Niezwykłe dzieci, nieobce języki

Katarzyna Karpińska-Szaj

Niezwykłe dzieci, nieobce języki O indywidualizacji w kształceniu językowym

Kraków 2022

Karpinska_Szaj_Niezwykle dzieci.indb 3

15.03.2022 10:27:08

© Copyright by Katarzyna Karpińska-Szaj, 2022 (Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu)

Recenzent: prof. zw. dr hab. Hanna Komorowska Redakcja wydawnicza: Justyna Kowalik-Przybyła Opracowanie typograficzne: Katarzyna Kerschner Projekt okładki: Anna M. Damasiewicz Zdjęcie na okładce: © Евгений Атаманенко

Publikacja została dofinansowana z funduszu Szkoły Nauk o Języku i Literaturze Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

ISBN 978-83-66990-90-6

Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel./fax: (12) 422 41 80, 422 59 47, 506 624 220 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2022

Karpinska_Szaj_Niezwykle dzieci.indb 4

15.03.2022 10:27:08

Spis treści Wprowadzenie ............................................................................................................. 7 Część I Specjalne potrzeby edukacyjne w nauce języka obcego

1. Specjalne potrzeby edukacyjne uczniów z deficytami języka, mowy i komunikacji ........................................................................................................... 15 1.1. Uściślenia terminologiczne .......................................................................... 15 1.2. Specjalne potrzeby językowe ........................................................................ 21 1.3. Trudności w przyswajaniu języka ............................................................... 24 1.3.1. Funkcjonowanie poznawcze .............................................................. 24 1.3.2. Funkcjonowanie komunikacyjne ...................................................... 27 2. Cele nauki języka obcego ..................................................................................... 31 2.1. Cele edukacyjne .............................................................................................. 32 2.2. Cele terapeutyczne ......................................................................................... 37 Część II Zasada indywidualizacji

3. Indywidualizacja w nauczaniu włączającym ................................................... 45 3.1. Inkluzja w szkole: założenia ogólne ............................................................ 45 3.2. Uniwersalne projektowanie i spersonalizowana edukacja .................... 47 3.3. Doświadczenia nauczycieli ........................................................................... 50 4. Zasada indywidualizacji w nauce języka obcego ............................................ 55 4.1. Rozpoznanie potencjału językowego .......................................................... 55 4.1.1. Diagnoza psychologiczno-pedagogiczna ........................................ 56 4.1.2. Diagnoza na potrzeby nauczania języka obcego ........................... 58

Karpinska_Szaj_Niezwykle dzieci.indb 5

15.03.2022 10:27:08

6

Spis treści

4.2. Rozwijanie kompetencji ucznia ................................................................. 61 4.2.1. Świadomość (meta)językowa ........................................................... 62 4.2.2. Język i działanie a sprawności poznawcze ................................... 65 Część III Indywidualizacja w badaniach i praktyce

5. Indywidualizacja w badaniach glottodydaktycznych .................................. 75 5.1. Interdyscyplinarny dialog ........................................................................... 75 5.2. Główne wątki badawcze .............................................................................. 79 5.2.1. Dwujęzyczność dzieci z deficytami języka, mowy i komunikacji ....................................................................................... 79 5.2.2. Rehabilitacyjne aspekty nauki języka obcego .............................. 83 5.2.3. Organizacja nauczania ...................................................................... 89 6. W szkole: niezwykłe dzieci, nieobce języki .................................................... 95 6.1. Ja, ty, my: razem nie tylko w klasie ........................................................... 95 6.2. (Nie)zwykły podręcznik, (nie)zwykłe działania .................................... 97 6.3. What color is your life? – materiał ilustracyjny .................................... 100 Nota bibliograficzna ................................................................................................. 101 Literatura cytowana .................................................................................................. 103

Karpinska_Szaj_Niezwykle dzieci.indb 6

15.03.2022 10:27:08

Wprowadzenie Zapytani, jak wyobrażają sobie szkolę marzeń, uczniowie rysują i piszą o szkole bezpiecznej i uczącej współpracy. Chcieliby też nauczyć się w niej krytycznego myślenia w atmosferze życzliwości i wsparcia. W wyróżnionych pracach plastycznych w konkursie „Szkoła marzeń” widać zielone budynki, uśmiechniętych ludzi, kwiaty, książki, laptopy. Jest też trochę magii: tajemnicze stworzenia i Big Ben na plakacie w klasie języka obcego, a siedzące na dywanie dzieci piją herbatkę z angielskiej porcelany (i, choć tego nie widać, rozmawiają zapewne po angielsku). Jest wycieczka na inną planetę, ale i spacer do pobliskiego parku. Szkoła „ma mnie nauczyć dążyć do upragnionych celów, szacunku dla drugiego człowieka oraz jak funkcjonować w społeczeństwie”.

W szkole: „codziennie uczymy się wzajemnie drugiego człowieka”; „koledzy nie patrzą wilkiem, w słabszym nie widzą ofiary” – piszą laureaci konkursu z 2015 roku (Świątecki, Wojucka, 2015). Zebrane opinie uczniów i nauczycieli w ramach debat z 2019 roku (Jakie zmiany są potrzebne..., 2020) syntetyzują te pragnienia i przekształcają je w rekomendacje: „chcemy szkoły, w której rozwijana jest zdolność do empatii, szacunku i współpracy”; „chcemy umieć się uczyć przez całe życie”. Pandemia nasiliła pragnienia bezpieczeństwa emocjonalnego, umiejętności dialogu, kontaktu i zaufania. Cechy te, oprócz ewidentnie potrzebnych umiejętności cyfrowych w nieprzewidywalnych i coraz bardziej zinformatyzowanych czasach, występują jako najbardziej pożądane w najnowszych raportach o stanie edukacji (Bieganowska-Skóra, Pankowska, 2020).

O szkole, określanej po prostu jako „dobra szkoła”, marzą również nauczyciele. Pasjonaci, wytrwali i pełni nadziei, wbrew wszelkim przeciwnościom taką szkołę właśnie budują. Źródeł inspiracji i samych inicjatyw jest sporo.

Entuzjazm wzbudziła szkoła założona przez Elona Muska, w której dzieci uczą się logicznego i krytycznego myślenia oraz rozmawiają o etyce i moralności, a za swoje postępy nie dostają ocen, lecz o nich dyskutują. Popularnością cieszą się przedszkola i szkoły Montessori, wdrażane są metody dobrego startu.

Karpinska_Szaj_Niezwykle dzieci.indb 7

15.03.2022 10:27:08

8

Wprowadzenie

W „Budzącej się szkole” Marzeny Żylińskiej1 nierzadko rezygnuje się z lekcji trwających 45 minut i tradycyjnych form oceniania. Uczniowie mają prawo decydować, czego będą się uczyć i z kim współpracować, sporo czasu przeznaczają też na pracę projektową…

Wielu znakomitych nauczycieli, wbrew przeciwnościom, wdraża w życie swoje marzenia, a myślą przewodnią dobrej szkoły, którą kreują, jest akceptacja i korzyści, jakie niesie z sobą różnorodność: Trzeba cieszyć się z różnorodności. Być sobą, ale cieszyć się, że ktoś jest inny: innej płci, bogatszy lub biedniejszy. Że istnieje świat typu patchwork – kompozycja, gdzie całość powstaje z różnorodności. Szkoła jest odzwierciedleniem różnorodności społeczeństwa. […] To olbrzymie wyzwanie: jak czerpać z różnorodności? Jak wykorzystać tę odmienność, żeby uczyć się wzbogacania swojej duszy, a w pracy zadaniowej tworzyć spójne, synergiczne działanie, a nie obcość i wrogość? […] Kiedy patrząc na klasę, przyjmuje się różne hierarchie wartości, to w każdej osobie można znaleźć mocne strony (Jacek Jakubowski w rozmowie z Krystyną Romanowską, 2004: 82).

Polityka językowa zjednoczonej Europy promuje również takie wartości.

Opublikowany w 2001 roku (w Polsce w 2003 roku) Europejski System Opisu Kształcenia Językowego, choć został opracowany przede wszystkim w celu ujednolicenia sposobów oceny poszczególnych zakresów językowych kompetencji komunikacyjnych na kolejnych etapach ich przyswajania, dużo miejsca poświęca kompetencji uczenia się i potrzebie ciągłego rozwoju. W suplemencie do ESOKJ, opublikowanym w 2018 roku, szczegółowo opisano natomiast umiejętności mediacyjne. Dokument ten promuje nowoczesne podejście do rozwijania sprawności językowych, które w centrum stawia relacje międzyludzkie i rozwój poznawczy osoby uczącej się. Ważnym celem nauki języków obcych stała się umiejętność zarządzania relacjami interpersonalnymi ułatwiającymi współpracę w czasie wykonywania zadania oraz umiejętność rozumienia treści (tekstów) i zachowań interlokutorów. Kompetencja komunikacyjna jest opisywana nie tylko z perspektywy instrumentalnej czy funkcjonalnej (jako narzędzie interakcji społecznych), lecz także jako środek poznania – uczenia się postrzegania i rozumienia świata i ludzi, użytkowników języka (języków).

Doskonale podsumowują tę umiejętność Frédéric Longuet i Claude Springer (2021: 287), wskazując na znaczenie (samo)świadomości, wyjście poza strefę bezpieczeństwa swojego środowiska poprzez akceptację różnorodności i poznawanie rozmaitych sposobów jej ujmowania.

1 Misją tej inicjatywy jest skoncentrowanie się na dobrych praktykach, pomoc w wymianie doświadczeń i wspomaganie rozwoju, http://www.budzacasieszkola.pl (dostęp: 4.03.2022).

Karpinska_Szaj_Niezwykle dzieci.indb 8

15.03.2022 10:27:08

Wprowadzenie

9

Co sprawia, że różnorodność staje się zaletą, obszarem nowych doświadczeń, lekcją szacunku i porozumienia? Czy poznawanie nowego języka może opierać się na takich wartościach? Czy może je rozwijać? Czy uczniowie z deficytami języka, mowy i komunikacji mogą również w tym procesie w pełni uczestniczyć? W jaki sposób lekcja języka obcego może przyczynić się do kształtowania wartości poznawczych i społecznych w kontaktach międzyludzkich? Czy nowoczesne podejście do indywidualizacji w kształceniu językowym może przekładać się na zdolność do tworzenia relacji, komunikacyjnej wspólnoty łączącej naukę języków z rehabilitacją języka i mowy? Aspekty te rozważam w niniejszej monografii.

Książka składa się z trzech części. W pierwszej staram się scharakteryzować specyfikę specjalnych potrzeb edukacyjnych uczniów, u których rozwój kompetencji językowych wymaga odpowiedniej stymulacji i wsparcia.

Formułuję zatem specyficzną kategorię potrzeb edukacyjnych: specjalne potrzeby językowe, które odnoszą się do przebiegu i skuteczności komunikacji językowej, ale też (a czasami przede wszystkim) do rozwoju poznawczego i społecznego uczniów. Drugą część poświęcam zasadzie indywidualizacji w kształceniu językowym, w szczególności w nauce języków obcych. Możliwości indywidualizowania ścieżek edukacyjnych uczniów ze specjalnymi potrzebami językowymi charakteryzuję w perspektywie nauczania włączającego. W proponowanym podejściu projektowanie i realizacja indywidualnych ścieżek kształcenia językowego obejmują działania synergiczne odnoszące się do rozwijania kompetencji zarówno w języku ojczystym, jak i obcym. Celem trzeciej części jest podsumowanie badań glottodydaktycznych, skupionych przede wszystkim na stosunkowo rzadko podejmowanym aspekcie empirycznym, jakim jest połączenie działań edukacyjnych i rehabilitacyjnych w nauce języka obcego. W części tej zawarłam także materiał filmowy ilustrujący osiem lat doświadczeń z integracyjną klasą w Szkole Podstawowej nr 1 w Poznaniu.

Bohaterami są uczniowie, którzy „obcość” języków oswoili, zintegrowali ze swoim szkolnym i prywatnym życiem w różnorodnym środowisku. Nauczyli się współpracy z innymi, używając w tym celu różnych środków komunikacji: języka polskiego fonicznego, polskiego języka migowego i nauczanego w szkole języka angielskiego. Niezwykłe dzieci i ich nieobce języki…

Za to wyjątkowo cenne doświadczenie dziękuję Paniom: Helenie Paszkiewicz – dyrektorce szkoły, Elżbiecie Moszyk – terapeutce i Aleksandrze Frątczak – nauczycielce języka angielskiego. O powodzeniu badań glottodydaktycznych, tak bardzo osadzonych w rzeczywistości edukacyjnej, decydują przede wszystkim otwartość na nowe wyzwania, entuzjazm i wola współpracy.

W tej szkole zawsze było to możliwe.

Karpinska_Szaj_Niezwykle dzieci.indb 9

15.03.2022 10:27:08

Część I

Specjalne potrzeby edukacyjne w nauce języka obcego

Karpinska_Szaj_Niezwykle dzieci.indb 11

15.03.2022 10:27:08

Bez wątpienia edukacja językowa uczniów, których kompetencje językowe rozwijają się nienormatywnie, jest procesem, którego przebieg w dużej mierze warunkowany jest samym kontekstem uczenia się – szkolną rzeczywistością.

Powodzenie kształcenia uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi zależy bowiem między innymi od sposobu rozumienia istoty owych specjalnych potrzeb przez wszystkich uczestników procesu kształcenia: nauczycieli, terapeutów, rodziców, opiekunów i same dzieci. Potrzeby komunikacyjne i językowe mają w tym kontekście swoją odrębną specyfikę.

Karpinska_Szaj_Niezwykle dzieci.indb 13

15.03.2022 10:27:08

1. Specjalne potrzeby edukacyjne uczniów z deficytami języka, mowy i komunikacji Zastanówmy się najpierw, czym są potrzeby edukacyjne i co decyduje o tym, że w niektórych sytuacjach są one specjalne? Co oznacza owa wyjątkowość czy specyfika potrzeb, które kwalifikowane są jako „specjalne”? Dlaczego do kategorii specjalnych potrzeb edukacyjnych należy włączyć specjalne potrzeby komunikacyjne? I wreszcie, na czym polegają specjalne potrzeby językowe uczniów z deficytami języka, mowy i komunikacji?

Odpowiedzi na te pytania pozwolą przyjrzeć się specyfice nabywania języka pierwszego i uczenia się języków obcych w sytuacji edukacji uczniów z deficytami języka, mowy i komunikacji, a także zastanowić się, w jaki sposób oba te procesy mogą się wzajemnie uzupełniać.

1.1. Uściślenia terminologiczne W kontekście szkolnej edukacji uczeń ma prawo do zaspokojenia swoich potrzeb, z których główną jest, rzecz jasna, potrzeba uczenia się. Uczenie się zakłada rozwój poznawczy i społeczny – ten ostatni także dzięki uczestnictwu w życiu szkoły. Naturalną potrzebą poznawczą jest niezaprzeczalnie potrzeba wiedzy. W sytuacji szkolnej jest nią rozwijanie umiejętności i sprawności z uwzględnieniem zakresów określonych w podstawie programowej dla poszczególnych etapów edukacyjnych. Ta ogólna potrzeba może być realizowana i zaspokajana w rozmaity sposób. Potrzeba wiedzy – poprzez umiejętność poszukiwania i czerpania ze źródeł informacji, odróżniania wiadomości nieużytecznych od rzetelnych, selekcjonowania i gradacji informacji, logicznego łączenia faktów, rozumowania, stawiania pytań, wnioskowania itd. Aby budować (a nie tylko zdobywać) wiedzę, potrzebne są więc określone sprawności i kompetencje, które w szkole kształtowane są w interakcji, jakkolwiek ową interakcję pojmujemy: z nauczycielem, innymi uczniami, czy nawet z samym sobą jako osobą uczącą się.

Karpinska_Szaj_Niezwykle dzieci.indb 15

15.03.2022 10:27:08