Koncepcje wychowawcze współczesnych rodziców dzieci w wieku wczesnoszkolnym w aspekcie koherencjI

9 788380 958098

Marlena Mirosława Kowalczyk

KONCEPCJE WYCHOWAWCZE WSPÓŁCZESNYCH RODZICÓW DZIECI W WIEKU WCZESNOSZKOLNYM W ASPEKCIE KOHERENCJI

Kraków 2020

KOWALCZYK_KONCEPCJE WYCHOWAWCZE.indb 3

10.09.2020 14:33:12

© Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2020

Recenzent: dr hab. Helena Marzec

Redakcja wydawnicza: Magdalena Polek Opracowanie typograficzne: Anna Bugaj-Janczarska Projekt okładki: Anna M. Damasiewicz Zdjęcie na okładce: © Andrew Lobov | Depositphotos.com

Publikacja została sfinansowana przez Państwową Uczelnię im. Stefana Batorego z siedzibą w Skierniewicach

ISBN 978-83-8095-809-8

Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel./fax: (12) 422 41 80, 422 59 47, 506 624 220 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2020

KOWALCZYK_KONCEPCJE WYCHOWAWCZE.indb 4

10.09.2020 14:33:12

Spis treści Wstęp .....................................................................................................................

Rozdział I. Koncepcja wychowawcza rodziców dzieci w wieku młodszoszkolnym w świetle literatury przedmiotu ..................................................................

1. Koncepcja wychowania – podstawowe ustalenia terminologiczne ............................................................................................

2. Koncepcja wychowawcza rodziców w świetle wyzwań współczesnej pedagogiki .............................................................................

3. Koncepcja wychowawcza rodziców w kontekście postulatów wybranych nurtów społeczno-humanistycznych ..................................

3.1. Koncepcja introspekcyjna ...................................................................

3.2. Koncepcja behawiorystyczna .............................................................

3.3. Koncepcja psychodynamiczna ...........................................................

3.4. Koncepcja poznawcza ..........................................................................

3.5. Naturalistyczna koncepcja wychowania J.J. Rousseau ..................

3.6. Naturalistyczna koncepcja wychowania J. Deweya ........................

3.7. Naturalistyczna koncepcja wychowania J. Korczaka ....................

3.8. Naturalistyczna koncepcja wychowania C. Freineta ......................

3.9. Naturalistyczna koncepcja wychowania M. Montessori ...............

3.10. Naturalistyczna koncepcja wychowania A.S. Neilla ....................

3.11. Koncepcja filozoficzno-normatywna .............................................

3.12. Koncepcja personalistyczna ..............................................................

3.13. Koncepcja personalno-egzystencjalna ............................................

3.14. Koncepcja personalistyczno-fenomenologiczna Jana Pawła II ........................................................................................

3.15. Koncepcja pedagogiki serca M. Łopatkowej .................................

3.16. Koncepcja pedagogiki niedyrektywnej ...........................................

3.17. Koncepcja pedagogiki Gestalt ..........................................................

3.18. Koncepcja pedagogiki emancypacyjnej ..........................................

KOWALCZYK_KONCEPCJE WYCHOWAWCZE.indb 5

9

15 15 19 25 27 30 33 34 36 38 40 41 42 44 45 46 47 49 50 52 52 53

10.09.2020 14:33:12

6

Spis treści

3.19. Koncepcja wychowania międzykulturowego ................................

3.20. Koncepcje wychowania autorytarnego i antyautorytarnego ......

3.21. Koncepcja antypedagogiczna ..........................................................

3.22. Koncepcja metarozwoju ....................................................................

Rozdział II. Rodzina jako środowisko kształtowania koncepcji wychowawczej rodziców ...........................................................

1. Pojęcie rodziny ..............................................................................................

2. Rodzina macierzysta jako środowisko tworzenia koncepcji wychowawczej współczesnych rodziców .................................................

3. Uwarunkowania przemian w rodzinach pochodzenia a koncepcja wychowania w rodzinach prokreacji ..................................

4. Funkcje rodziny w kontekście koncepcji wychowania rodzinnego .....................................................................................................

4.1. Pojęcie funkcji rodziny w literaturze przedmiotu ..........................

4.2. Funkcja prokreacyjna ...........................................................................

4.3. Funkcja ekonomiczna ..........................................................................

4.4. Funkcja socjalizacyjna .........................................................................

4.5. Funkcja opiekuńcza ..............................................................................

Rozdział III. Koncepcja wychowawcza rodziców w kontekście właściwości rozwojowych dziecka w wieku wczesnoszkolnym ......................................................................

1. Właściwości rozwoju dziecka w wieku młodszoszkolnym – zagadnienia wprowadzające .......................................................................

2. Rozwój fizyczny .............................................................................................

3. Rozwój psychiczny .......................................................................................

4. Rozwój społeczno-moralny i emocjonalny ..............................................

Rozdział IV. Metodologiczne podstawy badań .........................................

1. Cel i przedmiot badań .................................................................................

2. Problemy i hipotezy badawcze ...................................................................

3. Metody i techniki badawcze .......................................................................

4. Charakterystyka terenu badawczego, dobór próby, zakres i organizacja badań .......................................................................................

5. Opinie jako przedmiot analizy empirycznej ............................................

KOWALCZYK_KONCEPCJE WYCHOWAWCZE.indb 6

54 55 57 59

63 63 71 74 82 82 87 90 93 95

99 99 101 103 107 113 113 115 117 118 124

10.09.2020 14:33:12

7

Spis treści

Rozdział V. Koherencja teoretycznej wizji wychowania i oddziaływań wychowawczych w koncepcji wychowawczej rodziców dzieci w młodszym wieku szkolnym. Analiza ilościowa .......................................

1. Wprowadzenie ..............................................................................................

2. Koherencja teoretycznej wizji wychowania i oddziaływań wychowawczych w koncepcji wychowawczej rodziców dzieci w młodszym wieku szkolnym w kontekście ogółu badanych ..............

2.1. Relacje rodzice – dzieci .......................................................................

2.2. Organizacja procesu wychowania ....................................................

2.3. Organizacja czasu wolnego .................................................................

2.4. Stymulowanie rozwoju zainteresowań .............................................

2.5. Metody wychowania .............................................................................

3. Koherencja koncepcji wychowawczej a wykształcenie rodziców .......

3.1. Analiza wizji wychowawczej i działań ..............................................

3.2. Poziom koherencji teoretycznych założeń koncepcji wychowawczej z działaniami w zależności od wykształcenia rodziców .................................................................................................

4. Koherencja koncepcji wychowawczej a zawód wykonywany przez rodziców ..............................................................................................

4.1. Analiza wizji wychowawczej i działań ..............................................

4.2. Poziom koherencji teoretycznych założeń koncepcji wychowawczej z działaniami w zależności od zawodu wykonywanego przez rodziców .........................................................

5. Koherencja koncepcji wychowawczej a środowisko społeczne miejsca zamieszkania ...................................................................................

5.1. Analiza wizji wychowawczej i działań ..............................................

5.2. Poziom koherencji teoretycznych założeń koncepcji wychowawczej z działaniami w zależności od środowiska społecznego miejsca zamieszkania ....................................................

6. Koherencja koncepcji wychowawczej a wiek rodziców ........................

6.1. Analiza wizji wychowawczej i działań ..............................................

6.2. Poziom koherencji teoretycznych założeń koncepcji wychowawczej z działaniami w zależności od wieku rodziców ................................................................................

7. Koherencja koncepcji wychowawczej a płeć rodziców .........................

7.1. Analiza wizji wychowawczej i działań ..............................................

7.2. Poziom koherencji teoretycznych założeń koncepcji wychowawczej z działaniami w zależności od płci rodziców .......

KOWALCZYK_KONCEPCJE WYCHOWAWCZE.indb 7

133 133

134 134 137 141 143 146 157 157

183 185 185

219 220 220

242 244 244

269 270 270 291

10.09.2020 14:33:12

8

Spis treści

Rozdział VI. Koherencja teoretycznej wizji wychowania i oddziaływań wychowawczych w koncepcji wychowawczej rodziców dzieci w młodszym wieku szkolnym. Analiza jakościowa ............................................... 293 1. Zbieżność wizji wychowawczej i działań ................................................. 293 2. Rozbieżność wizji wychowawczej i działań ............................................. 315 Zakończenie ......................................................................................................... 331 Aneks ..................................................................................................................... 339 Kwestionariusz ankiety dla rodziców dzieci w wieku młodszoszkolnym (7–10 lat) ......................................................... 339 Kwestionariusz wywiadu dla rodziców dzieci w wieku wczesnoszkolnym (7–10 lat) .......................................................... 344 Bibliografia ........................................................................................................... 347 Spis tabel ............................................................................................................... 373

KOWALCZYK_KONCEPCJE WYCHOWAWCZE.indb 8

10.09.2020 14:33:12

Wstęp Rodzina jest podstawowym, najważniejszym i najbardziej wartościowym środowiskiem życia dziecka, kształtującym jego zachowania, postawy, system norm i wartości oraz dostarczającym wzorców postępowania1. Jednocześnie jest środowiskiem niezwykle dynamicznym, niejako zmuszonym do żywego reagowania na pojawiające się wyzwania ekonomiczne, społeczno-kulturowe, technologiczne2 i wynikające z nich zagrożenia3.

Wychowanie dziecka w XXI wieku w rodzinie jest procesem złożonym i niełatwym4, szczególnie z uwagi na paradoks związany z wpływem zmian cywilizacyjnych: z jednej strony przyczyniają się one do rozwoju i postępu ludzkości, a z drugiej utrudniają współczesnemu człowiekowi odnalezienie się w poszczególnych obszarach jego funkcjonowania5. Wskutek powyższego człowiek potrzebuje nowych sposobów postrzegania i interpretowania rzeczywistości oraz radzenia sobie w niej i z nią6.

1 2

3 4 5

6

Por. B. Czeredrecka, Rodzina jako środowisko życia i wychowania [w:] U. Gruca-Miąsik (red.), Dziecko i rodzina. Społeczne powinności opieki i wychowania, Wyd. UR, Rzeszów 2007, s. 11.

A. Błasiak, Współczesne rodzicielstwo – tendencje zmian i ich uwarunkowania [w:] J. Karbowniczek, A. Błasiak, E. Dybowska (red.), Dziecko, rodzina, wychowanie. Wybrane konteksty, Ignatianum – WAM, Kraków 2015, s. 48; B. Gotwald, Społeczna aktywność dzieci w Internecie – implikacje rozwoju społeczeństwa Web 2.0 dla relacji społecznych dzieci [w:] M. Kowalczyk, B. Gotwald (red.), Procesy i zjawiska społeczne. Wybrane zagadnienia [CD-ROM], Leader-Great Publishers, Łódź 2010.

M. Kowalczyk, Determinanty zagrożeń procesu wychowania we współczesnej rodzinie polskiej, Impuls, Kraków 2004.

Por. B. Smolińska, Terapia rodzin a miłość do dziecka [w:] J. Augustyn (red.), Sztuka relacji międzyludzkich. Miłość, małżeństwo, rodzina, WAM – Księża Jezuici, Kraków 2014, s. 508.

Por. A. Błasiak, Wstęp [w:] J. Karbowniczek, A. Błasiak, E. Dybowska (red.), Dziecko…, op. cit., s. 9–10; G. Cęcelek, Proces socjalizacji dziecka w rodzinie biednej – konsekwencje w wymiarze teraźniejszości oraz przyszłości [w:] V. Tanaś, W. Welskop (red.), Rodzina w społeczeństwie konsumpcyjnym, Wyd. Nauk. WSBiNoZ, Łódź 2018, s. 125–135.

Jest to problem niezwykle złożony w kontekście szeroko pojmowanych kompetencji wychowawczych. Por. G. Cęcelek, Osobowość i kompetencje nauczyciela edukacji elementarnej jako ważne determinanty efektywności procesu dydaktyczno-wychowawczego [w:] K. Pujer (red.), Pedagogika przedszkolna i wczesnoszkolna. Wybrane problemy, Exante, Wrocław 2016, s. 49–51.

KOWALCZYK_KONCEPCJE WYCHOWAWCZE.indb 9

10.09.2020 14:33:12

10

Wstęp

Stawia to niezmiernie istotne zadania przed rodzicami, zwłaszcza w świetle zindywidualizowania rodzicielstwa7, które wynika ze zróżnicowanego odbioru rzeczywistości, odmiennych doświadczeń wyniesionych z rodzin pochodzenia oraz współczesnych wyzwań społecznych i cywilizacyjnych8.

Analizując literaturę przedmiotu, można zauważyć, że współczesną rodzinę postrzega się jako balansującą […] między tradycją a nowoczesnością, przymusem a potrzebą, społeczno-kulturową modą, będącą często powinnością, a indywidualnymi możliwościami, konsumpcjonizmem a zrównoważonym rozwojem, nadopiekuńczością wobec dziecka a jego odrzuceniem9.

Konsekwencją tego jest doświadczanie przez rodzica XXI wieku ambiwalencji i zagubienia10. W związku z tym […] pojawiają się nowe obszary wymagające diagnozy. Istotne staje się także poszukiwanie racjonalno-naukowych przesłanek dotyczących zagrożeń, szans oraz potrzeb współczesnego rodzicielstwa, by móc wskazać adekwatne do dokonanej diagnozy obszary, możliwości i sposoby pedagogicznego wsparcia rodzica w jego wychowawczo-socjalizacyjnych oddziaływaniach ukierunkowanych na dobro dziecka11.

Inspiracją do podjęcia badań była wieloletnia obserwacja teoretycznych i praktycznych uwarunkowań koncepcji wychowawczych rodziców. Dlatego przedmiotem analiz w niniejszym opracowaniu stała się szeroko pojmowana koncepcja wychowawcza rodziców dzieci w wieku wczesnoszkolnym.

Ponadto do decyzji o zajęciu się tym tematem przyczyniły się: – istotność procesu wychowania dziecka w wieku młodszoszkolnym w środowisku rodzinnym; – wpływ różnorodnych elementów rzeczywistości determinujących koncepcję wychowawczą rodziców, obejmującą wizję wychowawczą i oddziaływania podejmowane w rzeczywistości.

7 8

9 10 11

Por. A. Kwak, Społeczny i indywidualny wymiar rodzicielstwa [w:] A. Kwak (red.), Rodzicielstwo. Między domem, prawem, służbami społecznymi, Wyd. APS, Warszawa 2008.

Por. B. Gotwald, Tożsamość kulturowa współczesnego człowieka i jej kształtowanie [w:] M. Kowalczyk, B. Gotwald (red.), Procesy i zjawiska…, op. cit.; M. Kowalczyk, Globalizacja i jej skutki na proces wychowania dziecka w wieku wczesnoszkolnym [w:] M. Kowalczyk, B. Gotwald (red.), Procesy i zjawiska…, op. cit.

A. Błasiak, Współczesne rodzicielstwo…, op. cit., s. 47.

H. Marzec, Działania opiekuńczo-wychowawcze wobec dziecka w rodzinach zamożnych i ubogich. Analiza porównawcza, Nauk. Wyd. Piotrkowskie, Piotrków Trybunalski 2011, s. 252.

A. Błasiak, Współczesne rodzicielstwo…, op. cit., s. 47.

KOWALCZYK_KONCEPCJE WYCHOWAWCZE.indb 10

10.09.2020 14:33:12

11

Wstęp

– postulaty badaczy dotyczące tworzenia koncepcji wychowawczych stanowiących odzew na wyzwania współczesności12.

Celem podjętych badań stała się zatem próba zdiagnozowania koherencji teoretycznej wizji wychowania i oddziaływań wychowawczych (odnoszących się do takich sfer życia rodzinnego, jak: relacje rodzice – dzieci, organizacja życia rodzinnego, sposoby rozwijania zainteresowań, metody wychowania) w ramach koncepcji wychowawczej rodziców dzieci w wieku młodszoszkolnym. Przedmiotem badań stanowiących źródło analiz ilościowych i jakościowych były opinie wyrażone przez rodziców.

Problematyka badawcza została ujęta w pytaniu głównym, które brzmiało: W jakim stopniu koherentne są teoretyczna wizja wychowania i oddziaływania wychowawcze, które odnoszą się do różnych sfer życia rodzinnego (relacje rodzice – dzieci, organizacja życia rodzinnego, sposoby rozwijania zainteresowań, metody wychowania), w ramach koncepcji wychowawczej rodziców dzieci w wieku młodszoszkolnym?

Z tak sformułowanego problemu głównego wynikały następujące problemy szczegółowe: 1. Czy i w jakim stopniu występuje współzależność między wizją wychowawczą a czynnikami socjodemograficznymi?

2. Czy i w jakim stopniu występuje współzależność między podejmowanymi oddziaływaniami wychowawczymi a czynnikami socjodemograficznymi?

3. Czy i w jakim zakresie czynniki socjodemograficzne determinują występowanie koherencji teoretycznej wizji wychowania i oddziaływań wychowawczych w ramach koncepcji wychowawczej?

Czynnikami socjodemograficznymi analizowanymi w opracowaniu były: wykształcenie rodziców, wykonywany zawód, środowisko społeczne miejsca zamieszkania, wiek i płeć.

Przeprowadzone badania miały się przyczynić do zweryfikowania założenia głównego: Poziom koherencji w ramach koncepcji wychowawczej rodziców dzieci w wieku młodszoszkolnym jest zróżnicowany w zależności od sfery życia rodzinnego (relacje rodzice – dzieci, organizacja życia rodzinnego, sposoby rozwijania zainteresowań, metody wychowania) i czynników socjodemograficznych.

Z założenia głównego wypłynęły hipotezy szczegółowe: 1. Występuje współzależność między wizją wychowawczą a czynnikami socjodemograficznymi.

2. Występuje współzależność między podejmowanymi oddziaływaniami wychowawczymi a czynnikami socjodemograficznymi.

12

Problem zostanie szerzej zaprezentowany w dalszej części opracowania.

KOWALCZYK_KONCEPCJE WYCHOWAWCZE.indb 11

10.09.2020 14:33:12

12

Wstęp

3. Czynniki socjodemograficzne determinują występowanie koherencji teoretycznej wizji wychowania i oddziaływań wychowawczych w ramach koncepcji wychowawczej.

Książka składa się z rozdziałów teoretycznych oraz poświęconych metodologii i omówieniu badań własnych.

W pierwszym rozdziale, teoretycznym, skoncentrowano się na poglądach różnych autorów z zakresu teorii wychowania dla uzasadnienia przyjętego w opracowaniu kontekstu definicyjnego koncepcji wychowawczej, pojmowanej w dwóch aspektach dynamicznych: jako teoretyczna wizja wychowania i jako oddziaływania podejmowane w praktyce wychowawczej.

Następnie poddano analizie kontekst myślenia o koncepcji wychowania wynikający z wyzwań współczesnej pedagogiki. Przedstawiono wybrane postulaty nurtów społeczno-humanistycznych, w największym stopniu odnoszące się do wieku młodszoszkolnego, oraz dokonano ich transferu na proces wychowania rodzinnego.

Kolejny rozdział teoretyczny stanowi omówienie rodziny jako środowiska kształtowania koncepcji wychowania współczesnych rodziców dzieci w wieku wczesnoszkolnym. Z tej perspektywy rozważano aspekt definicyjny pojęcia rodziny. Ukazano rolę i uwarunkowania przemian rodziny pochodzenia w kształtowaniu założeń koncepcji wychowawczej współczesnych rodziców w rodzinie prokreacji. W rozdziale tym podjęto namysł nad funkcjami rodziny z punktu widzenia koncepcji wychowania rodzinnego.

Następny rozdział teoretyczny poświęcono analizie koncepcji wychowawczej rodziców z uwzględnieniem właściwości rozwojowych dziecka w wieku wczesnoszkolnym, ze wskazaniem założeń i działań wychowawczych, które mogą stymulować rozwój fizyczny, psychiczny, społeczno-moralny i emocjonalny lub stanowić dla niego zagrożenie.

W rozdziale czwartym, metodologicznym, sprecyzowano cel i przedmiot badań, problemy oraz hipotezy badawcze. Zaprezentowano metody i techniki badawcze. Skupiono się też na opiniach jako przedmiocie badań empirycznych.

Część badawcza składa się z dwóch rozdziałów. W rozdziale piątym przedstawiono wyniki badań ilościowych, dokonano analizy koherencji koncepcji wychowawczej w odniesieniu do ogółu badanych oraz czynników socjodemograficznych, takich jak: wykształcenie rodziców, wykonywany przez nich zawód, środowisko społeczne miejsca zamieszkania, wiek i płeć.

W każdym z podrozdziałów omawiano inny element procesu wychowania z perspektywy współczesnych nurtów nauk o wychowaniu. Przy wykorzystaniu analizy statystycznej zweryfikowano współzależność i jej siłę oraz koherencję w obrębie różnych elementów procesu wychowania.

Rozdział szósty poświęcono koncepcjom wychowawczym, w których zarejestrowano zbieżność oraz rozbieżność wizji i działań. Wskazano także na

KOWALCZYK_KONCEPCJE WYCHOWAWCZE.indb 12

10.09.2020 14:33:12

13

Wstęp

czynniki będące źródłami koncepcji wychowawczej, a następnie koherencji lub rozbieżności w jej obrębie.

W zakończeniu książki zweryfikowano sformułowane założenia badawcze oraz określono obszary koherencji i rozbieżności w ramach koncepcji wychowawczej wynikające z właściwości rozwojowych dziecka w wieku młodszoszkolnym i innych czynników sytuacyjnych. Zaprezentowano ponadto opracowane na podstawie badań modelowe ujęcie kształtowania koncepcji wychowawczej rodziców.

KOWALCZYK_KONCEPCJE WYCHOWAWCZE.indb 13

10.09.2020 14:33:13

Zakończenie Celem badań była próba zdiagnozowania koherencji teoretycznej wizji wychowania i oddziaływań wychowawczych odnoszących się do takich sfer życia rodzinnego, jak: relacje rodzice – dzieci, organizacja życia rodzinnego, sposoby rozwijania zainteresowań, metody wychowania, w ramach koncepcji wychowawczej rodziców dzieci w wieku młodszoszkolnym.

Problematykę badawczą ujęto w pytaniu głównym: W jakim stopniu koherentne są teoretyczna wizja wychowania i oddziaływania wychowawcze, które odnoszą się do różnych sfer życia rodzinnego (relacje rodzice – dzieci, organizacja życia rodzinnego, sposoby rozwijania zainteresowań, metody wychowania), w ramach koncepcji wychowawczej rodziców dzieci w wieku młodszoszkolnym?

Wynikały z niego następujące problemy szczegółowe: 1. Czy i w jakim stopniu występuje współzależność między wizją wychowawczą a czynnikami socjodemograficznymi?

2. Czy i w jakim stopniu występuje współzależność między podejmowanymi oddziaływaniami wychowawczymi a czynnikami socjodemograficznymi?

3. Czy i w jakim zakresie czynniki socjodemograficzne determinują występowanie koherencji teoretycznej wizji wychowania i oddziaływań wychowawczych w ramach koncepcji wychowawczej?

Czynnikami socjodemograficznymi analizowanymi w opracowaniu były: wykształcenie rodziców, wykonywany zawód, środowisko społeczne miejsca zamieszkania, wiek i płeć.

Przeprowadzone badania miały się przyczynić do zweryfikowania założenia głównego: Poziom koherencji w ramach koncepcji wychowawczej rodziców dzieci w wieku młodszoszkolnym jest zróżnicowany w zależności od sfery życia rodzinnego (relacje rodzice – dzieci, organizacja życia rodzinnego, sposoby rozwijania zainteresowań, metody wychowania) i czynników socjodemograficznych.

KOWALCZYK_KONCEPCJE WYCHOWAWCZE.indb 331

10.09.2020 14:33:26

332

Zakończenie

Hipotezy szczegółowe brzmiały: 1. Występuje współzależność między wizją wychowawczą a czynnikami socjodemograficznymi.

2. Występuje współzależność między podejmowanymi oddziaływaniami wychowawczymi a czynnikami socjodemograficznymi.

3. Czynniki socjodemograficzne determinują występowanie koherencji teoretycznej wizji wychowania i oddziaływań wychowawczych w ramach koncepcji wychowawczej.

Pierwszy szczegółowy problem badawczy brzmiał: Czy i w jakim stopniu występuje współzależność między wizją wychowawczą a czynnikami socjodemograficznymi? Badania wykazały, że występuje współzależność pomiędzy wizją wychowawczą rodziców, odnoszącą się do różnych komponentów wychowania, a wszystkimi analizowanymi czynnikami, takimi jak: wykształcenie, wykonywany zawód, środowisko społeczne miejsca zamieszkania, wiek i płeć. W każdym przypadku współzależność między cechami okazała się statystycznie istotna, niemniej zarejestrowano zróżnicowanie w jej sile.

Zatem nie można odrzucić hipotezy: Występuje współzależność między wizją wychowawczą a czynnikami socjodemograficznymi.

Drugiemu problemowi badawczemu nadano brzmienie: Czy i w jakim stopniu występuje współzależność między podejmowanymi oddziaływaniami wychowawczymi a czynnikami socjodemograficznymi? Jak wykazały badania, występuje współzależność pomiędzy działaniami rodziców, podejmowanymi w przebiegu procesu wychowania, a wszystkimi analizowanymi czynnikami socjodemograficznymi, takimi jak: wykształcenie, wykonywany zawód, środowisko społeczne miejsca zamieszkania, wiek i płeć. W każdym przypadku współzależność między cechami okazała się statystycznie istotna, choć stwierdzono zróżnicowanie w jej sile. Nie można w związku z tym odrzucić hipotezy, która głosi: Występuje współzależność między podejmowanymi oddziaływaniami wychowawczymi a czynnikami socjodemograficznymi.

Trzeci problem badawczy przyjął brzmienie: Czy i w jakim zakresie czynniki socjodemograficzne determinują występowanie koherencji teoretycznej wizji wychowania i oddziaływań wychowawczych w ramach koncepcji wychowawczej? Badania koherencji teoretycznej wizji wychowania i oddziaływań wychowawczych w ramach koncepcji wychowawczej w odniesieniu do ogółu badanych wykazały występowanie zbieżności wizji fundamentalnych komponentów procesu wychowania (w zakresie organizacji procesu wychowania oraz stosowanych metod wychowania) z jej wdrażaniem w praktyce oraz rozbieżność w szczegółowych aspektach realizacji procesu (w tym w zakresie sposobów nagradzania i karania, rozwijania zainteresowań oraz kształtowania relacji). Głównym źródłem zaistniałej sytuacji mogą być silne społeczno-kulturowe ugruntowanie wspomnianych

KOWALCZYK_KONCEPCJE WYCHOWAWCZE.indb 332

10.09.2020 14:33:26

333

Zakończenie

komponentów generalnych oraz istotna dynamizacja ich uszczegółowień pod wpływem zmian w otaczającym współczesne rodziny środowisku.

W odniesieniu do ogółu badanych największa koherencja występuje w kwestiach dotyczących organizacji procesu wychowania oraz doboru metod wychowania. Nasuwa to przypuszczenie, że te elementy procesu wychowania są zakładane i realizowane przez rodziców pod wpływem wzorców przenoszonych z ich rodzin macierzystych do rodzin prokreacji.

Badania wykazały wzrost rozbieżności teoretycznej wizji wychowania i podejmowanych działań w przypadku sposobów nagradzania i karania.

Najprawdopodobniej wynika to z żywego reagowania na pojawiające się sytuacje wychowawcze, skutkującego modyfikacją lub zmianą założeń.

Analogiczne wnioski dotyczą rozwijania zainteresowań dzieci. Sposoby ich kształtowania w praktyce wychowawczej mogą odbiegać od założeń wychowawczych. Zapewne jest to konsekwencja dostosowywania przez rodziców swojej aktywności do ujawnianych przez dzieci zainteresowań czy reagowania na intensywne zmiany w rzeczywistości społecznej, owocujące powstawaniem nowych dziedzin zainteresowań, nieprzewidywanych w teoretycznej wizji.

W przekonaniu o słuszności wnioskowania utwierdza znaczna rozbieżność założeń wychowawczych i działań w zakresie relacji rodzice – dzieci.

Przypuszczalnie jest ona wynikiem przystosowywania przez rodziców swoich oddziaływań do warunków wynikających z przemian społecznych, które uniemożliwiają urzeczywistnianie zakładanych form interakcji. Potwierdza to fakt, że w uzyskanym materiale nie zarejestrowano przypadku braku relacji, lecz pojawiały się różne formy zastępcze i rzadsze.

Tak więc w odniesieniu do ogółu badanych koherencja wizji wychowawczej i działań dotyczy najprawdopodobniej sfer niewymagających modyfikacji w wieku wczesnoszkolnym, co skutkuje urzeczywistnianiem założeń wychowawczych w działaniach. Rozbieżność zaś może się odnosić do sfer obfitujących licznymi i silnymi zmianami związanymi z tym etapem rozwoju dziecka i pojawiającymi się sytuacjami społeczno-wychowawczymi.

W kontekście socjodemograficznych uwarunkowań koherencji wychowawczej pierwszym analizowanym czynnikiem było wykształcenie rodziców. Analiza wyników badań wykazała, że największa zbieżność wystąpiła w zakresie organizacji procesu wychowania oraz doboru metod wychowania. Zapewne te elementy procesu wychowania są zakładane i formowane pod wpływem wzorców wyniesionych z rodzin pochodzenia, wskutek ich powielenia lub powstania przeciwstawnych założeń wychowawczych, co zostanie poruszone przy okazji omawiania rezultatów jakościowych.

O ile w odniesieniu do ogółu badanych największa rozbieżność dotyczyła sfery relacji rodzice – dzieci, o tyle w kontekście wykształcenia badanych odnosiła się ona do organizacji czasu wolnego, co może być uwarunkowane:

KOWALCZYK_KONCEPCJE WYCHOWAWCZE.indb 333

10.09.2020 14:33:26

334

Zakończenie

intensywnymi zmianami w rzeczywistości społecznej, umożliwiającymi stosowanie odmiennych od zakładanych form, pojawieniem się dzięki programom społecznym możliwości urzeczywistnienia działań niezakładanych lub wprowadzaniem innych, dostosowanych do możliwości dziecka w wieku wczesnoszkolnym lub do wymogów współczesności.

Potwierdzają to rezultaty w obszarze rozwijania zainteresowań dzieci.

W przypadku rodziców z wykształceniem wyższym występuje największa zbieżność. Skłania to do wniosku, co znalazło odzwierciedlenie w analizie jakościowej, że respondenci z wykształceniem wyższym założenia wychowawcze projektują w wyniku krytycznej oceny funkcjonowania rodziny pochodzenia i modyfikują je w toku studiów i permanentnego doskonalenia.

W rezultacie zbieżność jest większa. Przeciwstawna zaś sytuacja występuje w przypadku badanych o najniższym pułapie wykształcenia. Podjęcie odmiennych od zakładanych działań wychowawczych umożliwia im m.in. poprawa statusu ekonomicznego, uzyskana dzięki korzystaniu z programów społecznych, co oznacza pojawienie się nowych warunków i okoliczności.

Wcześniejsze przypuszczenia potwierdzają trendy w zbieżności założeń i działań dotyczących doboru kar i nagród. Można zauważyć, że rodzice z wykształceniem wyższym są bardziej aktywni w modyfikowaniu swoich założeń w zakresie nagradzania niż w kwestii karania. Natomiast respondenci o najniższym pułapie wykształcenia częściej modyfikują założenia na temat karania, rzadziej zaś te odnoszące się do nagradzania. Co ciekawe, największy spadek wskazań na kary niepedagogiczne podejmowane w pracy wychowawczej (w stosunku do założeń) wystąpił właśnie w grupie rodziców z wykształceniem najwyżej zawodowym, co może być spowodowane regulacjami prawnymi i wzrostem wiedzy o negatywnych skutkach karania dzięki popularyzowaniu jej w literaturze i mediach.

Analiza poziomu koherencji koncepcji wychowawczej w zależności od wykonywanego zawodu wykazała, że z wyłączeniem kategorii bezrobotnych największa rozbieżność dotyczy relacji rodzice – dzieci oraz organizacji czasu wolnego. Badania dowiodły, że największa rozbieżność pomiędzy założeniami rodziców a ich urzeczywistnianiem w procesie wychowania wystąpiła w przypadku relacji rodzice – dzieci w kategorii respondentów zaliczonych do wykonujących zawód wymagający wyższego wykształcenia lub zawód określony jako „inny”. Podobnie największą rozbieżność, w porównaniu z pozostałymi kategoriami wykonywanego zawodu, zarejestrowano w deklaracjach rodziców zaliczonych do wykonujących zawód wymagający wykształcenia wyższego w zakresie organizacji czasu wolnego.

Najprawdopodobniej było to spowodowane właściwościami wykonywanego zawodu, koniecznością np. podejmowania studiów uzupełniających i podyplomowych, wykonywaniem pracy w godzinach ponadwymiarowych, co wpływa na ograniczenie bezpośrednich relacji z dzieckiem, a tym samym

KOWALCZYK_KONCEPCJE WYCHOWAWCZE.indb 334

10.09.2020 14:33:26

335

Zakończenie

na urzeczywistnianie w praktyce wychowawczej założeń koncepcji. O słuszności wnioskowania przekonuje znaczna zbieżność opinii dotyczących takich elementów, jak: metody wychowania, formy nagradzania i karania.

Mimo że te obszary należą do bardziej newralgicznych, rodzice, podejmując działania wychowawcze, w większym stopniu mogą odzwierciedlać w praktyce założenia koncepcji i być mniej zorientowani na zmianę.

Na uwagę zasługuje szczególnie duża rozbieżność w zakresie nagradzania zarejestrowana w przypadku rodziców wykonujących zawód wymagający wyższego wykształcenia i zawód z kategorii „inny” w porównaniu z grupą respondentów bezrobotnych i pracowników fizycznych. Może to skłaniać do przypuszczeń, że rodzice w praktyce wychowawczej są bardziej liberalni, niż zakładali.

Jak wykazała analiza poziomu koherencji koncepcji wychowawczej w zależności od środowiska społecznego miejsca zamieszkania, największa rozbieżność pomiędzy założeniami rodziców a ich urzeczywistnianiem odnosiła się do metod wychowania oraz relacji rodzice – dzieci. Jednocześnie w przypadku relacji rodzice – dzieci rozbieżność nasilała się w miarę przechodzenia do miejscowości o większym stopniu zurbanizowania i bardziej zaludnionych, a najwyższy poziom osiągnęła w kategorii dużego miasta.

Najprawdopodobniej więc urzeczywistnianie założeń koncepcji w zakresie relacji rodzice – dzieci w środowiskach mniejszych może być pełniejsze w związku z większą stycznością społeczną i mniejszymi odległościami pomiędzy np. miejscem pracy rodziców a szkołą dzieci.

Przyczyn dużej rozbieżności stwierdzonej w obszarze metod wychowania doszukiwać się można w funkcjonowaniu współczesnego człowieka w realiach omnichannel oraz w dostępności różnych form przekazu elektronicznego niezależnie od miejsca zamieszkania. Popularność i wszechdostępność informacji dotyczących procesu wychowania rodzinnego czy podejść wychowawczych oraz wynikających z nich zagrożeń może wpływać na rozbieżność pomiędzy założeniami a praktyką wychowawczą. Może się to odnosić do takich metod jak organizowanie sytuacji wychowawczych, wdrażanie do samowychowania. W przekonaniu o słuszności wnioskowania utwierdzają: duża zbieżność w zakresie nagradzania i karania oraz rozbieżność dotycząca rozwijania zainteresowań dzieci.

Analiza wyników badań w kontekście wieku rodziców wykazała, że w każdej kategorii wiekowej największa rozbieżność wystąpiła w przypadku metod wychowania, przy czym największą zarejestrowano w grupie poniżej 25 lat życia. Natomiast w miarę przechodzenia do kategorii „starszych”, choć rozbieżność była bardzo duża w porównaniu z innymi komponentami procesu wychowania, to się zmniejszała. Wyjaśnić to można: większą otwartością na zmiany rodziców młodszych w przeciwieństwie do starszych, posiadających utrwalone i ugruntowane postawy, a także funkcjonowaniem

KOWALCZYK_KONCEPCJE WYCHOWAWCZE.indb 335

10.09.2020 14:33:26