EDUKACJA MUZYCZNA DZIECI z perspektywy pedagogicznej i profilaktyczno-terapeutycznej

9 788380 958340

Edukacja muzyczna_okladka.indd 1

22.02.2022 15:37:07

Lidia Kataryńczuk-Mania

EDUKACJA MUZYCZNA DZIECI z perspektywy pedagogicznej i profilaktyczno-terapeutycznej

Kraków 2022

Katarynczuk-Mania_EDUKACJA MUZYCZNA_.indb 3

22.02.2022 15:28:40

© Copyright by Uniwersytet Zielonogórski, 2022 Recenzent: dr hab. Mirosław Kisiel, prof. UŚ Korekta: Justyna Kowalik-Przybyła Opracowanie typograficzne: Alicja Kuźma Projekt okładki: Anna M. Damasiewicz Grafika na okładce: © Oksana Kuzmina | Depositphotos.com Publikacja została dofinansowana przez Uniwersytet Zielonogórski

ISBN 978-83-8095-834-0

Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel./fax: (12) 422 41 80, 422 59 47, 506 624 220 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2022

Katarynczuk-Mania_EDUKACJA MUZYCZNA_.indb 4

22.02.2022 15:28:40

Spis treści Wprowadzenie ...................................................................................................................................................................................

7

Część I Edukacja muzyczna z perspektywy pedagogicznej 1. Muzyka i jej wielowymiarowe znaczenie (refleksje o muzyce) ......................................................................

2. Elementarna edukacja muzyczna z perspektywy poznawczej .....................................................................

2.1. O rozwoju muzycznym dzieci ....................................................................................................................................

3. Wybrane koncepcje i metody edukacji muzycznej w oglądzie literatury ..............................................

3.1. Uwagi o możliwościach wspierania rozwoju i zainteresowań muzycznych dzieci ..................

4. Formy aktywności muzycznej w przedszkolu ..........................................................................................................

4.1. Śpiew i ćwiczenia mowy ...............................................................................................................................................

4.2. Gra na instrumencie .........................................................................................................................................................

4.3. Słuchanie muzyki ...............................................................................................................................................................

4.4 Ruch z muzyką ......................................................................................................................................................................

4.5. Tworzenie muzyki ..............................................................................................................................................................

5. Rozwijanie kreatywności muzycznej poprzez zabawy i gry ...........................................................................

6. Korelacja edukacji muzycznej z innymi treściami programowymi w przedszkolu ...........................

7. O wczesnej edukacji instrumentalnej (na przykładzie fortepianu) ..............................................................

8. Przegląd literatury metodycznej z zakresu edukacji muzycznej najmłodszych .................................

9. Przedszkole miejscem organizowania muzycznych uroczystości ...............................................................

13 17 18 27 33 39 39 44 45 47 48 51 55 61 67 69

Część II Edukacja muzyczna z perspektywy profilaktyczno-terapeutycznej (wybrane wątki) Wstęp ....................................................................................................................................................................................................... 79 1. Wybrane metody i sposoby muzycznej pracy profilaktyczno-terapeutycznej ................................. 83 1.1. O diagnozie ........................................................................................................................................................................... 90 2. Profilaktyczno-terapeutyczne znaczenie form muzycznych .......................................................................... 95 Podsumowanie ............................................................................................................................................................................ 106 3. Edukacja muzyczna w dialogu z logorytmiką .......................................................................................................... 107 3.1. Wokół definicji logorytmiki .......................................................................................................................................... 107 3.2. Cele, funkcje i zadania logorytmiki ......................................................................................................................... 110 3.3. Wybrane metody i formy pracy logorytmicznej ........................................................................................... 112 3.4. Charakterystyka wybranych ćwiczeń logorytmicznych i wskazówki metodyczne ................ 114 3.5. Przykładowy scenariusz zajęć z logorytmiki ..................................................................................................... 120 Podsumowanie ............................................................................................................................................................................ 123

Katarynczuk-Mania_EDUKACJA MUZYCZNA_.indb 5

22.02.2022 15:28:40

6

Spis treści

4. Terapia dźwiękiem w pracy z dziećmi ........................................................................................................................... 125 4.1. Istota i struktura dźwięku .............................................................................................................................................. 125 4.2. Masaż dźwiękiem. Założenia programowe niemieckiej metody Petera Hessa (literatura specjalistyczna, badania) ....................................................................................................................... 127 4.3. Misy dźwiękowe jako narzędzie profilaktyczno-terapeutyczne – krótka charakterystyka .................................................................................................................................................. 129 4.4. Ćwiczenia i zabawy oddechowe z wykorzystaniem metody Petera Hessa – relaks z dźwiękiem ............................................................................................................................................................ 132 Podsumowanie ............................................................................................................................................................................ 136 Zakończenie ........................................................................................................................................................................................ 137 Bibliografia ............................................................................................................................................................................................ 139

Katarynczuk-Mania_EDUKACJA MUZYCZNA_.indb 6

22.02.2022 15:28:40

Wprowadzenie O tym, czy muzyka znaczy coś dla człowieka, czy ktoś ją lubi, czy dzięki niej jego życie staje się bogatsze i szczęśliwsze, decydują w znacznym stopniu wrażenia z okresu, gdy dzieci rozwijają wszystkie swoje zdolności – dzięki temu, że w bliższym i dalszym otoczeniu uczą się słuchać muzyki, odkrywać ją, oceniać i kochać 1.

Herman Regner

Publikacja poświęcona jest edukacji muzycznej, która jest jednym z elementów niezbędnych do prawidłowego wzrostu dzieci. Edukacja to proces. Nie ma gotowej recepty na zaspokojenie dziecięcej potrzeby muzyki, tym bardziej, że każdy mały człowiek ma swoje indywidualne tempo rozwoju. Jeśli zadbamy o ten rozwój i zainteresujemy dziecko otoczeniem muzycznym, to efekty będą widoczne w całym życiu człowieka – od dzieciństwa po dojrzałość. Wczesna edukacja muzyczna może korzystnie oddziaływać na kolejne fazy życia dziecka. Zaproponowana monografia wychodzi naprzeciw zapotrzebowaniu nauczycieli, terapeutów, którzy szukają różnych rozwiązań naukowo-metodycznych i rozumieją potrzebę kształcenia muzycznego. Przez wiele lat, gdy pracowałam z dziećmi, studentami, nauczycielami, terapeutami, sama poszukiwałam rozmaitych skutecznych i atrakcyjnych rozwiązań, aby edukacja muzyczna była ważna i spełniała swoje wielowymiarowe zadania.

Publikacja składa się z dwóch głównych części opartych o pedagogiczne i profilaktyczno-terapeutyczne założenia edukacji muzycznej. Na rynku wydawniczym brakuje jeszcze opracowań, które prowokowałyby czytelnika do dyskursu, działań artystycznych i terapeutycznych, nowych rozwiązań, programów, projektów. Ważne są tu przygotowanie merytoryczne, podejście metodyczne i twórcze do promowania znaczących walorów muzyki.

Ona może i powinna odnaleźć swoje miejsce w różnych przedmiotach dydaktycznych, w otoczeniu wychowawczym każdego dziecka.

1

H. Regner, Nasze dzieci i muzyka. Poradnik dla rodziców i wychowawców, przeł. J. Ząbecka, WSiP, Warszawa 1995, s. 5.

Katarynczuk-Mania_EDUKACJA MUZYCZNA_.indb 7

22.02.2022 15:28:40

8

Wprowadzenie

Edukacja muzyczna to szeroki obszar tematyczny. W publikacji ujęłam wybrane wątki, którymi zajmuję się w codziennej pracy pedagogiczno-artystycznej i profilaktyczno-terapeutycznej. Uznałam, że ważne są aspekty: pedagogiczny (poznawczy, wychowawczy) i profilaktyczno-terapeutyczny edukacji muzycznej. Stąd sygnalizuję wybrane tematy teoretyczne i pragmatyczne, wskazuję także na literaturę, do której warto sięgnąć.

W edukacji muzycznej ważne jest to, aby dzieci polubiły muzykę, doświadczały jej codziennie w różnych sytuacjach. Szkoda tylko, że tak mało czasu poświęca się na skuteczne przygotowanie przyszłych nauczycieli na uczelniach, co potwierdzają badania prowadzone przez przedstawicieli nauki (m.in. Mirosław Kisiel, Wiesława Aleksandra Sacher, Jadwiga Uchyła-Zroski, Agnieszka Weiner, Małgorzata Suświłło, Maciej Kołodziejski, Paweł Trzos, Ewa Kumik, Romualda Ławrowska i inni). Można i należy zapytać decydentów oświaty, dlaczego przygotowani specjaliści-muzycy nie prowadzą zajęć umuzykalniających, począwszy od żłobka, przez przedszkole i edukację wczesnoszkolną. Jest to najważniejszy czas dla rozwoju muzycznego dzieci, ich aktywności, działań muzyczno-ruchowych. Edukacja muzyczna potrzebna jest wszystkim dzieciom, także tym z trudnościami, z niepełnosprawnością. Dlatego moje zainteresowania skierowane są na pilną potrzebę kontaktu zarówno dziecka, jak i dorosłego człowieka z muzyką. Jej wartość estetyczna jest nie do przecenienia. Dlaczego więc zaniedbywany jest ten obszar? Kto skutecznie działa z dziećmi w tym zakresie, widzi efekty muzycznej pracy.

W części pierwszej skupiam uwagę na rozwoju muzycznym dzieci, koncepcjach i metodach pracy, formach aktywności muzycznych i możliwościach korelacji kształcenia muzycznego z innymi dziedzinami. Uważam, iż są one nadal aktualne i skuteczne. W części drugiej wymieniam walory profilaktyczno-terapeutyczne edukacji muzycznej i dzielę się informacjami na temat muzykoterapii dla dzieci, wykorzystania logorytmiki, a także, poszukując alternatywnych metod, wskazuję na terapię dźwiękiem, która może wspomagać edukację muzyczną w codziennej praktyce (jest mało znana w Polsce). Zdaję sobie sprawę, że nie wyczerpuję w całości tematyki, ale pragnę pobudzić niektórych czytelników do twórczości własnej, skuteczniejszej, do powszechnego muzykowania i dyskursu.

Przygotowana monografia adresowana jest do studentów, nauczycieli, terapeutów, rodziców i tych osób, które kochają muzykę i widzą efekty jej działania w sferze poznawczej, społecznej i profilaktyczno-terapeutycznej.

Katarynczuk-Mania_EDUKACJA MUZYCZNA_.indb 8

22.02.2022 15:28:40

Wprowadzenie

9

Edukacja muzyczna dzieci to obszar, który niesie wielkie przesłanie. Muzyka jest wszechobecna. Uczy, bawi i rozwija każdego z nas – o czym mówi się podczas konferencji, seminariów i warsztatów. Warto pomyśleć nad jakością edukacji muzycznej najmłodszego pokolenia.

Pragnę podziękować osobom, dzięki którym zrodziła się idea napisania tej monografii. Dziękuję dzieciom, nauczycielom, rodzicom, studentom, z którymi miałam możliwość współpracować przez wiele lat, a także rodzinie. Za cenne uwagi i wsparcie dziękuję recenzentowi, dr. hab. Mirosławowi Kisielowi, profesorowi Uniwersytetu Śląskiego.

Katarynczuk-Mania_EDUKACJA MUZYCZNA_.indb 9

22.02.2022 15:28:40

Zakończenie Muzyka jest częścią natury, istniejącą niezależnie od człowieka, ale jest także nasycona ludzkimi wartościami.

Za pomocą muzyki ludzie myślą, wyrażają siebie i zgłębiają własną tożsamość 1 .

Przygotowując publikację, sięgnęłam do dawnych lat z praktyki pedagogicznej, publikacji własnych i znaczących pedagogów, terapeutów. Uważam, że warto pisać o znaczeniu edukacji muzycznej, zwłaszcza dzieci, aby oświata, środowisko rodzinne, społeczne nie czuły się zwolnione z obowiązku i troski o muzyczne dobro dzieci. Niektóre zagadnienia z zakresu edukacji muzycznej zostały szerzej omówione w publikacjach autorskich, w Orientacjach w metodologii badań edukacyjno-muzycznych (wspólnie z Maciejem Kołodziejskim i Mirosławem Kisielem), w pracach zbiorowych pod moją redakcją lub współredakcją.

Kilka refleksji własnych Pracę zawodową rozpoczęłam w PSM I stopnia z dziećmi z uzdolnieniami muzycznymi w Żarach (jako pierwsze udane wyzwanie pedagogiczne).

Od 1981 roku dodatkowo (byłam nauczycielką muzyki w VII LO w Zielonej Górze, współpracowałam z WSP) zaczęłam prowadzić zajęcia muzyczne dla najmłodszych, uznając, że istnieje potrzeba wczesnego kształcenia muzycznego dzieci. Organizowałam warsztaty dla nauczycieli, konferencje, koncerty. Zapraszałam również swoich studentów, aby poznawali placówki i działania artystyczne. Pomogło… Sama też doskonaliłam swój warsztat metodyczny jako nauczyciel muzyki, nauczyciel akademicki. Doświadczałam różnych zachowań, reakcji, sytuacji w pracy z dziećmi i nauczycielami.

Kiedy wchodziłam do sali w żłobku, witałam się z dziećmi uśmiechem i wspólnie szybkim krokiem podążaliśmy do sali z pianinem. Zanim się rozpakowałam (zawsze podglądały, czy pojawi się nowa niespodzianka w postaci 1

R. Lawendowski, Osobowościowe uwarunkowania preferencji muzycznych w zależności od wieku, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2011, s. 12.

Katarynczuk-Mania_EDUKACJA MUZYCZNA_.indb 137

22.02.2022 15:28:48

138

Zakończenie

pacynki, misia czy pozytywki), to już dzieci otwierały klapę pianina i wołały: „Graj nam!”. Czy to nie jest wielkim wyzwaniem dla nauczyciela, który, gdy rozpoczyna zajęcia, widzi „rytmiczne smoczki” i zaciekawione dzieci?

Czy miejsce do prowadzenia zajęć umuzykalniających w przedszkolu jest wystarczające? Czy nauczyciel-muzyk, mając do dyspozycji małą, przechodnią salkę gimnastyczną sąsiadującą z kuchnią, z której dobiegają najróżniejsze zapachy, jest w stanie prowadzić zajęcia? Tak, gdyż ważniejsze jest dobro dziecka, a szczególnie jego kontakt z dźwiękiem i rozwój muzyczny. Liczą się zaangażowanie i potrzeba wspierania placówek dziecięcych.

Muzyka jest taką dziedziną, która bezpośrednio oddziałuje szczególnie na dzieci, stymulując ich rozwój, wpływając korzystnie na sprawność psychoruchową, stan emocjonalny, rozwijając aktywność poznawczą i twórczą, rozbudzając zainteresowania muzyczne, zapewniając integrację w grupie i spełniając ważną rolę profilaktyczno-terapeutyczną. Edukacja muzyczna dzieci szczególnie sprzyja spontaniczności, aktywności twórczej ze względu na różnorodne, atrakcyjne środki wyrazu, jakimi są śpiew i mowa, ruch, różne brzmienia instrumentów, otoczenie akustyczne, skojarzenia muzyczno-plastyczne i inne. Ważne i cenne jest dostarczanie dzieciom radości płynącej z kontaktów z muzyką, wspólnego muzykowania, odbioru i twórczego działania.

Potrzeba poszukiwania i stosowania skutecznych metod pracy w edukacji czy w terapii dziecka jest wręcz niezbędna. Zasygnalizowane treści stanowić powinny wiedzę wyjściową do opracowań własnych koncepcji pracy lub wskazywać mogą kierunki do nowatorskich, twórczych poszukiwań własnych.

Katarynczuk-Mania_EDUKACJA MUZYCZNA_.indb 138

22.02.2022 15:28:48

9 788380 958340

Edukacja muzyczna_okladka.indd 1

22.02.2022 15:37:07