Zarządzanie w oświacie. Podręcznikowy zarys problematyki

DROGOWSKAZY  W  EDUKACJI

Lechosław Gawrecki

Zarządzanie w oświacie PODRĘCZNIKOWY ZARYS PROBLEMATYKI SYSTEMATYKA – PRAKTYKA – REKOMENDACJE

Kraków 2021

GAWRECKI_Zarzadzanie w oswiacie.indb 3

22.04.2021 13:09:39

© Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls” , Kraków 2021

Recenzent: prof. dr hab. Henryk Mruk Redakcja wydawnicza: Justyna Kowalik-Przybyła Opracowanie typograficzne: Alicja Kuźma Projekt okładki: Anna M. Damasiewicz Grafika na okładce: © Arlenta Apostrophe | stock.adobe.com

Wydanie publikacji zostało dofinansowane przez Gnieźnieńską Szkołę Wyższą Milenium

ISBN 978-83-8095-930-9 ISBN 978-83-8095-961-3

Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel./fax: (12) 422 41 80, 422 59 47, 506 624 220 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2021

GAWRECKI_Zarzadzanie w oswiacie.indb 4

22.04.2021 13:09:39

Profesorowi Wacławowi Strykowskiemu – w podziękowaniu za trwałą przyjaźń od lat szkolnych, za niezapomniane przygody artystyczne, pedagogiczne, naukowe (i te inne też…)

Autor

GAWRECKI_Zarzadzanie w oswiacie.indb 5

22.04.2021 13:09:39

SPIS TREŚCI WPROWADZENIE DO SERII WYDAWNICZEJ „DROGOWSKAZY (W) EDUKACJI” ............. 11 WSTĘP .................................................................................................................................................................................................... 13

CZĘŚĆ PIERWSZA ZARZĄDZANIE – SYSTEMATYKA I PRAKTYKA 1. POCZĄTKI I ROZWÓJ NAUKI O ZARZĄDZANIU W OŚWIACIE ...................................................... 19 2. WSPÓŁCZESNE KIERUNKI ROZWOJU NAUKI O ZARZĄDZANIU OŚWIATĄ ....................... 25 2.1. Próby tworzenia pedagogiki zarządzania jako subdyscypliny naukowej ......................... 25 2.2. Konteksty badawcze w XXI wieku ......................................................................................................... 29 3. ZARZĄDZANIE ORGANIZACJĄ ..................................................................................................................... 33 3.1. Organizacja – interpretacje definicyjne .............................................................................................. 33 3.2. Zarządzanie – aspekty systemowe, socjologiczne i prakseologiczne ....................................... 35 4. ZARZĄDZANIE SYSTEMEM OŚWIATY .................................................................................................................. 39 4.1. Cechy systemu oświaty ................................................................................................................................. 39 4.2. Cele i struktura systemu oświaty ............................................................................................................ 40 4.3. Zarządzanie oświatą jako działalność regulacyjna ........................................................................ 42 4.4. Centralizm i decentralizm w zarządzaniu oświatą ........................................................................ 43 5. MENEDŻERSKIE ZARZĄDZANIE OŚWIATĄ SAMORZĄDOWĄ ........................................................ 47 5.1. Organizacja i funkcjonowanie struktur samorządowych ......................................................... 47 5.2. Uprawnienia samorządu w zakresie oświaty .................................................................................... 49 5.3. Współczesne problemy zarządzania lokalną oświatą .................................................................. 50 5.4. Menedżerskie działania samorządu i kierownika oświaty ........................................................ 53 5.4.1. Umiejętności techniczne ............................................................................................................................ 55 5.4.2. Umiejętności społeczne ................................................................................................................... 57 5.4.3. Umiejętności koncepcyjne ............................................................................................................. 58 5.4.4. Kompetencje oświatowego samorządowca ......................................................................... 60 5.5. Warunki efektywności działań menedżera oświaty samorządowej ........................................ 62

GAWRECKI_Zarzadzanie w oswiacie.indb 7

22.04.2021 13:09:39

8

WPROWADZENIE DO SERII WYDAWNICZEJ „DROGOWSKAZY W EDUKACJI”

6. RODZICE W SYSTEMIE ZARZĄDZANIA OŚWIATĄ ..............................................................................

6.1. Podstawy prawne oddziaływania rodziców na instytucje edukacyjne ........................

6.2. Uprawnienia rodziców wobec instytucji edukacyjnej ......................................................................

6.2.1. Prawa jednostkowe ...................................................................................................................................

6.2.2. Prawa zbiorowe ...........................................................................................................................................

6.3. Udział polskich rodziców w zarządzaniu instytucją edukacyjną ...............................................

6.3.1. Rada rodziców w placówce edukacyjnej .....................................................................................

6.3.2. Udział rodziców w radach oświatowych .....................................................................................

65 65 67 67 68 71 72 72

7. ZARZĄDZANIE PLACÓWKĄ OŚWIATOWĄ JAKO ORGANIZACJĄ .........................................

7.1. Szkoła jako organizacja społeczna ..................................................................................................................

7.2. Zarządzanie a kierowanie organizacją edukacyjną .............................................................................

7.3. Wolny rynek w oświacie .......................................................................................................................................

7.3.1. Pojęcie rynku i jego uwarunkowania w oświacie ..................................................................

7.3.2. Elementy wolnego rynku w polskiej oświacie ..........................................................................

7.3.3. Niebezpieczeństwa wolnego rynku w oświacie ......................................................................

7.3.4. Wnioski dla dyrektora-menedżera oświaty ...............................................................................

75 75 78 79 79 83 88 90

8. SZKOŁA JAKO PLACÓWKA USŁUGOWA ..................................................................................................

8.1. Usługa jako czynność międzyludzka ............................................................................................................

8.2. Wspieranie rozwoju jednostki jako główny cel usługi edukacyjnej ........................................

8.3. Usługi edukacyjne jako produkt działania szkoły ................................................................................

91 92 93 96

9. DYREKTOR-HUMANISTYCZNY MENEDŻER OŚWIATY ................................................................ 99 9.1. Ewolucja pozycji dyrektora placówki edukacyjnej ................................................................... 99 9.2. Menedżer oświaty – czyli kto? ............................................................................................................ 101 9.3. Humanistyczny menedżer oświaty ................................................................................................... 104 9.4. Kompetencje dyrektora-humanistycznego menedżera placówki edukacyjnej ....... 106 9.4.1. Pojęcie i rodzaje kompetencji ................................................................................................. 106 9.4.2. Kompetencje twarde (bazowe) .............................................................................................. 107 9.4.3. Kompetencje miękkie (interpersonalne) .......................................................................... 108 9.4.4. Wiedza niezbędna do opanowania kompetencji menedżerskich ...................... 110 9.5. Mistrzostwo w zakresie zarządzania szkołą .................................................................................. 111 9.6. Predyspozycje kierownicze .................................................................................................................... 112 9.7. Tworzenie koncepcji rozwoju placówki oświatowej .............................................................. 115 9.7.1. Diagnozowanie pracy szkoły jako całości oraz poszczególnych jej elementów .................................................................................... 115 9.7.2. Tworzenie i realizowanie autorskiej koncepcji działalności szkoły .................... 116 10. DOSKONALENIE KIEROWNICZEJ KADRY OŚWIATY W POLSCE POWOJENNEJ ........... 119 10.1. Doskonalenie okazjonalne (do roku 1972) ................................................................................ 119 10.1.1. Prymat przygotowania ideologicznego (1945–1956) ........................................... 119 10.1.2. Próby kształcenia merytorycznego od 1957 roku .................................................. 120

GAWRECKI_Zarzadzanie w oswiacie.indb 8

22.04.2021 13:09:39

WPROWADZENIE DO SERII WYDAWNICZEJ „DROGOWSKAZY W EDUKACJI”

9

10.2. Kształcenie w ramach systemu IKN (1972–1990) ................................................................. 123 10.2.1. Geneza koncepcji studiów podyplomowych organizacji i zarządzania oświatą ..................................................................................... 123 10.2.2. Organizacja studiów podyplomowych ......................................................................... 124 10.2.3. Programy nauczania ................................................................................................................ 125 10.2.4. Wymagania i wykładowcy ................................................................................................... 127 10.3. Menedżerskie doskonalenie kierowników oświaty po zmianach ustrojowych ..... 129

CZĘŚĆ DRUGA REKOMENDACJE – CO I JAK ZMIENIĆ?

11. ZAŁOŻENIA PROJEKTU PERMANENTNEGO DOSKONALENIA MENEDŻERA OŚWIATY-PRZYWÓDCY ................................................................................................. 135 11.1. Współczesne tendencje w doskonaleniu kierowniczej kadry oświaty ....................... 135 11.2. Doskonalenie zawodowe dyrektorów polskich placówek oświatowych w świetle badań .......................................................................................................... 139 11.3. Zasady doskonalenia menedżerów oświaty .............................................................................. 140 11.4. System wieloszczeblowego doskonalenia ................................................................................... 143 12. DYLEMATY POLSKIEJ SZKOŁY XXI WIEKU – PRÓBA DIAGNOZY I REKOMENDACJE .............................................................................................................................................. 145 12.1. XIX-wieczne korzenie edukacji początków XXI wieku ....................................................... 145 12.1.1. Jaki świat XXI wieku? .............................................................................................................. 145 12.1.2. Jak zmieniać szkołę? ................................................................................................................. 149 12.2. Niezależna szkoła, uwolniony nauczyciel .................................................................................... 152 12.2.1. Wyzwolić inicjatywę nauczycieli ...................................................................................... 152 12.2.2. Przekazać szkoły podmiotom społecznym i nauczycielom .............................. 153 12.2.3. Jaka rola państwa? .................................................................................................................... 155 12.2.4. Szkoła uwolniona lepsza! ...................................................................................................... 156 12.2.5. Refleksja odautorska ........................................................................................................................... 158 13. JAK KSZTAŁCIĆ KREATYWNEGO NAUCZYCIELA KREATYWNEJ SZKOŁY? REKOMENDACJE ................................................................................................................................................. 159 13.1. Jakie założenia kształcenia nauczycieli? Rekomendacje treściowe ................................. 160 13.2. Rekomendacje dotyczące form kształcenia nauczycieli ............................................................... 161 13.3. Rekomendacje dotyczące organizacji kształcenia pedagogicznego ..................................... 163 13.4. Powrócić do sprawdzonych idei – rekomendacje historyczne ............................................... 164 13.5. Refleksja końcowa .................................................................................................................................................. 166 BIBLIOGRAFIA .............................................................................................................................................................................. 167

GAWRECKI_Zarzadzanie w oswiacie.indb 9

22.04.2021 13:09:39

WPROWADZENIE DO SERII WYDAWNICZEJ „DROGOWSKAZY (W) EDUKACJI” Minęło 30 lat transformacji ustrojowej Polski, w toku której pierwsza dekada lat 90. XX wieku zaowocowała niezwykle dynamicznym rozwojem innowacji i eksperymentów pedagogicznych w szkolnictwie państwowym, przekształcanym wraz z rozwojem samorządności w szkolnictwo publiczne. Okres zachwytu nauczycieli pedagogiczną wolnością, otwarcia się także rodziców i uczniów na możliwe zmiany w edukacji zorientowanej na dobro ich dzieci, wzmacnianie potencjału rozwojowego młodych pokoleń przez nauczycieli autorskich szkół, klas, zajęć i środków dydaktycznych, zakończył się wdrożeniem przez rządzących odgórnie sterowanych reform ustroju szkolnego i zmian programowych oraz unormowań prawnych w oświacie. Od rozkwitu szkolnictwa alternatywnego, bogactwa form, metod i treści kształcenia oraz zróżnicowania modeli wychowawczych przeszliśmy do coraz bardziej podporządkowanych rozwiązań systemowych, które narzucane są przez zmieniające się co kilka lat formacje polityczne w resortach edukacji.

To dowód na to, że demokratyzacja relacji międzyludzkich w polskiej szkole (i nie tylko) to zadanie przekraczające wyobraźnię i kompetencje rządzących, niezależnie od reprezentowanych przez nich orientacji politycznych. Doświadczenie szoku transformacyjnego, otwarcie na Zachód, w końcu członkostwo w Unii Europejskiej – to wydarzenia, które nie zrobiły większego wrażenia na (od)twórcach polityki oświatowej. Szkoła pozostała miejscem indoktrynacji i presji uspołecznienia, kosztem jej najważniejszej misji – uczłowieczenia przez wychowanie.

Rozpoczynamy nową serię wydawniczą, która ma przywrócić nie tylko prawo do wolności (w) edukacji jako gwaranta i warunku sine qua non najwyższej jej jakości, bo powiązanej z poczuciem sprawstwa i odpowiedzialności oraz rzeczywistej partycypacji nauczycieli, uczniów i ich rodziców w tworzeniu lepszej edukacji. Lepszej, bo oznaczającej

GAWRECKI_Zarzadzanie w oswiacie.indb 11

22.04.2021 13:09:39

12

WPROWADZENIE DO SERII WYDAWNICZEJ „DROGOWSKAZY W EDUKACJI”

szkołę zorientowaną na rozwój uczniów, nauczycieli i rodziców jako wspólnoty, a nie na realizację wąsko pojmowanych interesów partii politycznych, kościołów, różnych organizacji społecznych czy globalnych podmiotów gospodarczych.

Zawarte w tytule serii słowo „drogowskazy” jest metaforą oznaczania szlaków dla innej edukacji za pomocą słowa i obrazu, ich pogłębionych znaczeń, doznań i wyobrażeń, wskazujących możliwe kierunki rozwoju odszkolnionej edukacji. Szkołę można wymyślać na nowo, inaczej niż przewiduje to powszechnie obowiązująca w Polsce doktryna kształcenia i wychowywania uczniów w podejściu etatystycznym, skoszarowanym i systemowo ograniczającym mentalność kolejnych pokoleń. Edukacja musi być dobrem wspólnym, ponadpartyjnym, otwartym na różnice, a zarazem poddawanym oddolnej kontroli i wsparciu sił społecznych, zatroskanych o człowieka i głębię jego człowieczeństwa, a nie tylko wizję efektywnie zorganizowanego społeczeństwa. Tak jak napisy umieszczane przy drodze lub przy skrzyżowaniach, nierzadko na kamiennych drogowskazach, zapewniają możliwy kierunek wędrówki, a przy tym są odporne na wiatr, deszcz czy zmiany temperatur, tak też oferowane w tej serii drogowskazy uczonych i nauczycieli XXI wieku chronią zarówno tradycyjne, jak i innowacyjne rozwiązania edukacyjne. Drogowskazy te stawiane są na fundamentach prawdy, wolności, pasji poznawania i doznań z tym związanych – empatii i sympatii.

Jako praktycy edukacji i badacze jej teorii zapraszamy na wędrówkę po najstarszych i najnowszych szlakach wychowania, kształcenia, uczenia się i samospełnienia.

Redaktor serii prof. dr hab. Bogusław Śliwerski

GAWRECKI_Zarzadzanie w oswiacie.indb 12

22.04.2021 13:09:39

WSTĘP Zarządzanie to szczególnie istotny czynnik efektywnego funkcjonowania całego systemu oświaty zarówno w państwie, jak i w poszczególnych placówkach edukacyjnych, tworzących ten system.

We współczesnej polskiej literaturze pedagogicznej problem ten jest opisywany na ogół przyczynkarsko, w odniesieniu do pojedynczych zagadnień. Brakuje natomiast opracowań całościowych i to zarówno w ujęciu teoretycznym, jak i praktycznym. Chodzi o publikację o charakterze podręcznikowym, ujmującą syntetycznie podstawowe zagadnienia dotyczące zarządzania w oświacie. Jednocześnie jednak taką, która zainteresuje liczną rzeszę osób pełniących funkcje kierownicze w oświacie i nie będzie „teorią dla teorii”.

Pisząc tę publikację, przyjąłem następujące cele: • zebrać i uporządkować wiedzę dotyczącą zarządzania w oświacie; • uświadomić różnorodność rozwiązań w tym zakresie na tle porównawczym; • wskazać tendencje i kierunki zmian w zarządzaniu systemem edukacji i poszczególnymi placówkami tworzącymi ten system; • zarekomendować własne propozycje zmian w niektórych obszarach dotyczących podjętego tematu.

Są to oczywiście tylko założenia, zasygnalizowanie kierunków zmian.

Opracowanie pełnej, szczegółowej koncepcji wymaga pogłębionej pracy wielu osób znających tę problematykę.

Część pierwsza obejmuje analizę różnych komponentów systemu zarządzania, a mianowicie zarządzanie systemem oświaty w państwie, zarządzanie systemem szkolnictwa lokalnego (regionalnego, gminnego) oraz zarządzanie placówkami edukacyjnymi, tworzącymi ten system. Dokonano tu wieloaspektowej analizy wiedzy na ten temat oraz wskazano na kierunki rozwoju. Opisano tworzenie się nauki o zarządzaniu oraz scharakteryzowano współczesne kierunki rozwoju tej dziedziny wiedzy (rozdziały pierwszy i drugi). W trzecim rozdziale zawarto

GAWRECKI_Zarzadzanie w oswiacie.indb 13

22.04.2021 13:09:39

14

WSTĘP

analizę pojęć wiodących dla dalszej tematyki: zarządzanie i organizacja. Zarządzanie w oświacie obejmuje dwa podstawowe aspekty — zarządzanie systemem oświaty (w państwie i na szczeblu lokalnym) oraz zarządzanie placówkami edukacyjnymi. W kolejnych rozdziałach podjęto więc wieloaspektową analizę zarządzania systemem oświaty na szczeblu centralnym (rozdział czwarty) oraz samorządowym (rozdział piąty). Nowoczesny system oświaty musi być nastawiony na pełnienie funkcji usługowej wobec rodziców i ich dzieci, a także osób dorosłych.

Ten problem omówiono w rozdziale szóstym, wskazując na potrzebę i sposoby menedżerskiego działania samorządu i osób zajmujących się lokalną oświatą.

Szczególnie istotne jest bezpośrednie zarządzanie placówką edukacyjną, funkcjonującą na wolnym rynku. Podmiotem działania placówki oświatowej jest społeczeństwo, a konkretnie rodzice i ich dzieci (a także uczący się ludzie dorośli), których potrzeby i oczekiwania winny być zaspakajane przez szkołę (rozdziały szósty, siódmy, ósmy) zarządzaną przez dyrektora, który, w przekonaniu autora, powinien być humanistycznym menedżerem. Na czym polega takie zarządzanie, można dowiedzieć się z rozdziału dziewiątego. Z kolei w rozdziale dziesiątym przeczytamy, jak kształcono dyrektorów placówek oświatowych w Polsce powojennej.

Podejmowane w części pierwszej problemy potraktowano w sposób podręcznikowy — sformułowano definicje, uporządkowano najważniejsze aspekty zagadnień. Ujęto je w szerokim kontekście — ogólnej nauki o zarządzaniu, socjologicznym, ekonomicznym, a także psychologicznym. Przedstawiając różne podejścia do problemów kontrowersyjnych i niejednoznacznych, starałem się jednocześnie zaprezentować własne stanowisko. Czytelnik zainteresowany pogłębieniem problemu znajdzie odesłanie do odpowiedniej literatury.

W całym opracowaniu (w obu częściach) termin „placówka edukacyjna” odnoszę do wszelkiego rodzaju placówek, zajmujących się kształceniem i wychowaniem zarówno dzieci i młodzieży, jak i dorosłych, a także placówek wspomagających, na przykład poradni pedagogiczno-psychologicznych. Jeśli używam terminu „szkoła”, to tylko zamiennie, dla urozmaicenia językowego, ale oczywiście zawsze chodzi o wszelkie placówki edukacyjne.

GAWRECKI_Zarzadzanie w oswiacie.indb 14

22.04.2021 13:09:40

WSTĘP

15

Autor podręcznika powinien nie tylko opisywać, analizować i diagnozować podejmowane problemy, ale również inspirować do przemyśleń i poszukiwań. Temu celowi służy kreowanie własnych pomysłów na rozwiązywanie problemów oraz projektów zmian. Takie propozycje przedstawiłem w drugiej części.

Pierwsza z nich dotyczy systemu permanentnego doskonalenia zawodowego kierowniczej kadry oświaty (rozdział jedenasty). Druga rekomendacja dotyczy uwolnienia szkół od zarządzania stricte administracyjnego i przekazania ich czynnikom społecznym, dzięki czemu dyrektor i nauczyciele będą nastawieni przede wszystkim na dziecko i jego potrzeby, a nie na oczekiwania ministra, kuratorium i samorządu.

Ostatnia rekomendacja dotyczy zmian w kształceniu nauczycieli tak, aby byli oni przygotowani do efektywnej pracy z dziećmi i młodzieżą XXI wieku pod względem nie tylko rzeczowym, ale także praktycznym, i — co jest szczególnie ważne — mentalnym. Tylko wtedy dla nauczyciela najważniejszy będzie uczeń i jego rozwój, a nie program nauczania i testy.

Przedstawione rekomendacje nie zawierają zwartych, dopracowanych koncepcji, gotowych do wdrażania. Nie są to też projekty doskonałe — jestem w pełni świadomy ich kontrowersyjności, niedoskonałości, konieczności dopracowania szczegółów, ale to już wymaga pracy zespołowej. Może uda się do tego przekonać jakiś naukowy ośrodek badawczy? W tej publikacji są to raczej wskazania i sugestie do przemyśleń i dyskusji.

Mam jednak nadzieję, że niniejsza publikacja okaże się przydatna dla: ludzi nauki zajmujących się tą problematyką; • • polityków — decydentów oświatowych; • praktyków — dyrektorów placówek edukacyjnych i nauczycieli, gdyż znajdą tu oni inspiracje do działań zarządzających placówką edukacyjną; szefów samorządów, a zwłaszcza osób odpowiadających za organi• zację miejskiej i gminnej oświaty; • studentów kierunków pedagogicznych.

Mając na uwadze tak szerokie spektrum czytelników, starałem się — nie unikając stylu naukowego — pisać językiem prostym i zrozumiałym. Konspektowy układ treści w części rozdziałów, ich podział na

GAWRECKI_Zarzadzanie w oswiacie.indb 15

22.04.2021 13:09:40

16

WSTĘP

krótkie podrozdziały ułatwi szybkie czytanie, bez szkody dla zrozumienia tekstu.

Problematyką zarządzania w oświacie zajmuję się od wielu lat i to zarówno w aspekcie teoretycznym, jak i praktycznym. Napisałem na ten temat kilka książek oraz ponad 100 artykułów w pracach zbiorowych i czasopismach fachowych. Przygotowałem też sporo tekstów publicystycznych („Polityka”, „Rzeczpospolita”, „Głos Nauczycielski”, „Dyrektor Szkoły” i inne).

Wykorzystałem w nich także swoje bogate doświadczenie dydaktyczne. Zagadnień związanych z zarządzaniem uczę dyrektorów szkół, nauczycieli i studentów nieprzerwanie od 1975 roku — w kaliskim oddziale Instytutu Kształcenia Nauczycieli, na Wydziale Pedagogiczno-Artystycznym UAM w Kaliszu, a od 1993 roku do dziś w Studium Doskonalenia Menedżerów Oświaty — własnej, autorskiej placówce doskonalenia nauczycieli w Kaliszu (od 2004 roku również w Gnieźnie).

W oparciu o ocenę dorobku w dziedzinie zarządzania wraz z publikacją Promocja placówki edukacyjnej Centralna Komisja do Spraw Stopni i Tytułów zaakceptowała mnie na stanowisko profesora nadzwyczajnego. Miałem też okazję poznać bezpośrednio praktykę zarządzania w oświacie różnych krajów. Korzystając z tego rodzaju doświadczeń, przygotowałem niniejszą publikację.

I jeszcze jedno zastrzeżenie, ale i nadzieja.

Każdą propozycję intelektualną można odrzucić, wskazując na jej słabe strony. Bo nie ma koncepcji idealnych, takich, które mają wyłącznie mocne cechy. I nigdy nie będzie, bo przecież ocena tego, co nam się proponuje, jest filtrowana przez doświadczenia i nastawienia każdego z odbiorców. Najważniejsze, aby dyskutować, poszukiwać, analizować, próbować coś tworzyć. Z takim zamiarem przygotowałem niniejszą publikację. Może, mimo różnych kontrowersji, wzbudzi refleksję.

A może i zmotywuje do działania? Marzenia starego pedagoga…

P.S. Będę zobowiązany za wszelkie komentarze, uwagi, sugestie, wysłane pod adresem l.gawrecki@gmail.com.

GAWRECKI_Zarzadzanie w oswiacie.indb 16

22.04.2021 13:09:40