Rodzice i dzieci w różnych systemach rodzinnych

Rodzice i dzieci w r贸偶nych systemach rodzinnych

Janicka_I_Rodzice i dzieci w roz1 1

2010-04-09 12:44:53

Janicka_I_Rodzice i dzieci w roz2 2

2010-04-09 12:44:54

Rodzice i dzieci w różnych systemach rodzinnych pod redakcją naukową

Iwony Janickiej

Kraków 2010

Janicka_I_Rodzice i dzieci w roz3 3

2010-04-09 12:44:54

© Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2010

Recenzent: prof. zw. dr hab. Bogusław Śliwerski

Redakcja wydawnicza: Radosław Doboszewski

Projekt okładki: Ewa Beniak-Haremska

Wydanie książki stało się możliwe dzięki wsparciu finansowemu Wyższej Szkoły Informatyki w Łodzi oraz Wydziału Zdrowia Publicznego Urzędu Miasta w Łodzi

ISBN 978-83-7587-291-0

Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel. (12) 422-41-80, fax (12) 422-59-47 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2010

Janicka_I_Rodzice i dzieci w roz4 4

2010-04-09 12:44:54

Spis treści Wstęp ....................................................................................................................

7

1. Relacje między rodzicami a dziećmi we współczesnych rodzinach Jerzy Pająk

Tendencje w zakresie ewolucji czynników stymulujących więź rodzinną ................................................................................................ 13 Marzena Sendyk

Studenci o swej więzi emocjonalnej z rodzicami w okresie dorastania ..................................................................................... 21 Wojciech Kołodziej

Rola ojca w życiu rodziny i dziecka ............................................................. 35 Sylwia Piekut-Burzyńska

Emigracja zarobkowa rodziców a zaburzenia w funkcjonowaniu dzieci .............................................................................. 49 Dorota Gębuś

Mama, tata, dziecko? Przemiany ról małżeńskich i rodzicielskich we współczesnych rodzinach ........................................................................ 57 Iwona Pałgan

Współcześni wychowawcy ........................................................................... 71 Mirosława Zalewska-Pawlak

Kultura jako przestrzeń relacji rodzice – dzieci Kontekst pedagogiczny ................................................................................. 83

2. Nietradycyjne systemy rodzinne. Struktura rodziny a jakość funkcjonowania rodziców i dzieci Iwona Janicka

Dzieci rodziców kohabitujących ................................................................... 91

Janicka_I_Rodzice i dzieci w roz5 5

2010-04-09 12:44:54

6

Spis treści

Beata Skwarek

Dziecko przysposobione jako stymulator jakości związku małżeńskiego w rodzinie adopcyjnej ................................ 105 Katarzyna Walęcka-Matyja

Empatia a zachowania przywódcze młodzieży z rodzin o zróżnicowanej strukturze ............................................................ 111 Magdalena Błażek, Maria Kaźmierczak, Aleksandra Lewandowska-Walter, Maria Michalska

Społeczna ocena atrakcyjności kobiet i mężczyzn o różnym statusie rodzicielskim ................................................................... 123 Ewa Marat

Rozwód i co dalej? Problemy rodzin zrekonstruowanych .......................... 141 Sylwia Rydz

Psychologiczne skutki samotnego rodzicielstwa ......................................... 153

3. Sytuacje trudne. Pomoc dziecku i jego rodzinie Dominika Kurpiel

Jakość życia osób dorosłych z mózgowym porażeniem dziecięcym a funkcjonowanie systemu rodzinnego ........................................................ 165 Dorota Smykowska

Rodzina wychowująca dziecko z niepełnosprawnością ............................. 181 Izabella Michałowska-Wieczorek

Rola wsparcia rodzinnego w zmaganiu się z chorobą nowotworową ....... 197 Dorota Domińska-Werbel

Rodzinne uwarunkowania strategii radzenia sobie w sytuacjach trudnych ................................................................................... 205 Katarzyna Marszałek

Rodzina zaprzyjaźniona w polskim systemie pomocy dziecku i rodzinie .......................................................................................... 217 Agnieszka Borowicz

System wsparcia samotnych rodziców na przykładzie Gingerbread NI w Irlandii Północnej ..................................................................................... 227

Janicka_I_Rodzice i dzieci w roz6 6

2010-04-09 12:44:54

Wstęp Zgodnie z teorią systemową, rodzina traktowana jest jako całość, a nie suma części. Psychologowie odwołują się do twierdzenia Arystotelesa: „całość jest czymś więcej niż sumą części”, które stanowi podstawę myślenia systemowego. Całościowe traktowanie rodziny, ujmowanie jej jako systemu uwzględnia badanie relacji między jego członkami, czyli interakcji między małżonkami, rodzeństwem, rodzicami a dziećmi, oraz obserwacje całej rodziny w różnych sytuacjach życiowych. Analiza dynamiki życia rodzinnego pozwala wnioskować, jak zmiany dokonujące się u jednej osoby mogą wpływać na pozostałych członków rodziny. Nie oznacza to, że podobna sytuacja wywołuje takie same zachowania w różnych systemach rodzinnych. Zmiana jest zależna od tego, jaki do tej pory był system. Jakość relacji, poziom więzi emocjonalnej i zależności w rodzinie mogą powodować, że zmiana w systemie będzie wywoływała podobne lub różne zachowania u osób należących do rodziny, a każdy system będzie prezentował inne, indywidualne reakcje.

Struktura rodziny wyznacza wzajemne oczekiwania członków rodziny oraz warunkuje sposób, w jaki wchodzą oni w interakcje. Zmiany w strukturze rodziny mogą sprzyjać zmianom zachowań i stanowią większe ryzyko występowania zaburzeń. Coraz rzadziej mamy do czynienia z rodziną pełną, funkcjonującą na podstawie tradycyjnych wzorców i zasad jasnych dla wszystkich jej członków. Badania wskazują, że rodzina pełna z biologicznymi rodzicami niesie mniejsze ryzyko nieprawidłowości i zakłóceń w porównaniu z coraz bardziej powszechnymi alternatywnymi formami życia rodzinnego.

W niniejszej książce analizie poddano różne systemy rodzinne i ich wpływ na życie rodziców i dzieci. W rozdziale pierwszym Relacje między rodzicami a dziećmi we współczesnych rodzinach przedstawione zostały zagadnienia dotyczące zmian więzi wewnątrzrodzinnej. Stanowi ona o spójności rodziny, co uznaje się za niezbędny wymiar systemu rodzinnego. Okazuje się, że współczesne rodziny pełne są mniej spójne z uwagi na przeobrażenia dotyczące ról małżeńskich i rodzicielskich. Obserwuje się, że czas przeznaczony na kontakty: mąż – żona, rodzice – dzieci, uległ znacznej redukcji. Większą część dnia rodzice spędzają w pracy, a dzieci poza domem. Spotykają się rano przy śniadaniu i wieczorem przy kolacji. Trudno tu mówić o bliskości emocjonalnej. Oczekiwania młodych ludzi i ich plany życiowe kształtują przede wszystkim koledzy,

Janicka_I_Rodzice i dzieci w roz7 7

2010-04-09 12:44:54

8

Wstęp

telewizja i internet. Zajęci pracą zawodową rodzice nie kontrolują zachowań dzieci nabytych od innych modnych sposobów funkcjonowania i spędzania czasu wolnego, nie zauważają wypaczonych upodobań czy zainteresowań.

Ograniczona spójność współczesnych rodzin wynika również z innej percepcji ról rodzicielskich. Matce od zawsze przypisywano większą rolę w wychowaniu dziecka, ale obecnie bywa ona sprowadzana do zadań opiekuńczych. Zwraca się uwagę również na ograniczoną rolę ojca. Jaki jest współczesny ojciec? Zwykle dumny, że ma dziecko, na czym często kończy się jego rola. Dla mężczyzny praca jest podstawową forma aktywności, a lęk przed jej utratą stymuluje jego pełną gotowość zawodową nawet wtedy, gdy jest w domu. Rodzina współczesna to rodzina przeciążonej obowiązkami matki i nieobecnego ojca. Coraz częściej bywa, że nawet w dni wolne od pracy jest on zaangażowany w zadania zawodowe. Zdarza się też, że ojcowie wyjeżdżają do pracy za granicę, a wtedy ich kontakty z rodziną są sporadyczne. Niemieccy psychologowie takie rodziny nazywają rodzinami na pół etatu. W obydwu przypadkach mamy do czynienia z rolą tzw. niedzielnego taty, który swoją krótką obecność przeznacza zwykle na zabawy z dziećmi i przyjemności, co nie zaspokaja w pełni ich oczekiwań.

Zdarza się, że oboje rodzice pracują za granicą, pozostawiając dzieci dziadkom lub w domu dziecka. Takie zjawisko, określane jako euro-sieroctwo, budzi niepokój w środowiskach pedagogów i psychologów.

Coraz bardziej powszechne stają się alternatywne formy życia rodzinnego. Badania dotyczące rodziców i dzieci w rodzinach alternatywnych prezentuje rozdział drugi Nietradycyjne systemy rodzinne. Struktura rodziny a jakość funkcjonowania rodziców i dzieci. W rozdziale tym opisane są rodziny o nowej strukturze. Są to rodziny tworzone przez partnerów kohabitujących, rodziny adopcyjne, zrekonstruowane i niepełne. Wyniki zachodnich badań wskazują, że związki niezalegalizowane tworzą gorsze warunki dla rodziny i rozwoju dziecka niż małżeństwo. Rodzina adopcyjna to szczególny układ rodziców i dzieci, którzy, z jednej strony, zaspokajają swoje potrzeby posiadania rodziny, z drugiej nie zawsze potrafią podjąć odpowiednie role. System jest narażony na duże trudności, ponieważ tworzą go nieskonfigurowani biologicznie rodzice i dzieci, co ogranicza ich wzajemną akceptację, tolerancję i poczucie przynależności. Podobny, choć nie tak nasilony problem dotyczy rodzin zrekonstruowanych. Ewidentnym naruszeniem struktury rodziny jest samotne rodzicielstwo, uznawane obecnie za rodzinę XXI wieku. Rodzina niepełna to zwykle samotne matki. Są to najczęściej kobiety po nieudanej kohabitacji, rozwiedzione lub samotne z wyboru (niedecydujące się na związek z ojcem dziecka). W rozdziale tym wnikliwie analizowane są skutki psychologiczne samotnego rodzicielstwa, dotykające zarówno rodziców, jak i dzieci. Okazuje się, że struktura rodziny wpływa na jej jakość. Trudności funkcjonowania w związku nieformalnym, zrekonstruowanym czy niepełnym prowadzą do indywidualnych problemów natury psychologicznej, a nawet do zaburzeń, które dotykają nie tylko dorosłych, ale również ich dzieci.

Janicka_I_Rodzice i dzieci w roz8 8

2010-04-09 12:44:54

9

Wstęp

Rozdział trzeci Sytuacje trudne. Pomoc dziecku i jego rodzinie dotyczy innych przyczyn zakłóceń systemu rodzinnego. Okazuje się, że system rodzinny jest wyraźnie naruszony, gdy jest w nim osoba przewlekle chora. Zmienia się układ ról i zadań wszystkich członków rodziny. Łatwiej wtedy o nieprawidłowości i zaburzenia, a nawet dezintegrację rodziny. Z drugiej strony, rodzina uznawana jest za podstawowe źródło wsparcia dla osoby chorej. Rehabilitacja takich osób przebiega lepiej i szybciej, gdy są przy rodzinie. Kontakt z osobami bliskimi i ich wsparcie uaktywniają prawidłowe strategie radzenia sobie w sytuacjach trudnych. Jeżeli potrzebujący pomocy nie może liczyć na własną rodzinę, powołuje się tzw. rodziny zaprzyjaźnione, które stymulują prawidłowy proces socjalizacji dzieci porzuconych, osamotnionych czy chorych. Osoby dorosłe mogą również liczyć na rodziny stanowiące swoiste grupy wsparcia. Dla samotnych rodziców taką grupą są inne osoby samotnie wychowujące dzieci. Tu rodzina wspiera rodzinę, choć niekoniecznie musi to być rodzina biologiczna.

Szeroki zakres prezentowanych zagadnień jest niezwykle istotny, ponieważ dotyka problemów związanych z życiem rodzinnym. Niektóre z nich zostały tylko zasygnalizowane, inne omówione bardziej wnikliwie. Niewątpliwie nie da się wyeliminować nietradycyjnych systemów rodzinnych, ale należy wypracować taki system wsparcia i pomocy psychologicznej, aby mogły one w miarę prawidłowo egzystować, nie naruszając dobra dzieci i rodziców.

Wymaga to odpowiedniego przygotowania psychologów oraz rozwinięcia instytucji pomocy psychologicznej. Tego rodzaju placówki pomocy psychologicznej tworzone są na Zachodzie: w Szwecji, Danii, Niemczech, Stanach Zjednoczonych. Podejmowane są zadania profilaktyczne i wprowadzane programy edukacyjne. Biorąc pod uwagę dane statystyczne, oprócz trudności przystosowawczych i związanych z funkcjonowaniem jednostki w nietypowych systemach rodzinnych, należy również pomóc rodzicom mającym zbyt wcześnie lub późno dzieci oraz kolejnym związkom, które wychowują dzieci z poprzednich małżeństw.

Iwona Janicka

Janicka_I_Rodzice i dzieci w roz9 9

2010-04-09 12:44:54

Janicka_I_Rodzice i dzieci w roz10 10

2010-04-09 12:44:54

1. Relacje między rodzicami a dziećmi we współczesnych rodzinach

Janicka_I_Rodzice i dzieci w roz11 11

2010-04-09 12:44:54

Janicka_I_Rodzice i dzieci w roz12 12

2010-04-09 12:44:54

Jerzy Pająk Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Głogowie

Tendencje w zakresie ewolucji czynników stymulujących więź rodzinną Wprowadzenie Rzeczywistość polskich rodzin zmieniła się w okresie transformacji społeczno-ustrojowej ostatniego ćwierćwiecza w sposób dość diametralny. Oznacza to, że mamy do czynienia z całym szeregiem takich czynników, które same w sobie, w sposób jednostkowy, lub też występując we wzajemnym powiązaniu, wpływają na środowiska rodzinne tak, że wytworzyły nowe uwarunkowania ich istnienia i funkcjonowania. Może to być potraktowane jako pierwsze kryterium kategoryzacji tych czynników. Inny, proponowany tu rodzaj podziału może stanowić rozróżnienie na czynniki zewnętrzne (od samej rodziny bezpośrednio niezależne) oraz wewnętrzne (czyli takie, których źródeł powstawania można doszukiwać się w samym sposobie organizowania i prowadzenia życia rodzinnego oraz kształtowania istniejących więzi wewnątrzrodzinnych). Katalog tego typu klasyfikacji można dowolnie rozszerzać, przyjmując wiele jeszcze innych kryteriów. Rozpatrując zagadnienie więzi społecznej, można przyjąć dwie drogi postępowania: albo rozpoczynać od analizy terminologicznej w kontekście różnych ujęć teoretycznych w naukach społecznych, albo oprzeć się na opisie obserwowalnych zjawisk rzeczywistości społecznej i dokonywać prób ich wyjaśniania. W prezentowanych rozważaniach staram się połączyć obie te drogi postępowania, znacznie jednak ograniczając warstwę analizy teoretycznej.

Janicka_I_Rodzice i dzieci w roz13 13

2010-04-09 12:44:54

14

1. Relacje między rodzicami a dziećmi we współczesnych rodzinach

Więź rodzinna jako szczególna odmiana więzi społecznej Pojęcie więzi społecznej ma w literaturze przedmiotu sporą liczbę opracowań, zarówno odnoszących się do teorii zagadnienia (poczynając od A. Comte’a i H. Spencera), jak i tych, które więź traktują jako obszar poszukiwań badawczych. W polskiej myśli socjologicznej do dziś aktualne są prace S. Ossowskiego, P. Rybickiego, M. Malikowskiego, W. Jachera i wielu innych. Warto wspomnieć, że to właśnie Rybicki jest twórcą podziału więzi na: naturalną, stanowioną i zrzeszeniową. Jakkolwiek jednostka z reguły wchodzi w swoim życiu we wszystkie z tych rodzajów więzi, to jednak w odniesieniu do kształtowania jej postaw życiowych priorytetowe znaczenie należy przypisać więzi naturalnej.

Więź rodzinna jest jej zasadniczą odmianą. Innymi pojęciami funkcjonującymi w obszarze więzi naturalnej są np. więź rodowa i etniczna.

Najprościej rzecz ujmując, więź rodzinną można rozumieć jako pewien zespół odniesień oraz relacji między członkami rodziny, których podstawą jest świadomość wspólnej genealogii i związków genetycznych, zespół wspólnie wyznawanych wartości, norm i celów działania, przeżyć o charakterze emocjonalnym, postaw prezentowanych nawzajem wobec siebie i świata zewnętrznego, uwarunkowań społecznych, kulturowych i ekonomicznych, w jakich przebiega życie danej rodziny. Są to główne elementy czyniące z rodziny grupę o charakterze naturalnym, etnicznym, a zarazem uzasadniające nazywanie jej podstawową komórką społeczną. Należy przy tym pamiętać, że rodzina jest grupą społeczną o swoistej dynamice wewnętrznej. Jej członkowie przez uczestnictwo w szeroko rozumianym życiu społecznym, mając osobisty kontakt z członkami innych rodzin, z różnymi zjawiskami życia globalnego, realizując przeróżne zadania i pełniąc przypadające im role w społeczeństwie, siłą rzeczy wzmagają dynamikę własnej rodziny, dostarczając jej nowych wartości, modyfikując wzory postępowania, korygując cele działania itp.

Generalnie można stwierdzić, że więź wewnątrzrodzinna nie jest jednak elementem statycznym i trwałym, lecz charakteryzuje się dosyć względną stabilnością. Badania socjologiczne i pedagogiczne wskazują, że poczucie więzi z rodziną w wielu przypadkach drastycznie spada na rzecz grup rówieśniczych, wraz z malejącym możliwościami oddziaływania rodzinnego na rozwój i wychowanie młodego pokolenia (Kawula, Brągiel, Janke, 1997, s. 47). Największy rozziew w tym zakresie odnotować można na ogół między 15. a 22. rokiem życia: To wtedy właśnie dla młodego pokolenia rodzice stają się „wapniakami”, „starymi”, „jareckimi” itp. To wtedy właśnie nasilają się w wielu rodzinach konflikty międzypokoleniowe oraz zaczyna się tzw. wojna domowa, często kończąca się w skrajnym wydaniu ucieczkami z domu (tzw. gigantami) i zejściem młodych ludzi na drogę konfliktu z prawem (Pająk, 2008, s. 22).

Janicka_I_Rodzice i dzieci w roz14 14

2010-04-09 12:44:54