Psychomotoryka w rozpoznawaniu stanów ze spektrum autyzmu u dzieci

9 788380 959262

Joanna Kruk-Lasocka

Psychomotoryka w rozpoznawaniu stanรณw ze spektrum autyzmu u dzieci

Krakรณw 2021

Kruk-Lasocka_Psychomotoryka.indd 3

18.01.2021 10:06:15

© Copyright by Joanna Kruk-Lasocka, 2021 © Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls” , Kraków 2021

Recenzentka: prof. zw. dr hab. Marzenna Zaorska Redakcja wydawnicza: Danuta Porębska Opracowanie typograficzne: Alicja Kuźma Projekt okładki: Anna M. Damasiewicz Na pierwszej stronie okładki: fotografia ze zbiorów własnych autorki Na drugiej stronie okładki: ilustracja z okładki książki: Joanna Kruk-Lasocka, Autyzm czy nie autyzm? Problemy diagnozy i terapii pedagogicznej małych dzieci, Dolnośląska Szkoła Wyższa Edukacji, Wrocław 1999, 2003.

Copyright by Dolnośląska Szkoła Wyższa, Anna Mikoda, Wrocław 2020 W publikacji wykorzystano fragmenty książki: Joanna Kruk-Lasocka, Autyzm czy nie autyzm?

Problemy diagnozy i terapii pedagogicznej małych dzieci, Dolnośląska Szkoła Wyższa Edukacji, Wrocław 1999, 2003 Publikacja sfinansowana przez Dolnośląską Szkołę Wyższą

ISBN 978-83-8095-926-2

Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel./fax: (12) 422 41 80, 422 59 47, 506 624 220 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2021

Kruk-Lasocka_Psychomotoryka.indd 4

15.01.2021 15:33:10

Córce Zuzannie – na początek zawodowej drogi

Kruk-Lasocka_Psychomotoryka.indd 5

15.01.2021 15:33:10

Spis treści Wstęp ............................................................................................................................................................................... 11 1. Autyzm jako spektrum stanów (nie zawsze zaburzeń) ............................................................... 15 1.1. Definiowanie autyzmu od DSM do DSM-5 ................................................................................. 15 1.2. Stany ze spektrum autyzmu ............................................................................................................... 25 1.2.1. Szerszy fenotyp autyzmu .......................................................................................................... 25 1.2.2. Zespół Aspergera a autyzm z wyższymi możliwościami funkcjonowania ............................................................................................................................... 28 1.2.3. Autyzm atypowy bądź całościowe zaburzenie rozwojowe bliżej nieokreślone ......................................................................................................................... 33 1.2.4. Zespół Kannera (autyzm, autyzm klasyczny, zaburzenie autystyczne) .......... 34 2. Inne zaburzenia neurorozwojowe przypominające autyzm ................................................... 37 2.1. ESSENCE jako koncepcja wczesnego rozpoznawania zaburzeń neurorozwojowych .............................................................................................................. 37 2.2. Reaktywne zaburzenie przywiązania ............................................................................................ 39 2.3. Schizofrenia dziecięca i dziecięce zaburzenie dezintegracyjne .................................. 46 2.3.1. Schizofrenia dziecięca .................................................................................................................. 46 2.3.2. Dziecięce zaburzenie dezintegracyjne ............................................................................... 51 2.4. Zespół Tourette’a ........................................................................................................................................ 53 2.4.1. Charakterystyka zespołu Tourette’a ................................................................................... 53 2.4.2. Specyfika trudności dziecka cierpiącego na zespół Tourette’a ........................ 54 2.4.3. Zespół Tourette’a, AS, ASD, ADHD – dylematy diagnostyczne ........................ 56 2.4.4. Dziecko z TS w systemie edukacji szkolnej ................................................................... 58 2.5. ASD a zaburzenia integracji sensorycznej, zespół minimalnych dysfunkcji mózgowych, zespół nadpobudliwości psychoruchowej ................................................. 59 2.5.1. Niejasności terminologiczne .................................................................................................. 59 2.5.2. Zaburzenia integracji sensorycznej ..................................................................................... 62 2.5.3. Zespół minimalnych dysfunkcji mózgowych (MBS) ............................................... 65 2.5.4. Zespół nadpobudliwości psychoruchowej a ASD ...................................................... 69 2.5.5. Różne oblicza minimalnych dysfunkcji mózgowych – Zuza i Piotr .............. 70 2.6. Wrodzona afazja rozwojowa, specyficzne zaburzenie rozwoju językowego, semantyczno-pragmatyczne zaburzenie języka a autyzm .............................................. 74 2.6.1. Wrodzona afazja rozwojowa .................................................................................................... 76 2.6.2. Specyficzne zaburzenie rozwoju językowego .............................................................. 79 2.6.3. Semantyczno-pragmatyczne zaburzenie języka ........................................................ 81 2.6.4. Specyficzne zaburzenia mowy i języka a autyzm ....................................................... 83

Kruk-Lasocka_Psychomotoryka.indd 7

15.01.2021 15:33:10

8

Spis treści

3. Etiologia autyzmu ............................................................................................................................................

3.1. Wcześniejsze poglądy ...........................................................................................................................

3.2. Nowsze koncepcje .................................................................................................................................

3.2.1. Dysfunkcja neuronów lustrzanych – hipoteza rozbitego lustra .................

3.2.2. Uszkodzenie mózgu w autyzmie ......................................................................................

3.2.3. Biologiczny model autyzmu ..............................................................................................

87 87 89 90 93 94

4. Wyjaśnianie zachowania osób z ASD w świetle wybranych teorii funkcjonowania mózgu ................................................................................................................................ 101 4.1. Teoria umysłu ............................................................................................................................................. 101 4.2. Teoria słabej centralnej spójności .............................................................................................. 104 4.2.1. Konsekwencje deficytu teorii umysłu i słabej centralnej koherencji dla społecznego funkcjonowania osób autystycznych ..................................... 106 4.2.2. Lustro duszy – wymowa spojrzeń i gestów na przykładzie jednego obrazu jako egzemplifikacja przedstawionych trudności osób z ASD .... 107 4.3. Teoria dysfunkcji wykonawczych ................................................................................................. 108 4.4. Teoria empatyzowania-systematyzowania ........................................................................... 110 4.5. Teoria kodowania predykcyjnego ................................................................................................ 112 5. Rozpoznawanie stanów ze spektrum autyzmu ........................................................................... 115 5.1. Kamienie milowe i ważniejsze umiejętności w rozwoju komunikacji i emocjonalno-społecznym małego dziecka ........................................................................ 117 5.2. Charakterystyka trudności zapowiadających autyzm w funkcjonowaniu małych dzieci ............................................................................................................................................ 119 5.3. Procedura diagnostyczna ................................................................................................................. 125 5.4. Wybrane testy oraz inwentarze do diagnozy ASD ............................................................. 127 5.4.1. The Autism Observation Scale for Infants (AOSI) ................................................ 127 5.4.2. The Infant Toddler Checklist (ITC) .................................................................................. 128 5.4.3. First Year Inventory (FYI) ...................................................................................................... 129 5.4.4. Autism Diagnostic Observation Schedule (ADOS) ............................................... 130 5.4.5. Parents’ Observation of Social Interaction (POSI) ............................................... 131 5.4.6. Test w kierunku autyzmu dla małych dzieci, Screening Tool for Autism in Toddlers and Young Children (STAT) ............................................ 132 5.4.7. Social Communication Questionnaire (SCQ) ........................................................... 133 5.4.8. Autism Spectrum Rating Scale (ASRS) ........................................................................ 133 5.4.9. Autism Diagnostic Interview – Revised (ADI-R) .................................................... 133 5.4.10. Childhood Autism Rating Scale (CARS) ........................................................................ 134 5.4.11. Psychoeducational Profile, Third Edition (PEP-3) ................................................. 135 6. Psychomotoryka w rozpoznawaniu złożonej sytuacji dziecka z autystycznego spektrum .......................................................................................................................... 137 6.1. Psychomotoryka Spotkania .............................................................................................................. 137 6.2. Diagnostyka psychomotoryczna .................................................................................................... 142

Kruk-Lasocka_Psychomotoryka.indd 8

15.01.2021 15:33:10

Spis treści

9

6.2.1. Próby zabawowe dla dziecka od drugiego do trzeciego roku życia ............ 148 6.2.2. Zabawa psychomotoryczna „Lala Wala i miś Zdziś” ............................................. 152 6.2.3. Inwentarz Kompetencji Emocjonalno-Społecznych (IKES) ............................. 156 7. Psychomotoryczne rozpoznawanie trudności dziecka – studia indywidualnych przypadków ..................................................................................................... 163 7.1. Alicja – czy to dziecko z zespołem Aspergera? ..................................................................... 163 7.2. Klara – dziecko z autyzmem czy z reaktywnym zaburzeniem przywiązania? ...... 172 7.3. Tosia – dziecko z wrodzoną afazją rozwojową czy z autyzmem? ............................. 178 7.4. Dalia – dlaczego to nie może być dziecko z zespołem Aspergera? ......................... 185 7.5. Halinka – portret dziewczynki z epilepsją? ............................................................................. 191 7.6. Stefan – chłopiec, u którego nakładają się objawy autyzmu oraz zaburzenia mowy i języka? ...................................................................................................... 198 Zakończenie ............................................................................................................................................................... 207 Bibliografia ................................................................................................................................................................. 211 Aneks .............................................................................................................................................................................. 243

Kruk-Lasocka_Psychomotoryka.indd 9

15.01.2021 15:33:10

Wstęp Dwadzieścia lat temu napisałam książkę Autyzm czy nie autyzm? Problemy diagnozy i terapii pedagogicznej małych dzieci (Kruk-Lasocka, 1999). Niewiele było wówczas opracowań dotyczących problematyki autyzmu. Po dwudziestu latach postanowiłam podsumować moje zawodowe zainteresowania i doświadczenia z pracy z dziećmi prowadzonej w gabinecie Diagnozy i Terapii w Dolnośląskiej Szkole Wyższej, a wcześniej w założonej przeze mnie Pracowni Badań nad Autyzmem na Uniwersytecie Wrocławskim. Przedstawiona monografia stanowi więc powrót do napisanej przed dwudziestu laty książki, jest to powrót do tematu, ale ujętego z innej perspektywy. Jako pedagog specjalny poszukiwałam metody, która pozwalałaby nauczycielowi patrzeć na dziecko inaczej, głębiej, niż umożliwia to diagnoza pedagogiczna. Kluczowe stało się zdanie: „Dowiedzieć się o dziecku więcej, niż może nam ono o sobie powiedzieć”. To zdanie – nie pamiętam dziś, który z psychomotoryków jest jego autorem – było podróżą ku psychomotoryce. Psychomotorykę, która mnie zafascynowała, wprowadzałam w Dolnośląskiej Szkole Wyższej do programów studiów, do pracy terapeutycznej z dziećmi o różnych zaburzeniach neurorozwojowych, a nawet z osobami o głębokiej niepełnosprawności intelektualnej. Opracowałam kilka inwentarzy i zabaw psychomotorycznych. Połączenie psychomotoryki, jako systemu diagnostyczno-terapeutycznego, ze złożonym obrazem autystycznego spektrum, wydaje się dobrą propozycją do rozpoznawania trudności małych dzieci, które potrzebują wsparcia, chociaż jeszcze nie do końca wiadomo, co jest istotą ich problemu i w jakim kierunku będą się manifestowane objawy rozwijały.

Monografia ta jest adresowana przede wszystkim do pedagogów specjalnych i pedagogów, którzy poszukują podpowiedzi podczas rozwiązywania trudnych problemów wspierania rozwoju dziecka i jego edukacji. Podjęcie decyzji o kształceniu włączającym dziecka z autyzmem stanowi konsekwencję właściwego rozpoznania jego trudności, potencjału rozwojowego, specyfiki rozwoju emocjonalno-społecznego. Z tego powodu rozbudowałam w książce część poświęconą omówieniu neurorozwojowych zaburzeń i klinicznych jednostek ASD, pokazując różnice i przytaczając przykłady funkcjonowania dzieci diagnozowanych jako autystyczne. Przykłady ukazują całą złożoność obrazu dziecka z ASD. Niektóre studia przypadków pochodzą z mojej poprzedniej książki (Kruk-Lasocka, 1999). Wydaje się jednak, że dobrze ilustrują istotę trudności dziecka i ułatwiają rozpoznanie autyzmu. Dla początkującego pedagoga

Kruk-Lasocka_Psychomotoryka.indd 11

15.01.2021 15:33:11

12

Wstęp

specjalnego mogą stanowić podstawę do podjęcia pracy nad wczesnym wspieraniem rozwoju dziecka. Z tego samego powodu zamieszczam tu niektóre tabele pochodzące z poprzedniej monografii, które jednak uległy znacznej modyfikacji.

Najważniejsza – praktyczna część książki została napisana, gdy spotkania z dziećmi i ich opiekunami były niemożliwe. Ze względu na okres kwarantanny z powodu epidemii koronawirusa i prawie trzymiesięczny lock down studia przypadków zamieszczone w ostatniej części nie zostały, pomimo starań, tak dogłębnie opracowane, jak by to było możliwe z wykorzystaniem codziennych obserwacji dzieci w żłobku i w przedszkolu. Bardzo pomogli mi w tej trudnej sytuacji rodzice badanych dzieci, studenci studiów: terapia zajęciowa z psychomotoryką, edukacja i rehabilitacja osób z niepełnosprawnością intelektualną oraz słuchacze studiów podyplomowych – edukacja i rehabilitacja osób z niepełnosprawnością intelektualną z Dolnośląskiej Szkoły Wyższej. Nie bez znaczenia była otwartość i pomoc psychologów, szczególnie pani mgr Kaliny Komorowskiej, ale także moich doktorantów. Dzięki współpracy z tymi osobami książka mogła zostać ukończona. Z pomocą studentów pracujących jako nauczyciele i terapeuci dokonałam też wstępnej weryfikacji przydatności proponowanego podejścia. Okazało się, że trudności rozpoznania stanów ze spektrum autyzmu nadal są odczuwane przez pedagogów: wychowawców, opiekunów, terapeutów i nauczycieli w wielu instytucjach opiekuńczo-edukacyjnych. Rozpoznanie autyzmu tam, gdzie go nie ma, powoduje często dramatyczną sytuację dziecka, które zostaje niejako „uwięzione w autyzmie”. Myślę szczególnie o dzieciach niemówiących z rozpoznaniem autyzmu, wobec których nie podejmuje się odpowiedniej terapii, a dzieci z bezsilności zaczynają manifestować zachowania agresywne lub autoagresywne, co terapeutów umacnia w przekonaniu, że diagnoza jest prawidłowa. Trudności pojawiają się także w przypadku osób z rozpoznaniem wybitnych uzdolnień czy wysokich możliwości intelektualnych, u których diagnoza: zespół Aspergera (obecnie ASD) pojawia się czasem bez uzasadnienia. Im dalej od większych miast (w dużych ośrodkach opiekunki żłobków i wychowawcy otrzymują bardziej szczegółowe instrukcje i dane dotyczące problematyki autyzmu), tym większe zapotrzebowanie na pokazanie podejścia, które mogłoby być wykorzystane w praktyce i pomóc w identyfikowaniu pierwszych objawów czy znaków z zakresu autyzmu.

Błędy w rozpoznawaniu ASD wiążą się ponadto ze świadomym wykorzystywaniem niejasności obrazu, z nakładaniem się objawów, podobną manifestacją wielu zaburzeń neurorozwojowych. Na dziecko z autyzmem placówki edukacyjne otrzymują największe dofinansowanie, a rodzice mogą korzystać z dodatkowych gratyfikacji w ramach wczesnego wspomagania rozwoju. Rodzice zgadzają się więc na takie rozpoznanie, nie rozumiejąc często, że dla dziecka może to być niekorzystne i obciążające. Pisze o tym zjawisku E. Pisula (2010),

Kruk-Lasocka_Psychomotoryka.indd 12

15.01.2021 15:33:11

Wstęp

13

sygnalizując, że wzrost liczby dzieci z autyzmem może być także związany z intencją specjalistów umożliwienia dziecku dostępu do usług. (W Polsce jest to możliwość uzyskania dofinansowania dla instytucji edukacyjnej: przedszkole, szkoła. Rodzice otrzymują również pomoc w postaci wczesnego wspomagania rozwoju, realizowanego w różnych placówkach). Autorka ma jednak wątpliwości co do słuszności tego argumentu jako przyczyny alarmującego wzrostu liczby dzieci z autystycznego spektrum. Bez względu jednak na uwarunkowania powiększającej się populacji dzieci z rozpoznaniem autyzmu, nie ma wątpliwości, że wszyscy autyści powinni znaleźć miejsce w naszym społeczeństwie. Przejmujące historie osób z autyzmem można odnaleźć w książce J. Donvana i C. Zucker (2017). Autorzy bronią poglądu, że wszyscy jesteśmy „dziećmi jednego Boga”.

Birger Sellin (1993, s. 5), niemówiący autysta, poeta napisał wiele lat temu: Śpiewam piosenkę z głębin piekła i wołam wszystkich niemych na tym świecie […]

Piszę dla moich niemych sióstr dla moich głupich braci powinniśmy zostać wysłuchani i mieć miejsce, w którym moglibyśmy żyć pośród was wszystkich brać udział w życiu tego społeczeństwa.

Aby tak się stało, do rozpoznania trudności dziecka potrzebne jest to dziecko. Dopiero gruntowna jego obserwacja i podejmowana wspólnie z nim aktywność zabawowa z wykorzystaniem odpowiednich narzędzi pozwoli „wysłuchać” osobę z autyzmem, przyczynić się do rozpoznania stanu, którego opisanie nie jest łatwe. Psychomotoryka Spotkania stanowi propozycję, która może się okazać przydatna do przygotowania miejsca, o które upomina się niemówiący poeta.

Kruk-Lasocka_Psychomotoryka.indd 13

15.01.2021 15:33:11