Hierarchia wartości i sposoby ich realizacji

Hierarchia wartości i sposoby ich realizacji Młodzi bydgoszczanie wobec wartości

Małgorzata Jankowska Justyna Krasoń

Hierarchia wartości i sposoby ich realizacji Młodzi bydgoszczanie wobec wartości

Kraków 2009

© Copyright by Małgorzata Jankowska, Justyna Krasoń, Kraków 2009

Recenzent: dr hab. Roman Leppert, prof. UKW

Korekta: Anna Poinc

Projekt okładki: Ewa Beniak-Haremska

ISBN 978-83-7587-180-7

Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel. (12) 422-41-80, fax (12) 422-59-47 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2009

Spis treści Wstęp .........................................................................................................

7

Rozdział 1 Definicje ....................................................................................................

9

Definicje wartości .................................................................................... 9 Definicje systemu i hierarchii wartości .................................................... 13 Rozdział 2 Istnienie wartości i sposoby ich rozumienia ..................................... 17 Rozdział 3 Typologie wartości ................................................................................. 25 Rozdział 4 Teorie wartości ........................................................................................ 35 Teoria Romana Ingardena ....................................................................... 35 Teoria Maxa Schelera .............................................................................. 36 Teoria Dietricha von Hildebranda .......................................................... 38 Rozdział 5 Przegląd badań ...................................................................................... 41 Hanna Świda, Renata Acher – wartości w percepcji warszawskich maturzystów ............................................................................................

Mirosław Szymański – hierarchia wartości badanej młodzieży ...............

Kazimierz Denek – badania dotyczące wartości preferowanych przez młodzież, studentów i nauczycieli .................................................

Andrzej Ryk – hierarchia i system wartości młodych Polaków i Włochów ...............................................................................

41 45 47 49

6

Spis treści

Rozdział 6 Metodologiczne podstawy badań własnych ................................ 53 Cel i typ badań ........................................................................................

Problematyka badawcza ...........................................................................

Metody i techniki badawcze ....................................................................

Wskaźniki i zmienne ...............................................................................

Charakterystyka terenu badań .................................................................

53 53 54 55 55

Rozdział 7 Opracowanie wyników badań własnych ....................................... 57 Analiza wyników badań dotyczących hierarchii wartości młodzieży oraz porównanie ich z wynikami badań M. Szymańskiego .....................

Podsumowanie ........................................................................................

Sposoby realizacji wartości przez młodych bydgoszczan .........................

Podsumowanie ........................................................................................

Zestawienie wyników badań własnych dotyczących hierarchii i sposobów realizacji wartości przez młodzież .........................................

Specyfika szkół ........................................................................................

Charakterystyka współczesnej młodzieży i próba konfrontacji wyników badań z jej wizerunkiem ...........................................................

57 72 73 107 110 112 113

Podsumowanie ....................................................................................... 117 Literatura ................................................................................................... 119 Spis tabel .................................................................................................. 121 Spis wykresów .......................................................................................... 123

Wstęp Pojęcie wartości jest trudne do zdefiniowania. Każdy z nas – lepiej lub gorzej – wie, co jest dla niego ważne, cenne i godne zaangażowania. Jednak aby podejmować słuszne decyzje, trzeba najpierw stworzyć hierarchię wartości i żyć zgodnie z wynikającymi z niej zasadami. Wkraczanie w dorosłość nie jest proste. Współczesny młody człowiek często staje na rozdrożu, musi wybierać pomiędzy kryteriami, którymi kierują się jego rówieśnicy, a tym, co dyktuje mu sumienie. Wyboru nie ułatwiają mu również dorośli, którzy często krytykują jego zachowanie.

Niniejsza książka powstała z chęci podzielenia się z Czytelnikiem wynikami badań dotyczących wartości, które przeprowadziłyśmy w roku szkolnym 2007/2008. Chciałyśmy się dowiedzieć, jakie wartości cenią młodzi ludzie. Istotna była dla nas również konfrontacja wyników naszych badań, przeprowadzonych na początku XXI w., z badaniami Mirosława Szymańskiego, przeprowadzonymi pod koniec lat 90. XX w. Chciałyśmy sprawdzić, czy dzisiejsza młodzież, obcująca na co dzień z natychmiastowym przepływem informacji, posługująca się Internetem i wysyłająca SMS-y, nadal wyznaje takie wartości, jakie cenili jej rówieśnicy przed laty. Czy istnieją różnice między hierarchiami wartości współczesnej bydgoskiej młodzieży i młodzieży w latach 90.?

Poprosiłyśmy uczniów bydgoskich szkół średnich, by określili swoją hierarchią wartości, a także wyjaśnili, w jaki sposób i w jakich sytuacjach te wartości urzeczywistniają. Interesowało nas, co prawie dorośli ludzie uważają za wartościowe w swoim życiu. To, czy szkoła, do której chodzą, którą wybrali, daje im szansę realizowania tego, co dla nich ważne, a także to, jakie znaczenie ma dla nich środowisko rodzinne. Większość z nich w trakcie badania nie była jeszcze pełnoletnia, jednak w tym roku osiągnęła już wiek, w którym uzyskuje się pełne prawo do decydowania o sobie i możliwość zabierania głosu w sprawach istotnych dla całego społeczeństwa (np. przez udział w wyborach), a także przystępuje do egzaminu dojrzałości.

Uznałyśmy podjęty przez nas temat za ważny, a zarazem interesujący ze względu na to, że wyznawane przez młodzież wartości wyznaczają jej zachowanie i determinują wybory. W natłoku często rozbieżnych informacji, w warunkach szybkich przemian społecznych, podjęcie decyzji, jaką drogą podążać w życiu, nie jest dla młodego człowieka prostym zadaniem. System wartości stanowi podsta-

8

Wstęp

wę rozwoju jednostki, jak też rozwoju społeczeństwa, dlatego badanie preferowanych w społeczeństwie wartości jest wciąż tak istotne.

W niniejszej książce przedstawiłyśmy wyniki naszych badań przeprowadzonych wśród uczniów klas drugich bydgoskich publicznych i niepublicznych szkół ponadgimnazjalnych kończących się maturą oraz ich interpretację poprzedzoną wykładem na temat wartości. Zawarłyśmy w niej również przegląd definicji wartości, systemu wartości oraz hierarchii wartości. Przytoczyłyśmy wypowiedzi wybranych autorów na temat istnienia wartości i sposobów ich rozumienia, a także typologie wartości i różne ich teorie. Dokonałyśmy również przeglądu badań na podstawie literatury przedmiotu.

Dopełnieniem naszych reprezentatywnych badań jest zestawienie ich z wynikami badań Mirosława Szymańskiego oraz charakterystyka współczesnej młodzieży i próba konfrontacji naszych naukowych ustaleń z jej wizerunkiem. Podczas analizowania hierarchii oraz sposobów realizacji wartości preferowanych przez młodzież zwróciłyśmy także uwagę na specyficzne odpowiedzi badanych, charakteryzujące określone szkoły. Ważne było dla nas, by uczniowie sami przedstawili swoje poglądy. Cytując ich wypowiedzi, w pewnym sensie pozwoliłyśmy im opowiedzieć o tym, czym kierują się w życiu. Naszym zadaniem było zebranie ich wypowiedzi (za pomocą ankiety) i wyciągnięcie wniosków dotyczących tego, co jest dla młodych bydgoszczan wartościowe. Sposób wypowiadania się na temat istotnych ludzi, spraw i przedmiotów jest naszym zdaniem równie ważny jak sama wypowiedź. Porównanie odpowiedzi uczniów uzyskanych z części zamkniętej ankiety z tym, co napisali, kończąc rozpoczęte przez nas zdania, ukazało złożoność zagadnienia wartości w życiu młodzieży.

Mamy nadzieję, że podczas lektury tej książki Czytelnik lepiej pozna wartości bydgoskiej młodzieży. Zrozumie, co jest dla niej ważne i czym kieruje się ona w życiu.

W tym miejscu szczególnie dziękujemy Panu dr. hab. Romanowi Leppertowi, prof. UKW za poświęcony nam czas, cierpliwość i cenne uwagi. Bez jego zachęty i wsparcia ta książka nigdy by nie powstała.

Rozdział 1

Definicje

Definicje wartości Czym są wartości? Na to pozornie proste pytanie nie ma jednoznacznej odpowiedzi. Zagadnieniem tym zajmuje się wiele dziedzin, które różnie definiują pojęcie wartości. W tym rozdziale prezentujemy te definicje, które najbardziej wiążą się z podejmowaną przez nas problematyką.

Wartości towarzyszą człowiekowi przez całe jego życie. Dzieje się to niezależnie od uznawanego światopoglądu, zapatrywań politycznych czy religijnych. Towarzyszą jako wielkie cele i bodźce pobudzające jednostki do podejmowania wielkich przedsięwzięć i budowania na nich sensu swojego życia. Ocieramy się jednak każdego dnia również o niezliczone wartości codzienne, wobec których często automatycznie przyjmujemy określoną postawę, nie analizując ich znaczenia i doniosłości w naszym życiu (Misztal, 1980, s. 5).

Potocznie pojęcie „wartość” utożsamiamy z tym, co cenne, odpowiadające wysokim wymaganiom, godne pożądania, stanowiące cel dążeń ludzkich. Są to idee, przekonania, ideały, przedmioty materialne uznawane przez zbiorowość społeczną i jednostki za szczególnie cenne (Gajda, 1997, s. 11).

Wartości mają kluczowe znaczenie w życiu każdego człowieka, są także istotne dla grupy społecznej, w której przychodzi mu funkcjonować. Określają sposób myślenia jednostki, wpływają na sferę jej przeżyć i decydują o kierunkach oraz sposobach działania. W życiu codziennym bylibyśmy bezradni lub zdani na przypadek, gdyby nie to, że istnieją w społeczeństwie uznane wartości, przyswojone przez nas i przyjęte za własne. Pełnią one funkcję drogowskazów, punktów orientacyjnych w skomplikowanej rzeczywistości społecznej, kryteriów oceniania i podejmowania decyzji, wytycznych do planowania przyszłych działań. Z kolei wielość sytuacji społecznych, w których każdy z nas może się znaleźć, nieuchronnie prowadzi do konfliktu różnych wartości, co zmusza do dokonywania wyborów między nimi (por. Ratkiewicz, Ratkiewicz, 2003, s. 38).

10

Młodzi bydgoszczanie wobec wartości

Władysław Tatarkiewicz twierdzi, że definiowanie wartości „jest niezmiernie trudne, jeśli w ogóle możliwe” (Tatarkiewicz, 1978, s. 67).

Problematyką wartości zajmuje się wiele dyscyplin naukowych, m.in. filozofia (aksjologia), socjologia, psychologa i pedagogika.

W ujęciu filozoficznym wartość rozumiana jest wielorako. Miedzy innymi Kartezjusz głosił, że „wartości są wieczne, a człowiek nie może być ich autorem, lecz je tylko odkrywa i akceptuje” (Stróżewski, 1999).

Roman Ingarden uważał, że „wartości to stan rzeczy czy przedmiot, który wzbudza emocje pozytywne i ku któremu jednostka skierowuje swe pragnienia i dążenia” (Ingarden, cyt. za: Szymański, 1998, s. 11).

Niemiecki filozof i etyk Max Scheler twierdził, że wartości istnieją obiektywnie, w sposób idealny. Według niego w człowieku istnieje pewien wewnętrzny przymus, który działa na rzecz tego, co dobre. W ten sposób wartości stawiają człowiekowi wymagania (por. Denek, 1999, s. 28).

Maria Gołaszewska natomiast pisze, że [...] wartość to podstawowa kategoria aksjologii, oznaczająca wszystko, co cenne i godne pożądania, co stanowi cel dążeń ludzkich, co uważane jest za ważne oraz sprzyjające i w takiż sposób urzeczywistniane. Wartości występują tylko w antroposferze i mogą zaistnieć wówczas, gdy człowiek dokonuje aksjologizacji świata (Ostrowska, 2006, s. 396).

Mały słownik etyczny podaje, że wartość określa „wszystko to, co cenne, godne pożądania i wyboru; co stanowi ostateczny cel ludzkich dążeń. Czasem definiuje się wartość jako to, co nadaje sens jego poczynaniom” (Jedynak, 1999, s. 280).

Cechą wyróżniającą definicje wartości o charakterze socjologicznym nie jest abstrahowanie od konkretnych jednostek, ale umieszczanie wyznawanych przez nie wartości w szerokim kontekście wpływów grupy społecznej. Zainteresowanie tym aspektem wartości skłania na ogół do poszukiwania ich źródeł w pochodzeniu społecznym, przynależności klasowej, czy też roli lub zbiorze ról, które ludzie pełnią (Misztal, 1980, s. 33).

W aspekcie socjologicznym wartości określa się jako: przedmioty i przekonania o nienormatywnym charakterze, determinujące względnie podobne przeżycia psychiczne i działania jednostek; rozpowszechniane w grupie społecznej przekonanie określające godne pożądania, sądy i zachowania jej członków; przekonania jednostek lub grup społecznych określające godne cechy pożądania, cechy poszczególnych grup społecznych lub całego społeczeństwa (Misztal, za: Denek, 1999, s. 26).

Inne rozumienie wartości proponuje Jan Szczepański. Według niego wartości to: [...] dowolny przedmiot materialny lub idealny, idea lub instytucja, przedmiot wyimaginowany lub rzeczywisty, w stosunku, do którego jednostki lub zbiorowość przyjmują postawę szacunku, przypisują mu ważną rolę w swoim życiu i dążenia do

Rozdział 1. Definicje

11

jego osiągnięcia odczuwają jako przymus. Wartościami są te przedmioty lub strony rzeczy, które jednostkom i grupom zapewniają równowagę psychiczną, dają zadowolenie, dążenie do nich lub ich osiągnięcie daje poczucie dobrze spełnionego obowiązku, lub te, które są niezbędne dla utrzymania wewnętrznej spójności grupy, jej siły i jej znaczenia wśród innych grup (Szczepański, 1970, s. 97–98).

Natomiast Piotr Sztompka zauważa, że przez wartości rozumie się czasami nadrzędne, fundamentalne zasady dotyczące spraw najważniejszych. Następstwem istnienia tych reguł są normy organizujące „sprawy bardziej przyziemne” (por. Sztompka, 2002, s. 259).

Należy zwrócić uwagę na definicje kulturowe, które ujmują wartości jako: [...] powszechnie pożądane w danym społeczeństwie przedmioty o symbolicznym lub niesymbolicznym charakterze; powszechnie akceptowane sądy egzystencjalnonormatywne (orientacja wartościująca); rozpowszechniane w danym społeczeństwie przekonania, określające godne pożądania sądy i zachowania członków tego społeczeństwa; przekonania na temat systemu wartości i norm, uważanego za godny pożądania dla danego społeczeństwa (Misztal, 1980, s. 19).

Wartości, które zostały przez jednostkę przyswojone lub stanowią przedmiot jej orientacji, zostaną więc zaliczone do wartości o charakterze jednostkowym czy psychologicznym. Ale jedynie wówczas, kiedy jednostka ta traktowana jest w pewnej izolacji od środowiska społecznego. Wartości zinstytucjonalizowane przez poszczególne grupy społeczne zostaną zaliczone do kategorii wartości socjologicznych. Natomiast jako wartości kulturowe traktowane będą powszechnie cenione i pożądane przedmioty oraz pewne elementy symbolicznego systemu wartości społeczeństwa globalnego (Misztal, 1984, s. 187).

Autorzy definicji, którzy definiują wartości pod kątem psychologicznym, traktują je jako zjawiska psychiczne o charakterze poznawczym. Nadają oni wartościom znaczenie zbliżone do znaczenia psychologicznego terminu „postawa” (Misztal, 1980, s. 20).

W ujęciu psychologicznym wartości definiowane są jako zjawiska psychiczne o charakterze poznawczym. Takie podejście prezentuje Maria Tyszkowa, dla której wartość [...] stanowi po pierwsze to, co jest ważne dla istnienia, aktywności i rozwoju człowieka w różnych okresach jego życia, oraz po drugie wyobrażenie i przekonanie jednostki o tym, co jest ważne, godne pożądania i/lub osiągnięcia, co ma znaczenie dla jej życia, aktywności i rozwoju (Tyszkowa, cyt. za: Denek, 1999, s. 26–27).

Z psychologicznego punktu widzenia wartości mogą być rozumiane następująco: – Za wartość uznaje się to, co jest obiektem pożądań.

– Wartość utożsamia się z postawą rozumianą jako czynnik selekcji motywów. Przy takim rozumieniu, wartość spełnia funkcję kryterium wyboru motywów działalności.

12

Młodzi bydgoszczanie wobec wartości

– Wartość jest czynnikiem wpływającym na wybór celów działań, środków jej realizacji. W tej wersji pojmowania wartości kładzie się nacisk nie na rozumowe uzasadnienie waloru celu, lecz uwypukla się jego właściwości działania na emocje. Wiąże się wartość z uczuciowym, przyjemnym lub przykrym doznaniem właściwości przedmiotu.

– Wartość utożsamia się z kryterium wyboru celu. W tym przypadku kładzie się nacisk na racjonalne uzasadnienie wyboru celu działania, z tym jednak zastrzeżeniem, że ów „racjonalizm” nie wykracza poza sferę moralności, z którą najprawdopodobniej autorzy takiego rozumienia pojęcia łączyli je jednoznacznie. Idzie więc o wybór celu, który spełniałby wymogi „sprawiedliwości” i „dobra” (Matusewicz, 1975, s. 9–10).

Czesław Matusewicz podkresla, że wartość w psychologii to: „obiekt pożądania, czynnik selekcji motywów i kryterium wyboru celów działania i środków ich realizacji” (Matusewicz, cyt. za: Denek, 1999, s. 27).

Według Marii Misztal [...] definicje o charakterze psychologicznym ujmują wartość jako: – element systemu przekonań jednostki o nienormatywnym charakterze; – element systemu przekonań jednostki o normatywnym charakterze; – przekonania innych ludzi na temat stanu psychicznego, fizycznego lub działań jednostki uważanych za godne pożądania; – przedmiot, który zaspakaja potrzeby jednostki; – obserwowalne zachowania jednostki (Misztal, 1980, s. 17).

K. Denek zauważa: W naukach humanistycznych i o edukacji słowo wartość najczęściej odnosi się do tego, co: ceni człowiek lub grupa społeczna, uważane jest za ważne i w ten sposób przeżywane. Do wyróżnienia tego, co cenione służą przekonania i przeżycia. W możliwości rozziewu między tym, co oceniane i wartościowe tkwi kryterium słusznych i mylnych przekonań, trafnych i chybionych ocen, jako naszych reakcji na wartość (Denek, 1999, s. 27–28).

Według W. Furmanka wartością jest [...] wszystko to, co nie jest neutralne i obojętne, lecz jest cenne, ważne i doniosłe, a przez to stanowi cel ludzkich dążeń. Jest także ważne samo w sobie” (Furmanek, cyt. za: Denek, 1999, s. 28).

Zdaniem Janusza Homplewicza [...] wartością jest wszystko to, co dla człowieka przedstawia się jako cenne, w co chce angażować wysiłki i wolę. To dążenie ku wartościom kształtuje człowieka, jest też w stanie przesądzać o jego wewnętrznym rozwoju, o jego przeżyciach, działaniach i całej postawie życiowej (Homplewicz, cyt. za: Denek, 2000, s. 4).

Rozdział 1. Definicje

13

Zainteresowanie problematyką wartości możemy także zauważyć wśród przedstawicieli pedagogiki. Wincenty Okoń prezentuje filozoficzne ujęcie tego zagadnienia i postrzega wartości jako pojęcie wieloznaczne, które występuje w filozofii. Ze stanowiska obiektywistycznego wartość traktowana jest „jako właściwość nadawana przedmiotom przez człowieka w zależności od jego potrzeb, uczuć i woli” (Okoń, cyt. za: Denek, 1999, s. 25).

Zygmunt Mysłakowski natomiast prezentuje psychologiczny sposób rozumienia wartości. Według tego autora wartość polega na przeżyciu znaczenia jakiejś rzeczy, a więc ma sens nie w świecie samych rzeczy i ich wzajemnych obiektywnych stosunków (co jest domeną nauk przyrodniczych), lecz w świecie humanistycznym, tj. w odniesieniu rzeczy do ducha ludzkiego. Rzecz jest dla nas wartościowa, jeżeli odpowiada jakiemuś zapotrzebowaniu, jakiejś gotowości do przeżycia, w przeciwnym razie nie istnieje dla nas jako wartość (por. Mysłakowski za: Szymański, 1998, s. 16).

Antoni Rumiński również patrzy na wartości z punktu widzenia psychologicznego i definiuje je w następujący sposób: [...] wartości są świadomym wyobrażeniem tego, co jest godne pożądania, na zdobyciu czego człowiekowi najbardziej zależy ze względu na zaspokojenie jego potrzeb (Sareło w: Szymański, 1998, s. 11).

Definicje systemu i hierarchii wartości Kolejnym ważnym dla naszej pracy pojęciem jest system wartości.

Aby zrozumieć pojęcie systemu wartości, należy najpierw wiedzieć, czym jest system.

J. M. Milsun wymienia następujące warunki, które muszą być spełnione, by zbiór mógł być nazwany systemem: – Muszą istnieć elementy systemu, na których nadbudowują się inne, najczęściej tworząc układ piramidy. Pomiędzy poszczególnymi elementami występują określone relacje. Musi też być uwidoczniony pewien porządek w układzie poszczególnych elementów, czyli struktura systemu.

– Musi zostać uwidoczniona hierarchia zarządzania, tzn. wyraźne uporządkowanie poszczególnych procesów i elementów ze względu na ich ważność i kolejność występowania.

– Musi być umożliwiona pewna ruchliwość pomiędzy elementami systemu (por. Ostrowska, 1998, s. 94).

Według Mieczysława Lubańskiego system musi zawierać pewną ilość podsystemów, a każdy z podsystemów ma własny cel działania. Skuteczność działania poszczególnych podsystemów jest oceniana przez centralny ośrodek sterowania systemem, natomiast ogólny cel działania systemu jest oceniany przez analizę

14

Młodzi bydgoszczanie wobec wartości

działań podsystemów. W całym systemie istnieje hierarchiczna struktura sterowania, przy czym celowość i optymalizację działań uzyskuje się dzięki informacjom z systemu i jego otoczenia. W podsystemach i między nimi mogą zachodzić liczne sprzężenia (por. Ostrowska, 1998, s. 94).

Traktując system wartości jednostki jako układ podsystemów skoncentrowanych wokół różnych celów, można przyjąć, że w konkretnych przypadkach mamy do czynienia nie z jednym systemem wartości jednostki, ale z kilkoma tworzącymi (lub nie) zwartą całość (Ostrowska, 1998, s. 94).

Jak podaje Słownik pojęć filozoficznych, [...] system aksjologiczny (gr. sýstema – zestawienie z części w całość; áksios – wartościowy, cenny) to zbiór mniej lub bardziej pod względem logicznym uporządkowanych i uzasadnionych poglądów na temat wartości. Gdy przedmiotem refleksji są wartości moralne, mamy do czynienia z systemem etycznym, który ktoś tworzy w celu nakłonienia innych do respektowania i realizowania w praktyce wskazanych w systemie zasad (Krajewski, 1996, s. 190).

Według Jadwigi Koralewicz-Zębik [...] system wartości to hierarchicznie uporządkowany zespół wartości ogólnych z odpowiadającymi im wartościami szczegółowymi, a także powiązanie z nimi wartości, w stosunku do których owe wartości ogólne są instrumentalne (Koralewicz-Zębik, za: Szymański, 1998, s. 20).

Natomiast Urszula Ostrowska definiuje system wartości danej jednostki bądź grupy – zgodnie z założeniami ogólnej teorii systemów – jako hierarchicznie uporządkowany zbiór ustosunkowań jednostki wobec tych wartości, które z punktu widzenia jej istnienia i realizacji zadań życiowych, wynikających z osobowego bytu, są ważne, konieczne, cenne i pożądane (por. Ostrowska, 2000, s. 14).

Na ogół wartości nie funkcjonują w sposób oderwany, pojedynczo, lecz w świadomości ludzi tworzą określone układy, co prowadzi do tworzenia się systemu. Ogniwa spajające ten system mogą być bardzo różne. Czasem wynikają one z pozycji jednostki w strukturze społecznej, w innych przypadkach z ukształtowanej tożsamości narodowej, orientacji politycznej lub światopoglądu, religii, płci, przynależności do określonej grupy generacyjnej. Maria Misztal uważa, że system wartości jest pojęciem teoretycznym, które obejmuje wszystkie wartości tworzące, na podstawie określonej teorii, zbiór wzajemnie powiązanych elementów. Jej zdaniem w skład takiego zbioru wchodzą bardzo liczne grupy wartości, toteż praktycznie nie jest możliwe uwzględnienie ich w jednym badaniu. Dokonując zatem diagnoz empirycznych, uwzględniamy jakąś część teoretycznego systemu wartości, którą autorka proponuje nazwać empirycznym systemem wartości (por. Szymański, 1998, s. 20).

Rozdział 1. Definicje

15

Cechą konstytutywną wartości jest ich hierarchiczność. Do wymiaru ich porządku służą wysokość i moc wartości. Wysokość ich wyraża się w pozytywnej odpowiedzi emocjonalnej na ich urzeczywistnienie (aprobacie, uznaniu, szacunku, podziwie, zachwycie). Moc wartości ujawnia negatywną, uczciwą reakcję na wykroczenie przeciw wartościom. Mocnymi są te wartości, które mają podstawowe znaczenie dla życia, zdrowia i bezpieczeństwa człowieka. Zalicza się do nich wartości moralne. Wartości wysokie to osobiste cnoty zdobiące człowieka (Denek, 2000, s. 4).

Wypracowanie i ukształtowanie właściwej i trwałej hierarchii wartości jest czynnikiem niezbędnym do świadomego życia i podejmowania odpowiedzialnych decyzji, dokonywania pewnych wyborów oraz przejawiania określonych zachowań (Róg, Orzechowska, 2004, s. 16).

W Słowniku pojęć filozoficznych hierarchia określana jest ogólnie jako wszelkie porządkowanie elementów pewnej klasy, w którym wyróżnione są miejsca „wyższe” i „niższe”. Niższe elementy są w jakimś sensie „podporządkowane” wyższym (por. Krajewski, 1996, s. 80).

Hierarchie wartości stanowią swoistą podstawę deklarowanych dążeń, pragnień ludzi dotyczących przyszłości, czyli ich aspiracji (por. Wróblewska, 2000, s. 45).

Można wyróżnić co najmniej dwa znaczenia pojęcia „hierarchia wartości”: – hierarchia jako „drabina”, „schody”, nie prowadzi ona jednak do pełnego uporządkowania wartości, które ze swej istoty są nieporównywalne, nieprzeliczalne; – hierarchia jako preferencja określonych wartości w sytuacji wyboru – tu sposobów systematyzacji może być nieskończenie wiele (Cudowska, za: Szymański, 1998, s. 45).

Maria Misztal uważa, że przy tworzeniu hierarchii wartości niewspółmiernych powinny być zachowane następujące zasady: wartości powinny mieć konfliktowy charakter i powinny być porównywalne. Miejsce wartości w hierarchii wyznacza się przez ustalenie wzajemnej relacji podrzędności i nadrzędności. Jednym ze sposobów ustalania tej relacji jest odwołanie się od liczby wyborów. Z kolei Leon Dyczewski jest zdania, że trudno znaleźć kryterium hierarchizacji, ponieważ dla jednych jest nim zasada przeżycia szczęścia, dla innych przeżycie sensu życia, a dla jeszcze innych stopień przenikania przez wartości ludzkiej psychiki lub jej autonomiczność (por. Ryk, 2004, s. 14).

Antoni Kępiński mówi o „hierarchii idealnej i realnej” wartości. Hierarchia idealna sprawia, że człowiek wie, jaki chciałby być, hierarchia realna zaś ukazuje, jaki jest. W przypadku pierwszej człowiek widzi siebie w sposób wymarzony, w przypadku drugiej może zobaczyć własną rzeczywistość. Znamienne i nieco zaskakujące jest to, że autor nie mówi o dwóch miejscach człowieka w jednej i tej samej hierarchii, lecz wprost o dwóch hierarchiach (por. Tischner, 2000, s. 422).

Każdy człowiek mniej lub bardziej świadomie tworzy sobie pewną hierarchię wartości, jeśli uzyskamy w nią wgląd, zdobędziemy głęboką wiedzę o przesłankach

16

Młodzi bydgoszczanie wobec wartości

ludzkiego postępowania, a nawet, w jakimś stopniu, zdolność do jego przewidywania (Ratkiewicz, Ratkiewicz, 2003, s. 38).

Na potrzeby naszej pracy wybrałyśmy definicję wartości Jana Szczepańskiego, który podaje, że wartość to: [...] dowolny przedmiot materialny lub idealny, idea lub instytucja, przedmiot wyimaginowany lub rzeczywisty, w stosunku do którego jednostki lub zbiorowość przyjmują postawę szacunku, przypisują mu ważną rolę w swoim życiu i dążenia do jego osiągnięcia odczuwają jako przymus (Szczepański, 1970, s. 97–98).