Spotkania z Małym Księciem

Spotkania z Małym Księciem Wykorzystanie sztuki w pracy pedagogicznej z dziećmi

Kaplon-SpotkaniazMalym_p.indd 1

2009-05-15 08:41:10

Kaplon-SpotkaniazMalym_p.indd 2

2009-05-15 08:41:12

Małgorzata Kapłon

Spotkania z Małym Księciem Wykorzystanie sztuki w pracy pedagogicznej z dziećmi

Oficyna Wydawnicza „Impuls” Kraków 2009

Kaplon-SpotkaniazMalym_p.indd 3

2009-05-15 08:41:12

© Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2006

Adiustacja: Anna Czelakowska

Projekt okładki: Ewa Beniak-Haremska

ISBN 978-83-7308-744-6

Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel. (012) 422-41-80, fax (012) 422-59-47 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie II, Kraków 2009

Kaplon-SpotkaniazMalym_p.indd 4

2009-05-15 08:41:12

Spis treści

Wstęp ...............................................................................................................

9

Rozdział I Wychowanie przez sztukę ............................................................................ 11 Wychowanie jako kształcenie do rozwoju i wartości ......................... 11 Twórczy charakter działalności dziecka ............................................... 15 Istota wychowania przez sztukę ............................................................ 19 Rozdział II Scenariusze sytuacji edukacyjnych integrujących działania w obrębie dziedzin sztuki, oparte na Małym Księciu , Antoine a de Saint-Exupéry ......................................................................... 31 Etap I – Spotkanie bohaterów .............................................................

Etap II – Na planecie Małego Księcia ..................................................

Etap III – Podróże międzyplanetarne ....................................................

Etap IV – Wędrówka po Ziemi ..............................................................

Etap V – Rozstanie bohaterów ..............................................................

Kaplon-SpotkaniazMalym_p.indd 5

31 36 48 59 74

2009-05-15 08:41:12

6

Spis treści

Rozdział III Oddziaływania wychowawczo-dydaktyczne na kształtowanie się osobowości dzieci w procesie wychowania przez sztukę ......................... 83 Dziecięca interioryzacja wartości i emocji oparta na sztuce .............. 83 Powiązanie plastyki z innymi dziedzinami sztuki ................................ 103 Piosenka jako obszar aktywności dziecięcej .......................................... 116 Dziecięca ekspresja zainspirowana muzyką .......................................... 122 Łączenie sztuki z zabawami interakcyjnymi ......................................... 132 Uogólnienia i wnioski .................................................................................... 137 Bibliografia ....................................................................................................... 141 Aneks ................................................................................................................ 145

Kaplon-SpotkaniazMalym_p.indd 6

2009-05-15 08:41:12

Wszystkim moim dzieciom

Kaplon-SpotkaniazMalym_p.indd 7

2009-05-15 08:41:12

Kaplon-SpotkaniazMalym_p.indd 8

2009-05-15 08:41:12

Wstęp Przygotowuję się dobrze do pracy, gdyż błędem jest myśleć, że sztuka to rzecz łatwa.

H. Toulouse-Lautrec

Na początku XXI wieku szczególną wagę zyskuje wiedza towarzysząca dojrzałej osobowości człowieka, a także relacje międzyludzkie. Potrzebne stają się jednostki o skrystalizowanym poczuciu własnej i kulturowej tożsamości; osoby kreatywne, empatyczne, otwarte i odpowiedzialne, o szerokich kompetencjach komunikacyjnych. Jak zauważa słynny futurolog A. Toffler, od ludzi oczekuje się, że w pracy wykorzystywać będą nie tylko swe zdolności umysłowe, ale także uczucia, intuicje i wyobraźnię1. Jest on przekonany, że naturalnymi zwolennikami przemian są jednostki ceniące odmienność i niezależność.

Pedagogika nieustannie poszukuje nowych sposobów wspierania i doskonalenia rozwoju człowieka. W momencie uznania twórczości za nieodłączny atrybut człowieczeństwa włączyła się do dyskusji nad kreatywnością, gdyż odpowiednie warunki do ukształtowania tak pożądanej obecnie, wszechstronnej osobowości mogą stworzyć tylko nauczyciele świadomi kulturotwórczego sensu edukacji, nauczyciele kreatywni i odważni. Współcześni pedagodzy za najważniejsze uznają stwarzanie dziecku warunków do rozwoju osobowości oraz przybliżanie mu świata wartości uznawanych za uniwersalne, a wśród nich wartości tradycyjnych: prawdy, dobra i piękna. W dalszej kolejności wymieniane są sprawności, a dopiero na końcu

1 A. Toffler, H. Toffler, Budowa nowej cywilizacji. Polityka trzeciej fali, „Zysk i S-ka”, Poznań 1996, s. 56.

Kaplon-SpotkaniazMalym_p.indd 9

2009-05-15 08:41:12

10

Wstęp

wiadomości. Praca pedagogiczna jest skierowana na dziecko jako podmiot i indywidualność, a różne zabiegi edukacyjne stosowane w jej trakcie mają doprowadzić do zintegrowania się w nim – przez poznanie, doświadczanie i przeżywanie – elementów rzeczywistości w aspekcie motywacyjnym, działaniowym i intelektualnym. Istotę tej pracy stanowi możliwość poznania wielopłaszczyznowej i wielowątkowej rzeczywistości otaczającej dziecko oraz wykorzystania w praktyce zdobytych sprawności i umiejętności, wiadomości i doświadczeń.

Niniejsza książka powstała w związku z ideą integracji oddziaływań wychowawczo-dydaktycznych w pedagogice przedszkolnej i wczesnoszkolnej i dotyczy stymulacji dziecka do poznawania, przeżywania i przetwarzania świata w wychowaniu przez sztukę.

W rozdziale pierwszym (teoretycznym) omówiłam współczesne rozumienie wychowania, a także twórczy charakter działalności dziecka oraz istotę wychowania przez sztukę.

Rozdział drugi zawiera przykłady scenariuszy sytuacji edukacyjnych, będące propozycjami praktycznych rozwiązań założeń wychowania przez , sztukę, które zostały oparte na Małym Księciu Antoine a de Saint-Exupéry. Scenariusze te powstały jako owoc mojej wieloletniej pracy w roli nauczycielki wychowania przedszkolnego i związanych z nią poszukiwań.

Zrealizowałam je w pracy pedagogicznej z dziećmi pięcioletnimi w jednym z podkrakowskich przedszkoli, ale mogą być także wykorzystane w pracy z dziećmi starszymi (w tym w nauczaniu zintegrowanym).

W zależności od predyspozycji i inwencji nauczyciela mogą zostać twórczo przekształcone lub odtworzone w wybranych fragmentach bądź w całości. W rozdziale trzecim prezentuję oddziaływania wychowawczo-dydaktyczne na wszechstronne kształtowanie się osobowości dzieci w procesie wychowania przez sztukę.

Książkę kończą uogólnienia i wnioski, w aneksie zaś został zamieszczony sprawdzian dyspozycji twórczych dziecka mojego autorstwa.

Kaplon-SpotkaniazMalym_p.indd 10

2009-05-15 08:41:12

Rozdział I

Wychowanie przez sztukę Wychowanie jako kształcenie do rozwoju i wartości Wychowanie dziecka to nie miła zabawa, a zadanie, w które trzeba włożyć wysiłek bezsennych nocy, kapitał ciężkich przeżyć i wiele myśli.

J. Korczak

Socjologowie definiują wychowanie jako najstarszy proces społeczny, sprowadzający się do oddziaływania pokolenia dorosłych na jednostki niedojrzałe, dzięki czemu zachowane zostają wartości i struktury społeczne bytu. Trwałość zasad i norm wychowania pociąga za sobą rozwój jednostki, gwarantuje jej wolność samorealizacji oraz poczucie bezpieczeństwa1. Najbardziej znamienne w tym procesie jest ukierunkowanie na przyszłość.

Współcześnie wychowanie traktowane jest jako całokształt procesów i oddziaływań zachodzących w relacji między dwoma osobami, jako świadome, planowe wspomaganie i towarzyszenie wychowawcy w osiąganiu przez wychowanka wielowymiarowości oraz coraz wyższego poziomu człowieczeństwa. Opiera się na pociągającej mocy wartości i norm, wskazaniu ich we wzorcach zachowań, a także na naturalnym dążeniu człowieka do dobra, prawdy, piękna, miłości, życia wiarą i nadzieją. Polega na rozwija1

U. M. Mazurczak, Kryzys scholastyki a kryzys sztuki w świetle paidei [w:] E. Karwowska (red.), Kryzysy w sztuce. Materiały Sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki, Lublin, grudzień 1985, PWN, Warszawa 1988, s. 33.

Kaplon-SpotkaniazMalym_p.indd 11

2009-05-15 08:41:12

12

Spotkania z Małym Księciem...

niu wszystkich możliwości jednostek związanych z systemem wartości i ich sumieniem. Zakłada tworzenie więzi interpersonalnych, międzyludzkie poznanie i zjednoczenie oraz uznanie i afirmację wolności. Dzięki temu obydwie strony dialogu wychowania urzeczywistniają wobec siebie wartości nadające sens ich życiu, są empatyczne i otwarte, uznają wzajemną godność i wymienność ról, okazują zaufanie i poczucie odpowiedzialności2.

M. Jakowicka tłumaczy kształcenie dla rozwoju jako wyzwalanie wartości wewnętrznych jednostki, ciągłe wzbogacanie jej osobowości ku przekraczaniu siebie z dnia dzisiejszego, uczenie jej trudnej sztuki wyboru wartości, stymulowanie procesu zmian ku podnoszeniu, wzmacnianiu aktywności dziecka w równych zakresach jego życia, ku pogłębianiu zrozumienia i poczucia odpowiedzialności za jakość swego życia3.

R. Guardini podkreślał, jak wielką rolę w procesie wychowania odgrywa wychowawca, pisząc: nie jest ważne ani to, co wychowawca mówi, ani to, jakimi metodami pracuje, jak ważne jest to, kim on sam jest. Nie ma nic ważniejszego dla rozwoju osobowości niż zetknięcie się z człowiekiem naprawdę wielkim, poddanie się wpływowi jego postaci4.

Mówiąc o wzorcu osobowym wychowawcy, nie sposób nie wymienić określających go cech osobowych. Są nimi: samoświadomość oraz świadomość własnego systemu wartości, jasne zasady etyczne, poczucie odpowiedzialności, umiejętność przeżywania i okazywania uczuć oraz zainteresowanie ludźmi i sprawami społecznymi.

Drogi w dialogu wychowania powinny wytyczać nauczycielowi z jednej strony maksyma C. Junga: kto chce wychowywać, niech się sam wychowuje5, a z drugiej przekonanie J. Korczaka, że pierwszym, niespornym jest prawo

2

K. Ostrowska, Nie wszystko o wychowaniu, CMPP MEN, Warszawa 2000, s. 21–43.

M. Jakowicka, za: M. Szpiter, Aksjologiczne aspekty edukacji zintegrowanej [w:] H. Kosętka, J. Kuźma (red.), Teoretyczne i praktyczne aspekty kształcenia zintegrowanego, Materiały Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej, Kraków, 16–17 listopada 1999 r., Wyd. Nauk. AP, Kraków 2000. s. 494.

4 R. Guardini, Bóg daleki, Bóg bliski, „W drodze”, Poznań 1991, s. 236.

5 C. G. Jung, O rozwoju osobowości [w:] Rebis, czyli kamień filozofów, PWN, Warszawa 1999, s. 244–270.

3

Kaplon-SpotkaniazMalym_p.indd 12

2009-05-15 08:41:12

Rozdział I Wychowanie przez sztukę

13

dziecka do wypowiadania swych myśli, czynnego udziału w naszych o nim rozważaniach i wyrokach6.

Zamiast korygować i oceniać dzieci, powinien korygować własną postawę. Zamiast modelować je na swoje podobieństwo, musi dostrzegać ich potrzeby i prawa.

Słowa K. Wojtyły wychowanie to twórczość... w tworzywie całkowicie ludzkim7 są przykładem interpretowania pracy nauczyciela jako pracy twórczej.

Jednym z jej decydujących czynników jest inwencja i umiejętność szybkiego reagowania na nieprzewidziane sytuacje dydaktyczne8.

Założenie, że wychowanie jako proces społeczny prowadzi do możliwie pełnej samorealizacji jednostki wyznacza nauczycielowi priorytetowe zadanie stymulowania działania twórczego wychowanków9. Dziedziną szczególnie predysponowaną do kształcenia twórczych cech w strukturze osobowości dziecka, które z czasem mogą być transponowane na inne obszary jego aktywności, jest wychowanie przez sztukę10.

Proces stwarzania warunków do bogacenia wewnętrznego świata dziecka wymaga od dorosłych subtelności, wiedzy i kultury11. Przed nauczycielem stoi zadanie zapewnienia dziecku warunków do optymalnego rozwoju oraz wyzwolenie procesów kształtowania się właściwych form postępowania. Nauczyciel powinien zainspirować dziecko do samodzielnego działania i umiejętnie wycofać się, zachowując życzliwe zainteresowanie jego pracą.

J. Korczak pisał: jeśli umiecie diagnozować radość dziecka i jej natężenie, musicie dostrzec, że najwyższą jest radość pokonanej trudności, osiągniętego celu, odkrytej tajemnicy. Radość triumfu i szczęście samodzielności, opanowania, władania12.

6

J. Korczak, Jak kochać dziecko?, „Jacek Santorski”, Warszawa 1998, s. 39.

K. Wojtyła, Miłość i odpowiedzialność, Wyd. Tow. Nauk. KUL, Lublin 1986, s. 54.

8 J. Zborowski, Rozwijanie aktywności twórczej dzieci, WSiP, Warszawa 1986, s. 46.

9 R. Cibor, Potencjał twórczy dziecka [w:] B. Dymara (red.), Dziecko w świecie sztuki, „Impuls”, Kraków 2000, s. 55.

10 H. Danel-Bobrzyk, Muzyka inspiracja działań twórczych dziecka [w:] B. Dymara (red.), Dziecko w świecie muzyki, „Impuls”, Kraków 2000, s. 215.

11 B. Dymara, Dziecko w świecie muzyki, słów i ciszy [w:] B. Dymara (red.), Dziecko w świecie muzyki, dz. cyt., s. 49.

12 J. Korczak, Jak kochać..., dz. cyt., s. 45.

7

Kaplon-SpotkaniazMalym_p.indd 13

2009-05-15 08:41:12

14

Spotkania z Małym Księciem...

Stwarzając otwarte sytuacje edukacyjne, nauczyciel uznaje prawo dziecka do kreowania samego siebie. Kształtuje jego twórczą postawę oraz rozwija motywację. Jest otwarty na dziecięce pomysły, prowadzi je do poszukiwania nowych rozwiązań i sposobów radzenia sobie z problemami. Pozostawia dziecku czas na zastanowienie się, planowanie i eksperymentowanie. Pozwala na popełnianie błędów i ich samodzielne korygowanie. Rozwija w dziecku umiejętność dokonywania wyboru i podejmowania odpowiedzialności za własne czyny. Pozwalając dziecku na doświadczanie, działanie i uzewnętrznianie emocji, pomaga mu odkrywać jego indywidualne cechy oraz uczy je oceniać swoje postępowanie i korzystać z wiedzy o samym sobie.

Współczesna koncepcja wychowania funkcjonuje w nurcie psychologii humanistycznej, która każe pamiętać o poszanowaniu uczuć, godności, pragnień, dążeń, zdolności i zainteresowań dziecka. W eseju O człowieku trójskrzydłym B. Dymara stwierdza, że przemiana współczesnego świata w kierunku jego humanizacji, musi być oparta na związkach woli, wizji, odwagi i nadziei13.

Wartościowy świat dziecka to taki świat, który zaspokaja jego potrzeby, dążenia i aspiracje oraz zapewnia mu warunki ukierunkowanego i harmonijnego rozwoju. Rozwój ten jest procesem zmian zachodzących w psychice dziecka i prowadzi do podnoszenia się jakości życia dziecka w odpowiednich proporcjach we wszystkich jego aspektach. Wychowanie ukierunkowane na wartości jest skuteczne, gdy nauczyciel zna świat wartości dziecka. Dopiero znając go, może go odpowiednio rozwijać14.

13

B. Dymara, O człowieku trójskrzydłym [w:] B. Dymara (red.), Dziecko w świecie sztuki, dz. cyt., s. 25.

14 M. Szpiter, Aksjologiczne aspekty..., dz. cyt., s. 492–498.

Kaplon-SpotkaniazMalym_p.indd 14

2009-05-15 08:41:12

Rozdział I Wychowanie przez sztukę

15

Twórczy charakter działalności dziecka Każde dziecko w trakcie zabawy zachowuje się podobnie jak twórczy pisarz; buduje ono własny świat lub raczej przekształca w nowy sposób rzeczy znajdujące się w nim, tak, aby doznać przyjemność.

Z. Freud

B. Suchodolski stwierdza, że prawo dziecka do wykształcenia realizowane jest przede wszystkim jako jego prawo do zabawy.

Zabawa jest bowiem zespołem takich czynności dziecka, w których poznaje ono świat i innych ludzi, zdobywa środki do ekspresji, osiąga pierwsze szczeble umiejętności manualnych i podejmuje inicjatywy twórcze15.

Pedagogika już dawno podkreślała jej pozytywny wpływ na rozwój wyobraźni, wrażliwości moralnej i bystrości dziecka.

Zabawa dziecka, jako swoista i podstawowa forma jego działalności, jest zjawiskiem społecznym. We współczesnej psychologii podkreśla się jej historyczny charakter. W zależności od warunków zmienia się jej tematyka i treść, ale forma pozostaje ta sama. Zabawa powstaje i rozwija się pod wpływem otoczenia i własnej aktywności dziecka. Skłania dziecko do eksploracji świata, służącej celom praktycznym, tak więc poznane atrybuty rzeczy i osób oraz ich relacje wykorzystuje ono w swobodnym i twórczym działaniu. Jest przeciwieństwem rozczarowania, znużenia, braku energii, a napięcie emocjonalne jej towarzyszące podnosi poziom aktywacji i przyspiesza przetwarzanie informacji16. Aktywność zabawowa ma zawsze zabarwienie emocjonalne – daje przyjemność odbierania wrażeń i osiągania celu oraz sprawia radość związaną z zaspokojeniem potrzeb i z rozładowaniem napięć.

15

B. Suchodolski, O prawie dziecka do wykształcenia [w:] J. Bińczycka (red.), Humaniści o prawach dziecka, „Impuls”, Kraków 2000, s. 43.

16 E. Nęcka, Proces twórczy i jego ograniczenia, Wyd. UJ, Kraków 1987, s. 101.

Kaplon-SpotkaniazMalym_p.indd 15

2009-05-15 08:41:12

Kaplon-SpotkaniazMalym_p.indd 144

2009-05-15 08:41:30