Edukacja w popkulturze – popkultura w edukacji

Witold Jakubowski

Edukacja w popkulturze – popkultura w edukacji (szkice z pedagogiki kultury popularnej)

Kraków 2021

Jakubowski_Edukacja w popkulturze.indd 3

2021-11-02 10:17:47

© Copyright by Uniwersytet Wrocławski, Wrocław 2021

Recenzent: prof. dr hab. Agnieszka Gromkowska-Melosik Redakcja wydawnicza: Joanna Bień Opracowanie typograficzne: Barbara Kerschner Projekt okładki: Anna M. Damasiewicz Grafika wykorzystana na okładce: © Yee Kwan Lai | Depositphotos.com

Wydanie publikacji sfinansowane przez Instytut Pedagogiki Wydziału Nauk Historycznych i Pedagogicznych Uniwersytetu Wrocławskiego

ISBN 978-83-66990-74-6 Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel./fax: (12) 422 41 80, 422 59 47, 506 624 220 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2021

Jakubowski_Edukacja w popkulturze.indd 4

2021-11-02 10:17:47

Beacie i Małgosi, które zawsze podzielały moje popkulturowe fascynacje

Jakubowski_Edukacja w popkulturze.indd 5

2021-11-02 10:17:47

Spis treści Wstęp ........................................................................................................................... 9 Rozdział 1 (Pop)kultura, media i tożsamość, czyli triumf kultury nad techniką ............ 15 Rozdział 2 Aktywność kulturalna w czasach popkultury, czyli kilka pytań o kompetencje dzisiejszego uczestnika życia kulturalnego ............................. 35 Rozdział 3 Fifty Years After, czyli kilka refleksji o dzisiejszej kulturze „młodzieżowej”... 49 Rozdział 4 Wychowanie estetyczne czy edukacja przez sztukę, czyli o edukacyjnym potencjale sztuki popularnej ................................................................................... 61 Rozdział 5 Muzyka popularna jako obszar edukacji popkulturowej, czyli o nowych zadaniach edukacji kulturalnej .................................................. 77 Rozdział 6 Muzyka popularna jako przestrzeń dyskursu, czyli rock jako źródło wiedzy o społeczeństwie ................................................. 93 Rozdział 7 Sex Education, czyli serial jako źródło wiedzy o świecie młodzieży.............. 107 Rozdział 8 Film w działaniach edukacyjnych, czyli o uczeniu się z historii opowiadanych na ekranie ........................................................................................ 123 Zakończenie ................................................................................................................ 141 Bibliografia .................................................................................................................. 145

Jakubowski_Edukacja w popkulturze.indd 7

2021-11-02 10:17:47

Proces tworzenia nauki jest narracją. Składa się ze snucia hipotez o naturze, sprawdzania ich, korygowania i zdobywania pewności. Tworząc sprawdzalne hipotezy, bawimy się ideami, próbujemy tworzyć anomalie, dopasowywać kawałki układanki, które można zastosować do rozwiązania trudności tak, by mogły się zmienić w rozwiązywalne problemy, obmyślamy sztuczki, pozwalające nam wydostać się z grząskiego obszaru.

Jerome Bruner1

1 J. Bruner, Kultura edukacji, przeł. T. Brzostowska-Tereszkiewicz, Universitas, Kraków 2006, s. 176.

Jakubowski_Edukacja w popkulturze.indd 8

2021-11-02 10:17:47

Wstęp Jeszcze dwadzieścia pięć lat temu problematyka kultury popularnej znajdowała się poza obszarem badań pedagogicznych. Wiązać to należy z powszechnym wtedy przekonaniem, że jest ona zagadnieniem, którym powinni zajmować się badacze kultury, a nie pedagodzy; podobnie rzecz miała się z mediami, które stanowiły teren badań medioznawców. Z dzisiejszej perspektywy może to dziwić, jednak wczytując się w teksty sprzed lat, nietrudno dostrzec „zdystansowany” stosunek pedagogów do kultury popularnej.

Innym powodem było umocowanie jej teoretycznego opisu w krytyce kultury masowej, którego dokonali przedstawiciele Szkoły Frankfurckiej. Pedagogika kultury czy edukacja kulturalna koncentrowały się na kulturze wysokiej. To w dziełach klasyków miał tkwić edukacyjny potencjał. Takie skupienie się badaczy na jednej stronie kulturowej rzeczywistości musiało nieść ze sobą pewne konsekwencje, co dostrzegli zarówno pedagodzy, jak i socjolodzy. Jak zauważa Zbyszko Melosik, w trakcie procesu edukacyjnego narzuca się grupom podporządkowanym „poprawną” wersję rzeczywistości.

Ustanowiony w ten sposób „porządek” nie jest postrzegany jako arbitralny (i jedynie jako jeden z wielu możliwych), lecz jako „oczywisty”, stąd niemożliwy do zakwestionowania. W ten sposób dominujący dyskurs staje się źródłem „zdrowego rozsądku”. Jednocześnie uczenie się dominującego dyskursu jest równoznaczne z uzyskiwaniem umiejętności koniecznych do działania społecznego2.

Niestety w takiej perspektywie szkoła nie jest miejscem „oświecania” niewiedzących przez wiedzących, lecz bardziej miejscem, w którym dochodzi do „kolonizacji” świata młodzieży, a edukacja sprowadza się do narzucania kultury jednej grupy innym3. Tymczasem kultura popularna najczęściej „dzieje się” poza szkołą i trudno ją kontrolować. Być może jest to kolejny powód, dla którego traktuje się ją jako „teren niebezpieczny”, miejsce „deprawacji mło2 Z. Melosik, Kultura instant. Paradoksy pop-tożsamości [w:] W.J. Burszta, A. de Tchorzewski (red.), Edukacja w czasach popkultury, Wyd. AB, Bydgoszcz 2002, s. 29.

3 Zob. T. Szkudlarek, Edukacja w wieloznaczności. Perspektywa postmodernistyczna [w:] J. Rutkowiak (red.), Odmiany myślenia o edukacji, Impuls, Kraków 1995, s. 267.

Jakubowski_Edukacja w popkulturze.indd 9

2021-11-02 10:17:47

10

Wstęp

dego pokolenia”. W moim przekonaniu warto ją poznać, przyjrzeć się jej bez uprzedzeń, a wtedy może okazać się, że zaskakuje trafnością własnych opisów ­rzeczywistości i jest nie tylko źródłem „wulgarnej rozrywki”, niosącej potencjalne zagrożenia dla moralnej kondycji osób w niej uczestniczących. I właśnie temu zagadnieniu poświęcona jest ta książka.

Wiesław Łukaszewski podkreśla, że składnikiem każdej kultury jest system postulatów i zaleceń, które łącznie określić można jako „ideał świata” i „ideał człowieka”. Wiązać należy to z tym, że każda kultura zawiera w sobie system powszechnie uznawanych wartości i zbiór celów uważanych za istotne.

Tak więc kultura zawiera opis świata istniejącego, uogólniony opis istniejącego człowieka i wzór alternatywny – jest nim postulatywnie (normatywnie) sformułowany ideał. Ideał ten odpowiada niejako na pytania, jaki świat być powinien, a w szczegółach – co się nań powinno składać, jakie to ma mieć cechy, jakie pełnić funkcje? Czasami jest to wizerunek zapożyczony z innej kultury, czasem wytwór własny. Podobnie mają się rzeczy z ideałem człowieka – stanowiącym opis pożądanych właściwości, pożądanych ról społecznych itp.4

Refleksje te można odnieść również do przestrzeni kultury popularnej, mimo że jej teksty nie zawsze cechuje nowatorstwo formy, ona bowiem też opisuje naszą rzeczywistość. Podobnie jak w podaniach ludowych w tekstach kultury popularnej opisywane są reguły, jakimi rządzi się świat. Jest ona miejscem, w którym powstają i „żyją” współczesne mity, tłumaczące rozmaite aspekty rzeczywistości5. Bardzo wyraźny jest też jej wymiar edukacyjny.

Media, będące naturalnym środowiskiem kultury popularnej, zwielokrotniają nasze doświadczenie. Innymi słowy, nasze doświadczenie przeżyte uzupełniane jest przez doświadczenie medialne, które stanowi istotny czynnik konstruujący tożsamość jednostki. Jak zauważa John B. Thompson: Osoba oglądająca operę mydlaną czy czytająca książkę nie tylko doświadcza jej wątków, lecz także odkrywa wyimaginowane alternatywy, eksperymentując z projekcją własnego „ja”. Ponieważ w kontakcie z mediami nasze biografie otwierają się na doświadczenia medialne, czujemy się wciągnięci w wydarzenia i społeczne relacje, które następują poza naszym miejscem życia codziennego6.

Krótko mówiąc, we wszelkich tekstach kultury zawierają się nasze wartości, namiętności i marzenia. Estetyczne wyrafinowanie tych tekstów nie ma tu większego znaczenia, nasza codzienność bowiem opisana jest nie tylko w kanonicznych dziełach prezentowanych w muzeach. Nie możemy zapominać, 4 W. Łukaszewski, Szanse rozwoju osobowości, Książka i Wiedza, Warszawa 1984, s. 56.

5 Zob. R. Barthes, Mitologie, przeł. A. Dziadek, KR, Warszawa 2000.

6 Zob. J.B. Thompson, Media i nowoczesność. Społeczna teoria mediów, przeł. I. Mielnik, Astrum, Wrocław 2006, s. 230.

Jakubowski_Edukacja w popkulturze.indd 10

2021-11-02 10:17:47

Wstęp

11

że dzisiejszy świat zasadniczo się różni od tego, który opisują teksty kultury „wysokiej” sprzed stuleci, i chociaż niektóre diagnozy poetów z przełomu XIX i XX w. dotyczące naszego społeczeństwa są nadal trafne, to jednak równie ciekawe jest, jak opisywane jest ono np. w serialu telewizyjnym lub w rockowych piosenkach.

Wyselekcjonowane starannie elementy konstruujące „dorobek kulturowy” wpisywały się w instrumentalne wykorzystywanie tekstów kultury do kształtowania pożądanych tożsamości wychowanków. Tymczasem Jerome Bruner zwraca uwagę, że życie w kulturze polega na współgraniu wersji świata, które ludzie formują pod jej instytucjonalnym wpływem, z wersjami stanowiącymi produkt ich indywidualnej historii. Jak stwierdza badacz, „Życie rzadko daje się uporządkować na wzór książki kucharskiej, pełnej recept i przepisów”7.

Choć uczymy się nie tylko w instytucjach, to dominują one w potocznym myśleniu o edukacji. Certyfikaty, świadczące o zrealizowaniu założonego programu kształcenia, pozwalają na zajmowanie jednostkom określonego miejsca w strukturze społecznej, poświadczają ich formalne kompetencje. Edukacja formalna „porządkuje” świat społeczny. Niemniej jednak istotna w naszym życiu jest edukacja nieformalna, która nie jest planowana, i to ona najczęściej decyduje o naszej tożsamości. Innymi słowy, „stajemy się tym, kim się stajemy” nie tylko w wyniku zaplanowanych działań wychowawczych, dlatego zarówno refleksja nad kulturą, jak i jej badanie nabierają pedagogicznego wymiaru.

W jakim kierunku zatem powinna zmierzać pedagogiczna debata nad kulturą popularną?

Zgadzam się z opinią Tomasza Szkudlarka, że kultura popularna odsłania współcześnie swoje inne oblicze, zdecydowanie bardziej złożone niż to, które jest konstruowane przez prostą opozycję tego, co „wulgarne”, i tego, co „szlachetne”. Nawet „zwykłe” formy uczestnictwa w kulturze angażują odbiorców oraz wymagają od nich kompetencji czytania jej tekstów i interpretowania znaczeń. Znaczenia te niosą ze sobą nie tylko apoteozę standardów kultury dominującej, ale także sporo okazji do krytycznego rozumienia kultury wizualnej, jej roli w konstruowaniu społecznych mitów i wyobrażeń. Według T. Szkudlarka Wykorzystanie tego aspektu popularnej kultury w szkołach może znacznie zdynamizować proces jej recepcji i spożytkować tkwiący w niej potencjał emancypacyjny8.

7 J. Bruner, Kultura edukacji, op. cit., s. 31.

8 T. Szkudlarek, Intelektualizm – edukacja – czas ponowoczesny [w:] J. Rutkowiak (red.), Odmiany myślenia o edukacji, op. cit., s. 66.

Jakubowski_Edukacja w popkulturze.indd 11

2021-11-02 10:17:47

12

Wstęp

Nie chodzi więc o to, by „ujarzmić” kulturę popularną, nadać jej „wychowawczy sens” – ona taki pedagogiczny wymiar już ma. W rozmaitych tekstach „kryją się” interesy ideologiczne sił, które je tworzą. Kultura popularna nie jest bowiem „towarem na sprzedaż”, jak chcieli widzieć ją krytycy kultury masowej. Jej istotą jest emocjonalne związanie odbiorcy z komentowanym w niej problemem – bohaterowie kultury popularnej uwikłani są w perypetie, które nie są mu obce, często on sam zadaje sobie te same pytania, doświadcza tych samych sytuacji co postacie serialu, a teksty piosenek odzwierciedlają jego pogląd na świat. Kultura popularna nie funkcjonuje, jeśli nie odwołuje się do podświadomości odbiorcy, jego lęków, nadziei i marzeń; jeśli nie nawiązuje do codziennych mitów i nie tworzy nowych. Tylko wtedy może być popularna.

Odbijają się w niej znaczenia, jakie ludzie nadają swemu światu społecznemu. Seriale telewizyjne, programy publicystyczne, teksty muzyki popularnej, teledyski, komiksy są bowiem nie tylko przyjemną rozrywką, ale także nośnikiem dominujących w społeczeństwie narracji. Wizje przyszłości ukazane w filmach science fiction odzwierciedlają niepokoje dotyczące teraźniejszości, teksty utworów muzycznych nierzadko są wyrazem krytyki i buntu wobec dominującej ideologii, a w formalnie banalnych telenowelach komentowane są jak najbardziej realne problemy społeczne.

Teoretycznym i metodologicznym zapleczem dla pedagogiki popkultury mogą być studia kulturowe. Odrzucają one traktowanie pedagogiki jako „techniki” albo zbioru umiejętności do „kierowania rozwojem”. Pedagogika jest postrzegana tu jako praktyka kulturowa zrozumiała przez pryzmat historii, polityki, władzy i kultury. Staje się ona w tym przypadku miejscem krytycznej analizy wielorakich dyskursów obecnych w kulturze. Dyskursów, jakich wszyscy jesteśmy uczestnikami, będąc zanurzeni w kulturze mediów. Jak zauważa Henry A. Giroux, tradycyjne dyscypliny akademickie nie są w stanie opisać ogromnego zróżnicowania kulturowych i społecznych zjawisk. Niebagatelną rolę spełnia tu rozprzestrzenianie się kultury elektronicznej do wszystkich sfer życia codziennego (intelektualnego i artystycznego). Orędownicy studiów kulturowych podkreślają, że rola kultury medialnej, a przede wszystkim siła mass mediów w przekazywaniu wiedzy ma kluczowe znaczenie dla rozumienia struktury społeczeństwa i jego życia codziennego9. Podobne stanowisko formułuje Douglas Kellner: Studia kulturowe mogą stać się częścią krytycznej pedagogiki mediów, umożliwiającej przeciwstawienie się manipulacji mediów i zwiększenia wolności oraz

9 H.A. Giroux, Is There a Place for Cultural Studies in Colleges of Education [w:] H.A. Giroux, C. Lankshear, P. McLaren, M. Peters, Counter Narratives. Cultural Studies and Critical Pedagogies in Postmodern Spaces, Routledge, London 1996, p. 45. Wszystkie cytaty z prac obcojęzycznych przedstawiam we własnym tłumaczeniu.

Jakubowski_Edukacja w popkulturze.indd 12

2021-11-02 10:17:47

Wstęp

13

indywidualności jednostki. Mogą umocnić pozycję odbiorców i dać im suwerenność w obrębie kultury, a także możliwość stawiania oporu przez tworzenie kultur alternatywnych i dążenie do zmian społecznych10.

Książka Edukacja w popkulturze – popkultura w edukacji (szkice z pedagogiki kultury popularnej) jest próbą wskazania obszarów kultury i sztuki popularnej możliwych w pedagogicznej eksploracji i jednocześnie wynikiem moich zainteresowań naukowych, rozwijanych od przeszło dwudziestu lat.

Zachęcam w niej kolejno do zastanowienia się nad: popkulturą i związanymi z nią nowoczesnymi mediami jako miejscem konstruowania i ekspresji tożsamości; aktywnością kulturalną w czasach popkultury oraz związanymi z nią nowymi kompetencjami współczesnego uczestnika życia kulturalnego; przemianami we współczesnej kulturze „młodzieżowej” (cokolwiek kryje się dziś pod tym określeniem); edukacyjnym potencjałem sztuki popularnej; muzyką popularną i możliwościami „zagospodarowania” jej przejawów w edukacji kulturalnej, a także muzyką rockową jako przestrzenią społecznej debaty; serialem telewizyjnym jako źródłem wiedzy o życiu młodzieży oraz filmem jako miejscem uczenia się.

Problematykę poruszaną w niniejszym opracowaniu podejmowałem wcześniej w moich innych tekstach, publikowanych w skróconej wersji jako samodzielne rozdziały w pracach zbiorowych11, a niektóre rozdziały zamieszczone w książce ukazały się w zmienionej formie jako artykuły w „Studiach Edukacyjnych” (2017, nr 46; 2018, nr 47; 2020, nr 57).

W tym miejscu chciałbym podziękować mojej koleżance z Zakładu Edukacji Dorosłych i Studiów Kulturowych w Instytucie Pedagogiki Uniwersytetu Wrocławskiego, dr Joannie Golonce-Legut, za „pierwsze czytanie” i cenne uwagi, które były pomocne w pracy nad redakcją książki. Osobne słowa podziękowania kieruję do prof. dr hab. Agnieszki Gromkowskiej-Melosik za konstruktywną recenzję, która pomogła w uporządkowaniu podjętych w książce wątków.

10 D. Kellner, Marksizm kulturowy i cultural studies, „Kultura Popularna” 2006, nr 15(1), s. 134.

11 Zob. W. Jakubowski, S. Jaskulska (red.), Kultura mediów, ciało i tożsamość. Konteksty socjalizacyjne i edukacyjne, Impuls, Kraków 2011; D. Hejwosz, W. Jakubowski (red.), Kultura popularna – tożsamość – edukacja, Impuls, Kraków 2010; W. Jakubowski (red.), Pedagogika kultury popularnej. Teorie, metody i obszary badań, Impuls, Kraków 2016; A. Cybal-Michalska (red.), Młodzież jako przedmiot i podmiot badań pedagogicznych, WN UAM, Poznań 2019; A. Białkowski, W.J. Burszta (red.), Oblicza muzycznej praxis. Debaty, terytoria, reduty nadziei i oporu, Wyd. SWPS, Katedra, Gdańsk 2020.

Jakubowski_Edukacja w popkulturze.indd 13

2021-11-02 10:17:48