Jak uczyć czytać z popiołów? by Oficyna Wydawnicza "Impuls"

Ewa Goczał

Jak uczyć czytać z popiołów? Wiersze Jerzego Ficowskiego w polonistycznej edukacji o Holokauście

Kraków 2021

Goczal_Jak uczyc czytac z popiolow.indb 3

28.03.2022 09:59:43

Recenzent: dr hab. Danuta Mucha, prof. UJK Redakcja wydawnicza: Beata Bednarz Opracowanie typograficzne: Katarzyna Kerschner Projekt okładki: Aurelia Milach

ISBN 978-83-66990-25-8

Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel./fax: (12) 422 41 80, 422 59 47, 506 624 220 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2021

Goczal_Jak uczyc czytac z popiolow.indb 4

28.03.2022 09:59:43

moim Nauczycielom i Uczniom

Goczal_Jak uczyc czytac z popiolow.indb 5

28.03.2022 09:59:43

Spis treści Wstęp .................................................................................................................................. 11 Miejsce (na) Jerzego Ficowskiego w edukacji polonistycznej ........................ 15 „Ja – niespalony ich brat”. O specyfice wierszy memorialnych Poety Pogranicza ............................................................................................................ 19 Lekcje „czytania z popiołów”: interpretacje utworów i propozycje dydaktyczne . .......................................................................................... 25 1. Trzecia koncepcja ocalenia. Programowy wiersz Odczytania popiołów jako dopełnienie dychotomii Miłosz – Różewicz .................................................................................................................. 25 Idea „odczytywania popiołów” – perspektywy dydaktyczne ............. 30 Konspekt lekcji: „Zdążyć poniewczasie”. Co ocala poezja po Auschwitz? ..................................................................................................... 32 2. Te, których „milczenie nie było złotem” – poetyckie obrazy dzieci Szoa ............................................................................................................... „Dziecięce” wiersze o Zagładzie – perspektywy dydaktyczne ........... Projekt cyklu kształcenia literacko-kulturowego: dzieci Szoa . .......... Konspekt lekcji: Barwy strachu. Róża Gold i inne dzieci Szoa ............ Konspekt lekcji: Wróżebne kolory Chagalla, żałobne popioły Ficowskiego .......................................................................... Konspekt lekcji: Ich „milczenie nie było złotem”. Dzieci getta ............. Konspekt lekcji: „Siedem słów” przeciwko „milczeniu milionów milczeń” ..............................................................................................

34 46 47 47 49 51 52

3. „Pożydowskie” dymy, znoszone „prosto w oczy” – wiersze o wstydzie . .............................................................................................. 54 Poetyckie słowa „pożydowskie”, „poludzkie” – perspektywy dydaktyczne . .......................................................................................................... 58 Konspekt lekcji: Trudny temat – postawy świadków Zagłady ............ 59

Goczal_Jak uczyc czytac z popiolow.indb 7

28.03.2022 09:59:43

•

Spis treści

4. „Muranów górujący na warstwach umierania” – poetycka przestrzeń atopiczna ....................................................................... 61 Wiersz o Muranowie – perspektywy dydaktyczne . ............................... 64 Konspekt lekcji: Muranów – życie w miejscu-po-getcie . ..................... 64 5. „Charon dobrowolny, przewoźnik bez wiosła” – Korczak Ficowskiego ........................................................................................... 66 Wiersz o Starym Doktorze – perspektywy dydaktyczne ..................... 68 Konspekt lekcji: Co się wydarzyło 5 sierpnia 1942 roku? ..................... 68 6. „Twoje matki obie”: czas ocalenia, przestrzeń sprawiedliwości ......... 70 Wiersz o Elżbiecie Ficowskiej, „dziecku Sendlerowej” – perspektywy dydaktyczne ................................................................................ 72 Konspekt lekcji: Zbawiona ukradkiem. Historia ocalonej z Zagłady .............................................................................................................. 73 7. Przez „umarłe cmentarze”, przez kamienie „dzieci Holokaustu mówią...” ................................................................................................................... 74 Wiersze-macewy – perspektywy dydaktyczne ........................................ 78 Konspekt lekcji: Jak odczytać „pismo umarłego cmentarza”? O odzyskiwaniu i ocalaniu pamięci .............................................................. 79 Bibliografia ....................................................................................................................... 85 Aneks . ................................................................................................................................. 91

Goczal_Jak uczyc czytac z popiolow.indb 8

28.03.2022 09:59:43

Kim my jesteśmy? Pokolenie, które stoi oko w oko ze śmiercią i zagładą. Pokolenie, które prowadzą w ogień. Czy po burzy pokolenie to będzie potrafiło żyć? Pozostali przy życiu, ocaleni, wybawieni? – Któż to wie? – Nasze dusze – przepalone bólem i ogniem. Nasze serca – spalone na popiół, popiół płodny i oczyszczający. Popiół, który czyni nieczyste czystym. (I. Berensztein, W obliczu śmierci, tłum. A. Kondrat [w:] Archiwum Ringelbluma. Antologia, oprac. M. Janczewska, J. Leociak, Wrocław 2019, s. 699)

Goczal_Jak uczyc czytac z popiolow.indb 9

28.03.2022 09:59:43

Wstęp Szkolna edukacja o Holokauście odbywa się zasadniczo w ramach nauczania historii oraz języka polskiego. Treści tych przedmiotów powinny być ze sobą skorelowane: wiedza historyczna ma stanowić podstawę i kontekst dla odbioru tekstów kultury. Te z kolei mają służyć jako wartościowe artystycznie egzemplifikacje swoistych dla danych czasów doświadczeń – historycznych, egzystencjalnych i duchowych – prezentując przy tym różne punkty widzenia, ale też oferując uniwersalne przesłanie. Odpowiednio obudowane dydaktycznie teksty literackie, graficzne, muzyczne i filmowe pozwalają młodym odbiorcom na zetknięcie się z sugestywnie przedstawionymi modelami ludzkich zachowań wobec zła, które zaistniało w swoim extremum w XX wieku, lecz nie może być zawężone do ściśle określonych okoliczności historycznych, traktowane jako domknięta przeszłość. Wszystko to, uzupełnione na lekcjach wychowawczych, w ramach innych przedmiotów humanistycznych (wiedzy o społeczeństwie, etyki czy religii), a dodatkowo edukacji pozaformalnej, powinno złożyć się na takie działania dydaktyczne, które będą budować w uczniach świadomość wyjątkowości Zagłady i jej znaczenia dla współczesnego świata, kształtując jednocześnie postawę niezgody na wykluczenia, otwartości oraz tolerancji wobec różnych narodowości, kultur i wyznań1 . W przypadku nauczycieli polonistów wcielanie w życie takiej idei – wypracowanej i wprowadzonej do praktyki szkolnej stosunkowo niedawno – jest w dużej mierze uzależnione od inicjatywy samych dydaktyków, ponieważ odpowiednie teksty zalecane są instytucjonalnie w dość ograniczonym 1

Por. np. Wstęp [w:] Wybór źródeł do nauczania o zagładzie Żydów na okupowanych ziemiach polskich, wyb. i oprac. zespół pod kierunkiem A. Skibińskiej i R. Szuchty, Warszawa 2010; Grupa robocza ds. edukacji. Wytyczne dotyczące nauczania o Holokauście (Shoah) [w:] Polacy i Żydzi: nauczanie o Holokauście w perspektywie ośmiu wieków dziejów Żydów w Polsce. Poradnik nauczyciela, red. A. Żbikowski, Warszawa 2008; S. Buryła, Holokaust jako temat lekcji języka polskiego, „Polonistyka” 2004, nr 4; tegoż, Osadzić Zagładę w kontekście, „Polonistyka” 2014, nr 11; M. Wójcik-Dudek, Jak mówić i czytać o Zagładzie? Metodyczne wątpliwości polonisty, „Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis. Studia ad Didacticam Litterarum Polonarum et Linguae Polonae Pertinentia” 2014, t. IV.

Goczal_Jak uczyc czytac z popiolow.indb 11

28.03.2022 09:59:43

•

Wstęp

zakresie2 . W obecnej podstawie programowej do języka polskiego dla szkół podstawowych zabrakło jakichkolwiek tekstów literackich na temat Szoa, a więc właściwie aż na koniec szkoły ponadpodstawowej przesuwa się moment, w którym uczniowie zapoznają się z lekturami poświęconymi tej tematyce3 . Swego rodzaju objawieniem było – idące w ślad za zainteresowaniem metodyków – ujęcie w spisie lektur rekomendowanych do opracowania w gimnazjum utworów Idy Fink, napisanych przystępnym językiem i dobrze odbieranych przez młodzież 4 . Nie znalazły się one jednak – tak samo jak mające podobne walory opowiadania Irit Amiel, wcześniej proponowane do lektury nieobowiązkowej w liceum – w aktualnej podstawie programowej dla szkół ponadpodstawowych, choć fragmenty utworów obu autorek można niekiedy znaleźć w podręcznikach lub zestawach przykładowych arkuszy maturalnych. W polonistycznej podstawie programowej literaturę o Holokauście reprezentują teksty należące do utrwalonego przed wielu laty kanonu. Mowa oczywiście o opowiadaniach obozowych Tadeusza Borowskiego i Zdążyć przed Panem Bogiem Hanny Krall (jako lekturach obowiązkowych) oraz wybranych Medalionach Zofii Nałkowskiej i fragmentach Rozmów z katem Kazimierza Moczarskiego (jako lekturach uzupełniających). Są to z pewnością utwory wybitne zarówno pod względem nowatorstwa ich literackiego ukształtowania, jak i siły oraz przekazywalności zapisanego w nich historycznego i osobistego doświadczenia. Z obu tych względów 2

Ten aspekt podkreśla Wiesława Młynarczyk, analizująca pod tym kątem realizację – w programach nauczania i podręcznikach do języka polskiego – poprzedniej podstawy programowej. Zob. W. Młynarczyk, Holocaust we współczesnej edukacji polskiej młodzieży [w:] Z przeszłości Żydów polskich. Polityka – gospodarka – kultura – społeczeństwo, red. J. Wijaczka, G. Miernik, Kraków 2005. Na temat zwrotu ku polonistycznej edukacji o Holokauście zob. np. B. Łoś, D. Sinulingga, S.J. Żurek, W drodze do gazu... Czy i jak mówić dziś o Holokauście na lekcjach języka polskiego?, „Język Polski w Szkole Średniej” 2000, nr 1; P. Krupiński, Holokaustowe lekcje pamięci: kilka uwag literaturoznawcy (i praktykującego dydaktyka), „Polonistyka” 2014, nr 11. Należy odnotować, że tematyka Holokaustu pojawia się w podstawie programowej do historii dla szkoły podstawowej, choć w dość lakonicznym haśle, mówiącym, iż uczeń „charakteryzuje politykę Niemiec na terenach okupowanej Europy; przedstawia zagładę Żydów oraz Romów i eksterminację innych narodów; zna przykłady bohaterstwa Polaków ratujących Żydów z Holokaustu”. Wszystkie informacje o dokumentach ministerialnych podaję za witryną: https://men.gov.pl. Zob. na ten temat A. Kasperek, Opowiadania Idy Fink – nowość na lekcjach języka polskiego w gimnazjum; M. Szabłowska-Zaremba, Nauczanie o Holokauście na lekcjach języka polskiego na III i IV poziomie – uwagi i propozycje metodyczne [w:] Auschwitz i Holokaust. Edukacja w szkole i w miejscu pamięci, red. P. Trojański, Oświęcim 2014; B. Krupa, Twórczość Idy Fink jako problem maturalny, „Polonistyka” 2014, nr 11; S. Karolak, Lektury szkolne o Zagładzie z perspektywy polonistycznej edukacji uniwersyteckiej, „Polonistyka” 2014, nr 11, s. 13.

Goczal_Jak uczyc czytac z popiolow.indb 12

28.03.2022 09:59:43

Wstęp

•

bywają jednak trudne w odbiorze. Opór wywołuje nie tylko ich treść (obie lektury obowiązkowe stawiają czytelników przed koniecznością zadawania fundamentalnych pytań etycznych; poza tym – jako bogate w niewyretuszowane i boleśnie działające na wyobraźnię opisy okrucieństw wojny i Zagłady – budzą w młodzieży silne emocje, niekiedy przytłaczające, zwłaszcza że omawiane są zwykle w podobnym czasie), ale także forma (nowoczesna, fragmentaryczna, zacierająca granice między faktami i symbolami, dosłownością i metaforyzacją). Warto więc uzupełniać je o teksty poetyckie: znacznie krótsze, bardziej niż proza wyraziste, łatwiejsze do opracowania jako pojedyncze ogniwa cykli edukacyjnych, skupione na osobnych zagadnieniach, jak również umożliwiające wprowadzenie nowych kontekstów historycznych i kulturowych oraz przypomnienie, że dzieje polskich Żydów są częścią historii lokalnych, gdyż nie ograniczają się one do getta warszawskiego i Auschwitz. Niniejsza publikacja jest zapisem próby zaadaptowania dla polonistycznej edukacji o Holokauście części twórczości poetyckiej Jerzego Ficowskiego – autora jednego z najważniejszych lirycznych upamiętnień ofiar Szoa. Wybrane wiersze tego poety, zawarte w tomie Odczytanie popiołów, będą cennym i ciekawym dopełnieniem dla kanonicznych utworów, czyli wymienionych wcześniej tekstów prozatorskich oraz analizowanych często na lekcjach tekstów poetyckich (autorstwa Czesława Miłosza, Tadeusza Różewicza czy Zuzanny Ginczanki). Mogą ponadto stanowić – jako odpowiednie również dla uczniów młodszych niż maturzyści – samodzielny przedmiot lektury i omówienia na przykład z okazji rocznic związanych z historią lokalnych społeczności żydowskich. Pozwalają podjąć temat różnych aspektów dziejów Holokaustu, takich jak: problem szmalcownictwa i zawłaszczania mienia „pożydowskiego”, sytuacja dzieci żydowskich (przebywających w getcie, ukrywających się po aryjskiej stronie, ginących i ratowanych), powojenne losy ocalałych, faktyczna i symboliczna biografia Janusza Korczaka, status części współczesnej przestrzeni miejskiej jako miejsc-po-getcie, rola cmentarzy oraz innych materialnych i niematerialnych śladów historii, a także kwestia pamięci o Zagładzie. Zasadnicze ogniwo książki stanowi opracowanie dydaktyczne wybranych utworów poetyckich Jerzego Ficowskiego. Składają się na nie literaturoznawcze interpretacje poszczególnych wierszy lub grup tekstów, ujęte w punktach uzasadnienie ich wartości dydaktycznej, a także inspiracje metodyczne – propozycje wykorzystania tej twórczości na lekcjach języka polskiego. Poprzedza je wprowadzający szkic na temat dzieła Jerzego Ficowskiego i jego dotychczasowej obecności w szkolnej edukacji polonistycznej oraz osobna analiza specyfiki wierszy tego poety, poświęconych Zagładzie, ze szczególnym uwzględnieniem tomu Odczytanie popiołów.

Goczal_Jak uczyc czytac z popiolow.indb 13

28.03.2022 09:59:43