (jeżeli złamał prawo), lub ktoś winny spowodowania negatywnych zjawisk, za co zostaje napiętnowany społecznie. Dlatego też odpowiedzialność dzieci i młodzieży kojarzy się najczęściej z utrzymywaniem porządku w klasie, dobrą dyscypliną i „byciem grzecznym”. Nauczyciele i rodzice, mówiąc, że chcą mieć odpowiedzialne dzieci, mają zwykle na myśli dzieci wywiązujące się z obowiązków i respektujące zasady ustalone w domu i w szkole.

O tym, że pod pojęciem o d p o w i e d z i a l n o ś c i kryją się inne, dużo głębsze znaczenia, trudno jest usłyszeć zarówno w dyskusjach prywatnych, jak i w tych toczonych w mediach. A o d p o w i e d z i a l n o ś ć to przecież nie tylko postępowanie według ustanowionych w społeczeństwie norm i zasad. To

Krzywosz-Rynkiewicz-7 _08_07.ind9 9

2007-08-10 11:20:13

10

Wstęp

również rozumienie reguł, akceptacja i traktowanie ich jako własnych. O dp o w i e d z i a l n o ś ć ma w sobie element świadomej zgody i wolności wyboru, w przeciwnym wypadku jest zwykłym przymusem. Ta akceptacja i zrozumienie norm i reguł nie są człowiekowi dane „wraz z urodzeniem”, nie dziedziczy się ich. Rozwijają się one w każdym z nas wraz z upływem czasu i zdobywanymi doświadczeniami. Są konfrontowane z naszą wiedzą, doświadczeniem, z odmiennymi punktami widzenia ludzi, z którymi przebywamy stale lub stykamy się sporadycznie, ale ich poglądy wywierają na nas wpływ.

Dwa środowiska w największym stopniu kształtują nasze postrzeganie rzeczywistości – rodzina i szkoła. Oba dostają w swoje ręce człowieka, który jest ciekawy otaczającego świata, uczy się, zbiera doświadczenia, naśladuje i – co najważniejsze – myśli. Ocenia zdobyte doświadczenia i wiedzę, porównuje z wcześniejszymi spostrzeżeniami i akceptuje je bądź nie. Prowadzi dialog z samym sobą i z otoczeniem. Jeśli świadomie uzna on przekazane wzorce, zasady, wartości za swoje, będzie je stosował w swoim codziennym życiu, będzie ich bronił i świadomie ponosił konsekwencje ich łamania. Będzie starał się przekazać swój punkt widzenia najbliższemu otoczeniu. Jeżeli ich nie zaakceptuje, każda konsekwencja złamania reguł będzie rodziła w nim poczucie krzywdy i niesprawiedliwości. Świadoma o d p o w i e d z i a l n o ś ć, wierność wartościom i zasadom, powszechnie uznawana jest za niezbędny warunek powstania i rozwoju społeczeństwa obywatelskiego. Liczne badania pokazują, że Polacy, mówiąc potocznie, mają problemy z braniem swoich spraw we własne ręce. Większość z nas woli raczej grać w totolotka niż ciężko pracować1. Jedna trzecia Polaków czuje się skrzywdzona przez porządek ekonomiczno-społeczny, a prawie połowa przez tych, którzy pomnażają swoje majątki. Jedynie co dziesiąty Polak przypisuje wyłącznie sobie odpowiedzialność za poziom własnego życia; pozostali doszukują się istotnych wpływów czynników zewnętrznych2. Doświadczenia XX wieku pokazują, że bez silnej reprezentacji w społeczeństwie ludzi, którzy są świadomi swoich praw i – co należy szczególnie mocno podkreślić – obowiązków, nie ma mowy o rozwoju demokracji, cywilizowaniu się polityki, rozumianej jako zbiór działań prowadzących do zapewnienia wspólnego dobra. Bez troski o rozwój poczucia o d p o w i e d z i a l n o ś c i trudno jest mówić o wolności, by nie narazić się na niebezpieczeństwo rozpowszechnienia się samowoli. Bez świadomych swych praw i obowiązków obywateli możemy być skazani na rozprzestrzenianie się formalnego rygoryzmu, wzrost liczby nakazów, zakazów i ograniczeń. Istnieje jednak niewielka szansa, że ich pomnażanie, przy braku ludzi świadomie pojmu1

B. Wojciszke, J. Grzelak, Poczucie krzywdy Polaków: wzorce przeżywania, determinanty i konsekwencje [w:] A. Biela, J. Brzeziński, T. Marek (red.), Społeczne, eksperymentalne i metodologiczne konteksty procesów poznawczych człowieka, Wyd. Fundacji „Humaniora”, Poznań 1995.

2 J. Czapiński, Psychologia szczęścia, Akademos, Poznań 1992.

Krzywosz-Rynkiewicz-7 _08_07.ind10 10

2007-08-10 11:20:13

Wstęp

11

jących swą społeczną o d p o w i e d z i a l n o ś ć, przyczyni się do rzadszego ich łamania.

O d p o w i e d z i a l n o ś ć ma dla człowieka XXI wieku – osoby wzrastającej w dobie globalizacji i coraz większych możliwości technologicznych – dodatkowe znaczenie. Jest to o d p o w i e d z i a l n o ś ć za własne życie, umiejętność pełnego wykorzystania wszelkich możliwości w celu zrealizowania swoich planów i pragnień w zgodzie z własnymi przekonaniami i przy respektowaniu obowiązującego prawa. Hasło „mój los w moich rękach” w dobie wolności i demokracji nie jest już pustym sloganem. Należy przez nie rozumieć, że mój czas, rozumiany jako moje życie, zależy w największym stopniu od moich decyzji, mojej determinacji i kompetencji, mojego pomysłu na życie, za które ponoszę pełną o d p o w i e d z i a l n o ś ć. Ponieważ rzadko idziemy przez życie sami, owa o d p o w i e d z i a l n o ś ć rozciąga się na osoby nam najbliższe, życiowych partnerów, dzieci, rodziców, często także znajomych i przyjaciół. Większość podejmowanych decyzji dotyczy nie tylko nas samych, ale również bliskich nam osób. Oznacza to, że nasze wybory dokonywane są nie tyko w trosce o siebie, ale także z myślą o najbliższych.

Niezmiernie interesujące, zarówno z naukowego punktu widzenia, jak i z punktu widzenia rodzica i nauczyciela, jest pytanie, czy dzieci, te najmłodsze, zaczynające uczestniczyć w życiu społecznym, są gotowe do przejawiania zachowań odpowiedzialnych i – co może nawet ważniejsze – jak inspirować rozwój ich odpowiedzialności. W życiu dorosłych osób, także nas samych, dostrzegamy wiele zachowań, które świadczą o tym, że odpowiedzialności nabiera się z wiekiem, że wszyscy, przez całe życie się jej uczymy.

Książka, którą oddaję w ręce Czytelnika, jest zwieńczeniem trzyletnich badań nad odpowiedzialnością dzieci w młodszym wieku szkolnym. Badania były prowadzone różnymi tradycyjnymi metodami z wykorzystaniem obserwacji, wywiadów, czasami testów. Ich osią było jednak badanie w działaniu (action research), czyli moje współuczestnictwo w pracy dzieci – bycie z nimi na lekcjach, ale też prowadzenie warsztatów rozwijających taką wiedzę, umiejętności i postawy, które będą sprzyjały kształtowaniu odpowiedzialności. Setki godzin spędzonych z uczniami i ich nauczycielką, wiele rozmów i analiz pozwoliło mi sformułować wnioski, które pomogą zarówno studentom, jak i nauczycielom praktykom czy rodzicom, w zrozumieniu, czym jest odpowiedzialność, jakie czynniki sprzyjają jej kształtowaniu. Pomogą również w rozpoczęciu pracy nad jej rozwojem u dzieci. Dlatego Czytelnik znajdzie w tej książce inspiracje zarówno koncepcyjne, jak i praktyczne: – przegląd literatury przedmiotu dotyczącej samego zjawiska odpowiedzialności, ze szczególnym odniesieniem do odpowiedzialności dzieci;

Krzywosz-Rynkiewicz-7 _08_07.ind11 11

2007-08-10 11:20:13

12

Wstęp

– skonstruowany przeze mnie model odpowiedzialności podmiotowej, który pozwoli lepiej zrozumieć, jakie formy może przyjmować odpowiedzialność dziecka i jakie mogą być kierunki jej rozwoju; – listę czynników związanych w wychowaniem, przede wszystkim w kontekście szkolnym, mogących sprzyjać rozwojowi odpowiedzialności u dzieci; – przykłady działań, które umożliwiają rozwiązywanie problemów, a jednocześnie wspierają odpowiedzialność uczniów; wiele z nich popartych jest przykładami i krótkimi studiami przypadku, co pozwoli spojrzeć na nie w codziennym, szkolnym kontekście; – zestaw dwunastu warsztatów – propozycji scenariuszy zajęć, wraz z opisem, jak je prowadzić, materiałami edukacyjnymi (kartami pracy); warsztaty wpisują się w codzienne działania edukacyjne i mogą być realizowane w ramach programu zajęć; – opis przebiegu prowadzonych warsztatów, zawierający ilustracje, poparty licznymi wypowiedziami uczniów na temat odpowiedzialności, które obrazują, w jaki sposób rozwija się u dzieci rozumienie tego pojęcia.

Podczas realizacji projektu zauważyłam, że dzieci, z którymi nawiązujemy bliższy kontakt, potrafią rzeczowo przedstawić świat wyznawanych przez siebie wartości, ocenić i określić, czy dane postępowanie można uznać za pozytywne, oraz podjąć próbę wyjaśnienia, dlaczego. Dzieci opisują lub wartościują różne, hipotetyczne lub wzięte z życia sytuacje, opierając się na swoich przekonaniach i systemie wartości. Są jednak otwarte na dialog, inną argumentację, akceptację odmiennych punktów widzenia oraz zmianę dotychczasowych poglądów. Są również w stanie bronić swoich przekonań i ponosić tego konsekwencje. Wykazują krytycyzm w interpretacji obserwowanych zjawisk.

Otwiera to przestrzeń do działań edukacyjnych. Aktywność nauczyciela w kształtowaniu odpowiedzialności uczniów umożliwia wspólne uczenie się, z którego każda ze stron może wynieść coś wartościowego, co zmieni dotychczasowe przekonania i pozwoli popatrzeć na wiele zjawisk oczami drugiego człowieka. Oto przykład jednej z wielu rozmów przeprowadzonych z uczniami, w której odkryli oni dla siebie pojęcie odpowiedzialności, ale także uzmysłowili mi jego głębokie psychologiczne znaczenie – jak brać odpowiedzialność nie tylko za swoje zachowanie, ale również za obecne i przyszłe myśli, przekonania i uczucia: U1: Jak po wojnie mój dziadek był w więzieniu, a babcia nie wiedziała nawet, gdzie on jest, to pisała do niego listy i chowała je do szuflady. Babcia mówiła mi, że to jej pomogło myśleć, że dziadek naprawdę żyje. Dlatego przez 10 lat na niego czekała, przez te listy. Gdyby ich nie pisała, mogłaby ożenić się z innym panem i myśleć, że dziadek zginął. Ona sama znalazła takie działanie, takie pisanie.

Krzywosz-Rynkiewicz-7 _08_07.ind12 12

2007-08-10 11:20:13

Wstęp

13

N: Czy to znaczy, że babcia była odpowiedzialna?

U1: Tak. N: A za co była odpowiedzialna?

U1: No za dziadka.

U2: Nie, proszę pani, nie za dziadka, bo dziadek był gdzie indziej i jej listy nie dochodziły do niego, ona nawet nie wiedziała, czy dziadek żyje. W ogóle od nich nic nie zależało u dziadka.

N: Co to znaczy, że „nic od nich nie zależało u dziadka”?

U2: No, że dziadek o nich nie wiedział, więc nie mógł myśleć, że babcia go kocha.

N: To w takim razie po co były te listy?

U3: Były dla babci, żeby ona go kochała i nie przestała. Bo przez 10 lat to można zapomnieć.

U1: Babcia była odpowiedzialna za swoje kochanie dziadka. Za jego ocalenie.

N: Kogo ocalenie?

U1: No tego swojego kochania ocalenie. U siebie3.

Nauczyciele praktycy, chcąc wykorzystać proponowany zestaw warsztatów w swojej codziennej pracy, mogą zadać pytanie: „Od czego zacząć?”. Na tak postawione pytanie trudno mi udzielić jednoznacznej odpowiedzi. Cykl proponowanych tu zajęć nie ma formy linearnej – nie został skonstruowany i założony a priori. Powstawał on w trakcie pracy z dziećmi i był przede wszystkim odpowiedzią na ich potrzeby, na to, co dzieje się w klasie, co je ciekawi, czego potrzebują (oczywiście uwzględniono takie zagadnienia, do których poruszania dzieci były już gotowe). Opisane warsztaty nie są zaprezentowane w porządku chronologicznym. Ilustrują one opisywane tutaj czynniki kształtowania odpowiedzialności. Proponuję więc, aby nauczyciele nie traktowali ich jako gotowych rozwiązań i by po zapoznaniu się z nimi odpowiedzieli sobie na pytanie, co jest im w obecnej sytuacji najbliższe, czego klasa (uczniowie i nauczyciel) teraz c h c e, ale też czego p o t r z e b u j e. Mimo że sposób organizacji warsztatów został szczegółowo opisany, proponuję, aby zarówno czas ich trwania, jak i podział na mniejsze części traktować raczej jako propozycję niż gotowy konspekt i elastycznie dostosowywać go do okoliczności.

Mam nadzieję, że opisane w książce zachowania i działania dzieci oraz przykłady praktycznych rozwiązań pomogą Czytelnikom zrozumieć, na czym polega odpowiedzialność dzieci, a także będą stanowić wskazówkę dotyczącą jej kształtowania.

Autorka Olsztyn, marzec 2007

3

Przytoczone wypowiedzi pochodzą z materiałów własnych autorki.

Krzywosz-Rynkiewicz-7 _08_07.ind13 13

2007-08-10 11:20:13

Krzywosz-Rynkiewicz-7 _08_07.ind14 14

2007-08-10 11:20:13