Zaburzenia artykulacji spółgłosek u dzieci rozpoczynających naukę szkolną

E J-K

Z       

K 

Jezewska-Krasnodebska_Zaburzenia artykulacji.indb 3

24.01.2017 08:15

© Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 

Recenzent: prof. dr hab. Anna Kowalska

Redakcja wydawnicza: Beata Bednarz

Opracowanie typograficzne: Katarzyna Kerschner

Projekt okładki: Ewa Beniak-Haremska

ISBN ----

Oficyna Wydawnicza „Impuls” - Kraków, ul. Turniejowa / tel./fax: ()   ,   ,    www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 

Jezewska-Krasnodebska_Zaburzenia artykulacji.indb 4

24.01.2017 08:15

S  Wstęp .......................................................................................................................................  Część 1

Norma artykulacyjna spółgłosek polskich w świetle literatury . Norma językowa, kodyfikacja i kryteria poprawności językowej .........................  . Błąd językowy, błąd fonetyczny a zaburzenie artykulacji .......................................  . Normatywna charakterystyka artykulacji spółgłosek najczęściej zaburzonych u dzieci rozpoczynających naukę szkolną .................................................................. .. Normatywna charakterystyka artykulacyjno-akustyczna [š, ž, č, …] ........... ... Spiranty [š, ž] .................................................................................................. ... Afrykaty [č, …] ................................................................................................ ... Akwizycja [š, ž, č, …] ...................................................................................... .. Normatywna charakterystyka artykulacyjno-akustyczna [s, z, c, „] ........... ... Spiranty [s, z] .................................................................................................. ... Afrykaty [c, „] ................................................................................................. ... Akwizycja [s, z, c, „] ...................................................................................... . Normatywna charakterystyka artykulacyjno-akustyczna [ś, ź, ć, †] ........... ... Spiranty [ś, ź] .................................................................................................. ... Afrykaty [ć, †] ................................................................................................. ... Akwizycja głosek [ś, ź, ć, †] ......................................................................... .. Normatywna charakterystyka artykulacyjno-akustyczna głoski [r] ........... ... Akwizycja wibrantu [r] ................................................................................ .. Normatywna charakterystyka artykulacyjno-akustyczna dźwięku [l] ....... .. Normatywna charakterystyka zwarto-wybuchowych obstruentów: [t, d], [p, b], [k, g] ....................................................................................................... ... Normatywna charakterystyka artykulacyjno-akustyczna [t, d] ........ ... Normatywna charakterystyka artykulacyjno-akustyczna głosek [k, g] ..................................................................................................... ... Normatywna charakterystyka artykulacyjno-akustyczna głosek [p, b] .....................................................................................................

Jezewska-Krasnodebska_Zaburzenia artykulacji.indb 5

                   

24.01.2017 08:15



S 

... Akwizycja zwarto-wybuchowych [t, d], [p, b], [k, g] ..............................  .. Normatywna charakterystyka artykulacyjno-akustyczna dźwięczności w języku polskim ......................................................................................................  Część 2

Artykulacja i jej zaburzenia w świetle literatury przedmiotu . Stan badań nad rozwojem artykulacji u dzieci .........................................................  . Artykulacja, wymowa, ortofonia – poszukiwanie norm poprawnej wymowy ........................................................................................................  . Zaburzenia artykulacji – poszukiwanie granic między wymową prawidłową a zaburzoną w literaturze przedmiotu ........................................................................  . Dyslalia – próba zdefiniowania ....................................................................................  . Miejsce dyslalii w różnych klasyfikacjach zaburzeń mowy ...................................  . Najważniejsze logopedyczne typologie zaburzeń mowy ........................................  .. Klasyfikacja porządkująca postępowanie logopedyczne Stanisława Grabiasa .................................................................................................  .. Projekt zestawienia form zaburzeń mowy Haliny Mierzejewskiej i Danuty Emiluty-Rozya ..........................................................................................  . Podziały dyslalii ................................................................................................................ .. Klasyfikacje jakościowe ........................................................................................... .. Klasyfikacje ilościowe .............................................................................................. .. Klasyfikacje przyczynowe .......................................................................................

   

. Rodzaje zaburzeń artykulacji ........................................................................................ .. Seplenienie – nieprawidłowa artykulacja głosek dentalizowanych ............. ... Rodzaje sygmatyzmu właściwego ............................................................... ... Przyczyny sygmatyzmu ................................................................................ .. Rotacyzm – nieprawidłowa artykulacja głoski [r] ............................................ ... Rodzaje rotacyzmu właściwego .................................................................. ... Przyczyny rotacyzmu .................................................................................... .. Lambdacyzm – nieprawidłowa artykulacja głoski [l] ...................................... .. Nieprawidłowa wymowa głosek [t, d, n] ............................................................. .. Kappacyzm i gammacyzm – nieprawidłowa artykulacja głosek [k, g], [k’, g’] ........................................................................................................................... .. Zaburzenia artykulacji spółgłosek [p, b, m], [p’, b’, m’] .................................... .. Zaburzenia artykulacji głosek [f, v], [f’, v’] ...........................................................

        

Jezewska-Krasnodebska_Zaburzenia artykulacji.indb 6

  

24.01.2017 08:15



S 

.. Ubezdźwięcznianie ..................................................................................................  .. Nosowanie ..................................................................................................................  Część 3

Wybrane elementy z metodologii badań własnych . Przedmiot i cele badań ..................................................................................................  . Wybrane problemy i pytania badawcze ....................................................................  . Metody i techniki badawcze ........................................................................................ .. Metoda zbierania materiału do analizy zaburzeń artykulacji ..................... ... Metoda badania artykulacji ...................................................................... ... Metoda analizy danych językowych ....................................................... .. Metoda zbierania materiału do oceny biologicznych uwarunkowań mowy ...................................................................

    

. Wybrane narzędzia badawcze do badania artykulacji i biologicznych uwarunkowań mowy ........................................................................  . Ocena artykulacji spółgłosek ...................................................................................... .. Ocena i analiza artykulacji w próbie nazywanie ............................................ .. Analiza artykulacji w próbie mowa spontaniczna .......................................... .. Analiza artykulacji w próbie powtarzanie ....................................................... .. Kryteria i skale do oceny artykulacji ..................................................................

    

. Ocena biologicznych uwarunkowań mowy ............................................................. .. Orientacyjne badanie słuchu fonematycznego ................................................ .. Badanie kinestezji artykulacyjnej ....................................................................... .. Orientacyjna ocena słuchu fizycznego (fizjologicznego) ............................... .. Ocena sprawności aparatu artykulacyjnego .................................................... .. Ocena budowy aparatu artykulacyjnego .......................................................... .. Badanie czynności fizjologicznych w obrębie aparatu artykulacyjnego ...

      

. Organizacja i przebieg badań ...................................................................................... .. Dobór grupy badawczej ......................................................................................... .. Procedura i kolejność zbierania materiału ........................................................ .. Przebieg badań ........................................................................................................

   

. Teren badań i charakterystyka grupy badawczej .................................................... 

Jezewska-Krasnodebska_Zaburzenia artykulacji.indb 7

24.01.2017 08:15



S 

Część 4

Prezentacja wyników badań własnych . Zaburzenia artykulacji spółgłosek z przyczyn obwodowych na tle innych zaburzeń mowy .....................................................................................  . Typologia zaburzeń mowy u dzieci rozpoczynających naukę szkolną ..............  . Formy dyslalii obwodowej w badanej grupie ...........................................................  . Rodzaje zaburzeń artykulacji u dzieci -letnich ..................................................... .. Sposoby nieprawidłowej realizacji dźwięków mowy w najczęstszych zaburzeniach artykulacji ........................................................ .. Rodzaje deformacji spółgłosek w najczęstszych zaburzeniach artykulacji ....................................................................................... .. Nasilenie deformacji w najczęściej występujących zaburzeniach artykulacji .......................................................................................

   

. Wyniki badania biologicznych uwarunkowań rozwoju mowy jako przyczyn zaburzeń artykulacji ...........................................................................  . Wyniki badania sprawności języka i warg u dzieci z zaburzeniami artykulacji z przyczyn obwodowych ...........................................  Część 5

Szczegółowa analiza porównawcza wyników badań własnych . Trudności w zakresie artykulacji spółgłosek dentalizowanych u dzieci rozpoczynających naukę szkolną ................................................................................  .. Substytucje głosek dentalizowanych ..................................................................  .. Deformacje głosek dentalizowanych...................................................................  .. Zaburzenia artykulacji spółgłosek przedniojęzykowo-dziąsłowych [š, ž, č, …] ...................................................................................................................  ... Substytucje spółgłosek przedniojęzykowo-dziąsłowych [š, ž, č, …] ........................................................................................................  ... Deformacje spółgłosek przedniojęzykowo-dziąsłowych [š, ž, č, …] ........................................................................................................  .... Dorsalność spółgłosek [š, ž, č, …] ...............................................  .... Międzyzębowość spółgłosek [š, ž, č, …] ....................................  .... Lateralność spółgłosek [š, ž, č, …] ...............................................  .... Wargowo-zębowość spółgłosek [š, ž, č, …] ..............................  .... Inne deformacje spółgłosek [š, ž, č, …] ..................................... 

Jezewska-Krasnodebska_Zaburzenia artykulacji.indb 8

24.01.2017 08:15



S 

.. Zaburzenia artykulacji spółgłosek przedniojęzykowo-zębowych [s, z, c, „] ................................................................................................................... ... Substytucje spółgłosek przedniojęzykowo-zębowych [s, z, c, „] ........................................................................................................ ... Deformacje spółgłosek przedniojęzykowo-zębowych [s, z, c, „] ...... .... Międzyzębowość spółgłosek [s, z, c, „] .................................... .... Lateralność spółgłosek [s, z, c, „] ............................................... .... Wargowo-zębowość głosek [s, z, c, „] ...................................... .... Przyzębowość głosek [s, z, c, „] .................................................. .... Inne deformacje głosek [s, z, c, „] .............................................. .. Zaburzenia artykulacji spółgłosek [ś, ź, ć, †] .................................................... ... Substytucje spółgłosek środkowojęzykowych prepalatalnych [ś, ź, ć, †] ....................................................................................................... ... Deformacje spółgłosek środkowojęzykowych prepalatalnych [ś, ź, ć, †] ........................................................................................................ .... Międzyzębowość spółgłosek [ś, ź, ć, †] .................................... .... Lateralność spółgłosek [ś, ź, ć, †] ............................................... .... Wargowo-zębowość spółgłosek [ś, ź, ć, †] ..............................

             

. Trudności w zakresie artykulacji spółgłoski [r] u dzieci rozpoczynających naukę ............................................................................................... .. Substytucje wibrantu [r] ........................................................................................ .. Elizje wibrantu [r] ................................................................................................... .. Deformacje wibrantu [r] ........................................................................................ ... Języczkowość spółgłoski [r] ....................................................................... ... Podniebienność spółgłoski [r] ................................................................... ... Gardłowość spółgłoski [r] .......................................................................... ... Międzyzębowość spółgłoski [r] ................................................................ ... Laryngealność spółgłoski [r] ..................................................................... ... Lateralność spółgłoski [r] .......................................................................... ... Inne deformacje spółgłoski [r] ..................................................................

          

. Trudności w zakresie artykulacji spółgłoski [l] u dzieci rozpoczynających naukę szkolną ................................................................................ .. Substytucje spółgłoski bocznej [l] ...................................................................... .. Deformacje spółgłoski bocznej [l] ....................................................................... ... Dorsalność spółgłoski [l] ........................................................................... ... Międzyzębowość spółgłoski [l] ................................................................ ... Niesymetryczność spółgłoski [l] ..............................................................

     

Jezewska-Krasnodebska_Zaburzenia artykulacji.indb 9

24.01.2017 08:15



S 

. Trudności w zakresie artykulacji spółgłosek [t, d, n] u dzieci rozpoczynających naukę szkolną ................................................................................ .. Substytucje spółgłosek przedniojęzykowo-zębowych [t, d, n] ..................... .. Deformacje spółgłosek przedniojęzykowo-zębowych [t, d, n] ..................... ... Międzyzębowość spółgłosek [t, d, n] ...................................................... ... Dorsalność spółgłosek [t, d, n] .................................................................

    

. Trudności w zakresie artykulacji spółgłosek dwuwargowych [p, b, m] i [p’, b’, m’] u dzieci rozpoczynających naukę szkolną ...........................................  . Trudności w zakresie artykulacji spółgłosek wargowo-zębowych [f, v] i [f’, v’] u dzieci rozpoczynających naukę szkolną ..................................................  . Trudności w zakresie artykulacji spółgłosek tylnojęzykowych [k, g, x] i [k’, g’, x’] u dzieci rozpoczynających naukę szkolną .............................................  . Trudności w zakresie artykulacji spółgłosek dźwięcznych u dzieci rozpoczynających naukę szkolną ................................................................................  . Zjawisko nosowania u dzieci rozpoczynających naukę szkolną .........................  Podsumowanie wyników badań oraz praktyczne rady dotyczące diagnozy logopedycznej .................................................................................  Bibliografia ............................................................................................................................  Spis tabel, diagramów i wykresów .................................................................................. 

Jezewska-Krasnodebska_Zaburzenia artykulacji.indb 10

24.01.2017 08:15

W Na temat badań nad rozwojem mowy dziecka ukazało się wiele prac. Zauważa się jednak niedostatek publikacji opisujących zaburzenia mowy u dzieci wstępujących do szkoły, a w szczególności poświęconych analizie zaburzonej sprawności artykulacyjnej u tych uczniów.

Przedmiotem moich badań jest opis zaburzeń artykulacji spółgłosek z przyczyn obwodowych u dzieci rozpoczynających naukę szkolną. Nieprzypadkowo podstawą opisu stały się nieprawidłowości artykulacji spółgłosek u dzieci -letnich, ponieważ ramy czasowe utrwalania prawidłowej artykulacji właśnie wtedy się zamykają, choć rozwój mowy trwa nadal [Kaczmarek, ; Styczek, , Porayski-Pomsta, ]. Ta granica dotyczy głównie rozwoju sprawności fonetycznej. Badacze mowy są zgodni, że dziecko wstępujące do szkoły powinno artykułować głoski zgodnie z normą wymawianiową. Nieprawidłowa wymowa u takiego dziecka bywa poważną przeszkodą w osiąganiu przez nie sukcesów szkolnych, może być przyczyną zaburzeń emocjonalnych, a także wpływać na jakość kontaktów interpersonalnych oraz powodować wtórne trudności w nauce czytania i pisania.

Większość publikacji poświęconych tej problematyce opiera się na badaniach wymowy dzieci w wieku przedszkolnym i szkolnym prowadzonych przez nauczycieli i lekarzy w latach . i . XX wieku. Prace te jednak miały inny charakter.

Ich autorzy nie analizowali wnikliwie przyczyn zaburzeń artykulacji i rodzajów zaburzeń, a dane ilościowe przez nich przedstawione pokazują stan wymowy dzieci sprzed – lat [Demel, ; Bartkowska, ; Mystkowska, ]. Jakościowy opis zaburzonych dźwięków mowy najczęściej ograniczał się do stwierdzeń: „wymowa prawidłowa/nieprawidłowa” czy też „normatywna/nienormatywna”. Badacze nie podejmowali prób klasyfikacji zaburzeń artykulacji.

Nie zostały jeszcze opracowane i opisane wystarczająco metody oraz narzędzia służące do logopedycznego diagnozowania dzieci z zaburzeniami artykulacji.

Badania nad zaburzeniami mowy dzieci w wieku wczesnoszkolnym są prowadzone różnymi metodami przez wielu logopedów, jednak ich wyniki rzadko są publikowane. Być może dlatego stan opieki logopedycznej w Polsce ciągle jest niedostateczny. Skoro nie wiadomo, jak współcześnie przedstawia się stan mowy dzieci rozpoczynających naukę szkolną, to prawdopodobnie z tego powodu nie możemy się doczekać oczekiwanych zmian w systemie oświatowym, związanych z pomocą dziecku z zaburzeniami mowy. Poczucie braku całościowego i wnikliwego

Jezewska-Krasnodebska_Zaburzenia artykulacji.indb 11

24.01.2017 08:15



W

opracowania na temat przyczyn, objawów i form zaburzeń mowy występujących u dzieci rozpoczynających naukę szkolną, praktyczna wiedza o patomechanizmach i objawach zaburzeń artykulacji u dzieci uzyskana podczas pracy zawodowej jako logopedy oraz brak wystarczających systemowych rozwiązań dotyczących diagnozy i terapii logopedycznej skłoniły mnie do podjęcia badań i napisania na ten temat rozprawy doktorskiej. Badania nad zaburzeniami mowy u dzieci rozpoczynających i kończących naukę w szkołach podstawowych realizuję nadal i mają już charakter badań longitudinalnych.

Wydanie mojej pierwszej książki Przyczyny zaburzeń artykulacji zlokalizowane w układzie obwodowym w  roku w Oficynie Wydawniczej „Impuls” i niniejszej publikacji, która kontynuuje rozważania tam podjęte, oraz rozpoczęte prace nad następną publikacją dotyczącą problemu zaburzeń mowy u dzieci w wieku przedszkolnym i szkolnym pozwalają mieć nadzieję, że im więcej na ten ważny społecznie temat będziemy pisać i mówić na konferencjach, sympozjach logopedycznych, tym szybciej powstaną wystarczające i skuteczne rozwiązania systemowe dotyczące opieki logopedycznej nad takimi dziećmi.

Badania zaprezentowane w tej publikacji pochodzą z lat –. Materiał ten – o czym wspominałam we wstępie do mojej pierwszej książki – długo czekał ,,w szufladzie” po obronie rozprawy doktorskiej na wydanie. Na podstawie tego materiału powstało już kilka artykułów [zob. Jeżewska-Krasnodębska: , , a, b, a, d, a, g], jednak żywe zainteresowanie środowiska logopedycznego moją pierwszą książką i wiele pozytywnych recenzji czytelników, do których kieruję również kolejną pracę – logopedów, studentów logopedii, pedagogów, wykładowców akademickich, dyrektorów placówek i rodziców dzieci z zaburzeniami mowy, skłoniło mnie do szybkiego opublikowania całości tych badań i wniosków z nich płynących. Podobnie jak w pierwszej książce, w niniejszej teoretyczne zagadnienia opisałam zgodnie ze stanem badań przedstawionych w literaturze przedmiotu do  roku. Postanowiłam mimo to nie zmieniać tego opracowania i pozostawić w oryginalnym ujęciu z tego okresu.

W części dotyczącej prezentacji badań własnych dodałam swoje praktyczne uwagi, wnioski i przemyślenia dotyczące prowadzenia diagnozy logopedycznej i programowania terapii. Kieruję je do logopedów praktyków zajmujących się diagnozą i terapią zaburzeń artykulacyjnych. Badania z lat –, omawiane w książce, którą właśnie oddaję do rąk Czytelników, wykazały, że  dzieci rozpoczynających naukę szkolną ma zaburzenia mowy. Obecnie realizowane badania własne wskazują na rosnący w szybkim tempie odsetek dzieci z zaburzeniami mowy – wynosi on prawie  [zob. Jeżewska-Krasnodębska a, d, g, h].

Celem niniejszej książki jest opis i analiza zaburzeń artykulacji występujących u dzieci rozpoczynających naukę szkolną ze szczególnym zwróceniem uwagi na najczęściej w tej grupie występujące zaburzenia wymowy w zakresie artykulacji spółgłosek z przyczyn obwodowych. Przeprowadzone badania logopedyczne pozwoliły

Jezewska-Krasnodebska_Zaburzenia artykulacji.indb 12

24.01.2017 08:15



W

określić sposoby i rodzaje nieprawidłowej artykulacji spółgłosek u dzieci, ich charakter i przyczyny obwodowe. W publikacji znalazły się też elementy praktyczne dotyczące sposobów diagnozy zaburzeń artykulacji, co może okazać się pomocne szczególnie dla młodych logopedów.

Za podstawę rozważań logopedycznych przyjęłam klasyfikację zaburzeń mowy przedstawioną w Projekcie form zaburzeń mowy H. Mierzejewskiej i D. Emiluty-Rozya []. Opisu zaburzeń artykulacyjnych dokonałam, stosując tradycyjną terminologię logopedyczną używaną przez L. Kaczmarka [], I. Styczek [] i G. Demel []. Natomiast do charakterystyki nieprawidłowej realizacji dźwięków wykorzystałam terminologię zaproponowaną przez J.T. Kanię []. W tym ujęciu za deformację uznaje się każdą wymowę głoski, która pomija jej stały zespół cech fonetycznych i artykulacyjnych, wskutek czego nadaje jej cechy spoza systemu fonetycznego języka polskiego. Substytucją określa się tu zastępowanie jednych głosek innymi, najczęściej łatwiejszymi artykulacyjnie, wymawianymi poprawnie, zgodnie z polskim systemem fonetycznym. Elizja to opuszczanie głoski w wymowie wyrazu; nie jest to jednak uproszczenie czy redukcja grupy spółgłoskowej, lecz brak głoski w wymowie z powodu trudności artykulacyjnych.

Charakter niniejszej pracy nie narzuca przyjęcia określonego systemu fonologicznego, dlatego świadomie go nie wybrałam. Obecnie w teorii i praktyce funkcjonuje kilka systemów fonologicznych różniących się zarówno zasobem, jak i sposobem opisu. W rozprawie interesują mnie raczej właściwości fizyczne dźwięków mowy, głównie cechy artykulacyjne i akustyczne, ich „techniczne wykonanie” i przyczyny zaburzeń tego wykonania. Ograniczam się do omówienia nieprawidłowej artykulacji dźwięków mowy. Zakładam, że wzorce korowe fonemów są prawidłowo ukształtowane, system fonologiczny u badanych dzieci jest opanowany, a dysfunkcje artykulatorów powodują tylko zaburzenia sprawności artykulacyjnej.

W teorii i praktyce logopedycznej najczęściej funkcjonują opisy fonetyczno-fonologiczne B. Wierzchowskiej, dlatego głównie ich używam w książce [por.: Styczek, ; Demel, ; Sołtys-Chmielowicz, ; Emiluta-Rozya, ]. Podczas badań zauważyłam wypowiedziach badanych dzieci zjawiska dotyczące zmian fonetycznych zachodzących we współczesnej polszczyźnie, jednak rozstrzygnięcia odnoszące się do norm dla tych zjawisk pozostawiam językoznawcom.

W ramach badań zamierzałam ustalić, jaki odsetek dzieci rozpoczynających naukę szkolną ma zaburzenia mowy, a następnie u jakiego odsetka dzieci występują zaburzenia artykulacji wywołane przyczynami obwodowymi, aby móc wskazać tendencję wzrostową tego procesu i jej patomechanizmy w stosunku do badań opublikowanych w latach . XX wieku. Badania opisane w tej publikacji zostały bowiem przeprowadzone na dużej grupie dzieci rozpoczynających naukę szkolną.

W pierwszym etapie zbadałam  dzieci, w drugim etapie –  dzieci z dyslalią obwodową.

Jezewska-Krasnodebska_Zaburzenia artykulacji.indb 13

24.01.2017 08:15



W

Treść książki jest kontynuacją pierwszej pt. Przyczyny zaburzeń artykulacji zlokalizowane w układzie obwodowym, wydanej w . W obydwu publikacjach są opisane przyczyny, patomechanizmy, objawy i rodzaje zaburzeń artykulacji oraz sposoby ich diagnozy.

Niniejsza książka składa się z pięciu części.

Pierwsza zawiera omówienie normy artykulacyjnej spółgłosek polskich najczęściej zaburzonych u dzieci rozpoczynających naukę szkolną. Normę wymawianiową przedstawiłam w celu ustalenia podstaw teoretycznych, których moje badania dotyczą.

W części drugiej zaprezentowałam stan badań nad artykulacją i jej zaburzeniami, rodzaje zaburzeń artykulacyjnych, a także przyjętą terminologię i klasyfikację dotyczącą zaburzeń mowy, w tym artykulacji.

W trzeciej opisałam wybrane metodologiczne podstawy badań własnych nad zaburzeniami artykulacji spółgłosek u dzieci rozpoczynających naukę szkolną.

Sformułowałam problemy i pytania badawcze, a także hipotezy. Ponadto zaprezentowałam metodę zbierania materiału badawczego i propozycję własnych narzędzi badawczych.

W części czwartej przedstawiłam jakościowe i ilościowe wyniki badań nad zaburzeniami artykulacji, sprawnością aparatu artykulacyjnego, funkcjami fizjologicznymi w obrębie obwodowego narządu mowy, budową nasady, a także praktyczne wskazówki dotyczące prowadzenia diagnozy logopedycznej w odniesieniu do tych wyników.

Część piąta zawiera analizę porównawczą z uwzględnieniem rezultatów badań oraz dyskusję nad poglądami na temat zaburzeń artykulacji i jej przyczyn prezentowanych w literaturze przedmiotu.

W podsumowaniu zamieszczam najważniejsze wyniki badań i wnioski praktyczne dotyczące diagnozy logopedycznej.

O wyborze tematyki zadecydowały potrzeby naukowe i długoletnia praktyka logopedyczna. Już na początku drogi zawodowej zauważyłam, że proces diagnozy i terapii zaburzeń mowy dzieci wstępujących do szkoły jest ciągle nieusystematyzowany, a stan opieki logopedycznej w przedszkolach i szkołach podstawowych niewystarczający. Żywię nadzieję, że książka przyczyni się do głębszego i lepszego poznania trudności dzieci w zakresie artykulacji oraz pomoże logopedom w dokonywaniu wnikliwej diagnozy i właściwego planowania terapii. Chciałabym, aby zaprezentowane w niej wyniki badań, rozwiązania diagnostyczne i uwagi okazały się przydatne w codziennej pracy z dziećmi mającymi zaburzenia mowy, służyły dydaktyce oraz przyczyniły się do poprawy stanu opieki logopedycznej w przedszkolach i szkołach podstawowych.

Jezewska-Krasnodebska_Zaburzenia artykulacji.indb 14

24.01.2017 08:15



W

*** Chciałabym serdecznie podziękować wszystkim osobom, które życzliwie wspierały mnie przy prowadzeniu badań i pisaniu tej pracy.

Moim nauczycielom: śp. Pani Profesor Halinie Mierzejewskiej i Doktor Danucie Emilucie-Rozya, za sposób myślenia o logopedii, zainteresowanie tą tematyką, zachętę do kontynuowania zainteresowań badawczych rozpoczętych podczas pisania pracy magisterskiej, a następnie doktorskiej.

Pani Profesor Annie Kowalskiej za cenne uwagi recenzenckie, które ostatecznie wpłynęły na kształt książki.

Dyrektorowi Zespołu Szkół nr  w Warszawie, Magistrowi Stanisławowi Piechowi, za okazaną życzliwość i możliwość zrealizowania badań.

Panu Profesorowi Józefowi Porayskiemu-Pomście oraz koleżankom z Zakładu Fonetyki i Logopedii Uniwersytetu Warszawskiego, szczególnie śp. Doktor Marii Przybysz-Piwko i Doktor Ewie Wolańskiej, za wnikliwe analizy i pomoc w rozstrzyganiu zawiłości terminologicznych.

Specjalnie zaś dziękuję mojej rodzinie: Mamie, Mężowi i Dzieciom.

Jezewska-Krasnodebska_Zaburzenia artykulacji.indb 15

24.01.2017 08:15



B

Sołtys-Chmielowicz A., Tkaczyk G., , Usprawnianie mowy u dzieci specjalnej troski, Lublin.

Sovak M., , Logopedie, Praha.

Spionek H., , Zaburzenia psychoruchowego rozwoju dziecka, Warszawa.

Spionek H., , Zaburzenia rozwoju uczniów a niepowodzenia szkolne, Warszawa.

Stecko E., , Czynności przygotowujące niemowlęcy narząd artykulacyjny do podjęcia funkcji mowy [w:] B. Rocławski (red.), Opieka logopedyczna od poczęcia, Gdańsk.

Stecko E., a, Sprawdź jak mówię. Karta badania logopedycznego z materiałami pomocniczymi, Warszawa.

Stecko E., b, Zaburzenia mowy u dzieci – wczesne rozpoznawanie i postępowanie logopedyczne, Warszawa.

Stecko E., a, Ocena dojrzałości motorycznej aparatu artykulacyjnego u dzieci [w:] S. Grabias (red.), Zaburzenia mowy, Lublin.

Stecko E., b, Zaburzenia mowy u dzieci – wczesne rozpoznanie i postępowanie logopedyczne, Warszawa.

Stieber Z., , Historyczna i współczesna fonologia języka polskiego, Warszawa.

Styczek I., , O różnych artykulacjach głosek s, sz, ś, „Logopedia”, nr .

Styczek I., , Sprawa dentalizacji spirantów, „Prace Filologiczne”, XV, t. .

Styczek I., , Badania eksperymentalne spirantów polskich s, sz, ś ze stanowiska fizjologii i patologii mowy, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk.

Styczek I., , Logopedia, Warszawa.

Styczek I., /, Logopedia, Warszawa.

Styczek I., , Badanie i kształtowanie słuchu fonematycznego, Warszawa.

Styczek I., , Logopedia, Warszawa.

Surowaniec J., , Słownik terminów logopedycznych, Kraków.

Surowaniec J., , Podręczny słownik logopedyczny, Kraków.

Sylwanowicz W. (red.), , Anatomia człowieka, Warszawa.

Sylwanowicz W., , Mały atlas anatomiczny, Warszawa.

Szober S., , Słownik ortoepiczny. Jak mówić i pisać po polsku, Warszawa.

Szuman S. (red.), , O rozwoju języka i myślenia dziecka, Warszawa.

Szumska J., , Zaburzenia mowy u dzieci, Warszawa.

Szymczak M. (red.), , Słownik języka polskiego, t. II, Warszawa. Śmiech-Słomkowska G., Rytlowa W., , Wybrane zagadnienia z profilaktyki i wczesnego leczenia ortodontycznego, Warszawa. Śmiech-Słomkowska G., Sypniewska J., , Współwystępowanie wad zgryzu i wad wymowy u dzieci przedszkolnych, „Czasopismo Stomatologiczne”, nr .

Tarkowski Z., , Przesiewowy test logopedyczny, Lublin.

Tokarski J., , Analiza program nauczania w zakresie gramatyki, ,,Poradnik Językowy”, z. .

Urbańczyk S. (red.), , Encyklopedia wiedzy o języku polskim, Wrocław.

Urbańczyk S. (red.), , Encyklopedia języka polskiego, Wrocław.

Zagórska-Brooks M., , On Polish Aff ricates, „Word”, .

Jezewska-Krasnodebska_Zaburzenia artykulacji.indb 211

24.01.2017 08:15



B

Zarębina M., , Język polski w rozwoju jednostki. Analiza tekstów dzieci do wieku szkolnego. Rozwój semantyczny języka dziecka, Kraków.

Van Dijk T.A. (red.), , Dyskurs jako struktura i proces, Warszawa.

Walsh K., , Neuropsychologia, Warszawa.

Wein B., Bochler R., Klajman S., Obrębowski A., , Ultrasonografia języka w rehabilitacji zaburzeń artykulacyjnych, „Otolaryngologia Polska”, t. XLV, nr .

Wein B., Angerstein W., Neuschaefer-Rube C., Obrębowski A., Klaiman S., , Badanie obwodowego narządu mowy przy wymowie głosek polskich za pomocą jądrowego rezonansu magnetycznego (NMR), „Otolaryngologia Polska”, t. XLVIII, nr .

Wierzchowska B., , Wymowa polska, Warszawa.

Wierzchowska B., , Fonetyka i fonologia języka polskiego, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk.

Wiśniewski M., , Zarys fonetyki i fonologii współczesnego języka polskiego, Lublin.

Zaleski T., , Obwodowe mechanizmy mowy [w:] T. Gałkowski, Z. Tarkowski, T. Zaleski (red.), Diagnoza i terapia zaburzeń mowy, Lublin.

Zaleski T., , Opóźnienia w rozwoju mowy, Warszawa.

Zarębina M., , Kształtowanie się systemu językowego dziecka, Wrocław – Warszawa – Kraków.

Zawadzka-Smolarska M., , Związek wad zgryzu z wadami mowy ze szczególnym uwzględnieniem seplenienia, „Czasopismo Stomatologiczne”, t. XI, nr .

Zgółka T., , Język wśród wartości, Poznań. Żyszko A., Koźlik D., Młynarska-Zduniak E., , Podniebienie gotyckie – podniebienie wysoko wysklepione, „Czasopismo Stomatologiczne”, t. XLIV, nr .

Jezewska-Krasnodebska_Zaburzenia artykulacji.indb 212

24.01.2017 08:15

S ,    S  Tabela . Karta badania artykulacji. Lista wyrazów użytych do badania dźwięków mowy ..............................................................................................

Tabela . Karta analizy artykulacji w mowie spontanicznej ..................................

Tabela . Karta badania słuchu fonematycznego ......................................................

Tabela . Karta badania kinestezji artykulacyjnej ....................................................

Tabela . Karta badania słuchu fizjologicznego .........................................................

Tabela . Karta badania sprawności języka ................................................................

Tabela . Karta badania sprawności warg ...................................................................

Tabela . Karta badania budowy aparatu artykulacyjnego .....................................

Tabela . Karta badania czynności fizjologicznych w obrębie aparatu artykulacyjnego ................................................................................

Tabela . Najczęstsze deformacje spółgłosek [š, ž, č, …] i ich przyczyny .............

Tabela . Najczęstsze deformacje spółgłosek [s, z, c, „] i ich przyczyny ..............

Tabela . Najczęstsze deformacje spółgłosek [ś, ź, ć, †] i ich przyczyny ..............

Tabela . Rodzaje deformacji spółgłoski [r] i ich przyczyny ...................................

Tabela . Najczęstsze deformacje spółgłoski [l] i ich przyczyny ...........................

Tabela . Rodzaje deformacji spółgłosek [t, d, n] i ich przyczyny ..........................

              

S  Diagram . Pola substytucji spółgłosek przedniojęzykowo-dziąsłowych [š, ž, č, …] ..........................................................................................................

Diagram . Pola substytucji spółgłoski przedniojęzykowo-dziąsłowej [š] ............

Diagram . Pola substytucji spółgłoski przedniojęzykowo-dziąsłowej [č] ............

Diagram . Pola substytucji spółgłoski przedniojęzykowo-dziąsłowej [ž] ............

Diagram . Pola substytucji spółgłoski przedniojęzykowo-dziąsłowej […] ............

Diagram . Pola substytucji spółgłosek [s, z, c, „] .......................................................

Diagram . Pola substytucji spółgłoski [s] .....................................................................

Diagram . Pola substytucji spółgłoski [z] ....................................................................

Jezewska-Krasnodebska_Zaburzenia artykulacji.indb 213

       

24.01.2017 08:15



S ,   

Diagram . Pola substytucji spółgłoski [c] ..................................................................

Diagram . Pola substytucji spółgłoski [„] ..................................................................

Diagram . Pola substytucji spółgłosek [ś, ź, ć, †] .....................................................

Diagram . Pola substytucji spółgłoski [ź] ...................................................................

Diagram . Pola substytucji spółgłoski [„] ..................................................................

Diagram . Pola substytucji spółgłoski [ś] ...................................................................

Diagram . Pola substytucji spółgłoski [ć] ...................................................................

Diagram . Pola substytucji i deformacji spółgłoski [r] ............................................

       

S  Wykres . Zaburzenia artykulacji spółgłosek z przyczyn obwodowych na tle innych zaburzeń mowy ....................................................................

Wykres . Typologia zaburzeń mowy w badanej grupie .........................................

Wykres . Formy dyslalii obwodowej ...........................................................................

Wykres . Zaburzenia artykulacji spółgłosek z przyczyn obwodowych .............

Wykres . Sposoby nieprawidłowej realizacji dźwięków mowy w najczęstszych zaburzeniach artykulacji ...............................................

Wykres . Rodzaje deformacji w najczęściej zaburzonych grupach dźwięków .........................................................................................................

Wykres . Nasilenie deformacji w najczęściej zaburzonych grupach spółgłosek ........................................................................................................

Wykres . Zaburzone czynności fizjologiczne w obrębie aparatu artykulacyjnego ..............................................................................

Wykres . Nieprawidłowa budowa aparatu artykulacyjnego .................................

Wykres . Sprawność języka u dzieci -letnich z zaburzeniami artykulacji z przyczyn obwodowych ..............................................................................

Wykres . Sprawność warg u dzieci -letnich z zaburzeniami artykulacji z przyczyn obwodowych ..............................................................................

          

Schemat . Projekt zestawienia form zaburzeń mowy H. Mierzejewskiej i D. Emiluty-Rozya ........................................................................................ 

Jezewska-Krasnodebska_Zaburzenia artykulacji.indb 214

24.01.2017 08:15