Antropologia kulturowa. Część II

Antropologia kulturowa

Gajda_Antropologia_cz. 2.indb 1

2008-11-04 09:36:24

Właściwie naszą ojczyzną jest pewna forma życia i obyczajowości Maria Dąbrowska

Gajda_Antropologia_cz. 2.indb 2

2008-11-04 09:36:24

Wyższa Szkoła Pedagogiczna Związku Nauczycielstwa Polskiego w Warszawie

Janusz Gajda

Antropologia kulturowa Kultura obyczajowa początku XXI wieku

Oficyna Wydawnicza „Impuls” Kraków 2008

Gajda_Antropologia_cz. 2.indb 3

2008-11-04 09:36:24

© Copyright by Wyższa Szkoła Pedagogiczna ZNP, Warszawa 2008 © Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2008

Recenzent: dr hab. Alicja Anna Kotusiewicz, prof. WSPZNP w Warszawie

Redakcja wydawnicza: Zespół

Projekt okładki: Ewa Beniak-Haremska

Wyższa Szkoła Pedagogiczna ZNP ul. Smulikowskiego 6/8 00-389 Warszawa

ISBN 978-83-7308-949-5

Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel. (0-12) 422-41-80, fax (0-12) 422-59-47 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2008

Gajda_Antropologia_cz. 2.indb 4

2008-11-04 09:36:24

Spis treści

Wstęp ........................................................................................................................................ 9 Wprowadzenie.

Ciało jako praźródło kultury obyczajowej – istota, uwarunkowania, typologie, funkcje ................................................................................................................... 13 1. Ciało i cielesność (w aspekcie antropologii biologicznej a antropologii filozoficznej i pedagogiki) jako praźródło i płaszczyzna kształtowania się obyczajowości ................................................ 14 2. Istota kultury obyczajowej i jej uwarunkowania ............................................ 20 3. Zwyczaje, obyczaje, obrzędy, rytuały – określenie pojęć i ich typologii ............................................................................................................... 24 Znaczenia pojęć .......................................................................................................... 24 Typologia obyczajów i obrzędów ......................................................................... 26 4. Funkcje obyczajowości ............................................................................................. 28 Rozdział I Obyczajowość dotycząca cielesności człowieka .......................................................... 31 1. Kult ciała i młodości a starość ................................................................................ 31 2. Dominujące wzory kobiety i mężczyzny ........................................................... 35 3. Praktyki związane z higieną i troską o urodę ................................................... 40 4. Modny ubiór ............................................................................................................... 44 5. Tatuaż – moda czy ekstremalna potrzeba zmiany wyglądu ciała? ........... 46 6. Piercing – jedna z najstarszych form obyczajowych zdobienia ciała ........ 49

Gajda_Antropologia_cz. 2.indb 5

2008-11-04 09:36:24

6

Spis treści

Rozdział II Obyczajowość związana z potrzebami bytowymi człowieka ............................... 51 1. Obyczajowość związana z zaspokajaniem potrzeby schronienia ............ 51 2. Bezrobocie, bezdomność i emigracje zarobkowe ........................................... 54 3. Tradycja i nowoczesność w sposobie odżywiania ......................................... 60 4. Współcześni konsumenci i ich obyczajowość kształtowana przez supermarkety i centra handlowe ................................. 63 Rozdział III Obyczajowość dotycząca wartości witalnych (zdrowie i seks) ............................ 67 1. Nowe obyczaje związane z troską o zdrowie .................................................. 67 Praktyki obyczajowe związane z troską o zdrowie ....................................... 67 2. Otyłość ........................................................................................................................ 70 3. Obyczajowość związana z seksem ...................................................................... 72 Seks zimny, gorący i ludyczny ............................................................................. 73 Seks płatny i nietypowy ......................................................................................... 76 4. Trzecia płeć ................................................................................................................ 80 5. Manifestowana i ukrywana obyczajowość homoseksualizmu ................. 82 Rozdział IV Społeczne oblicza obyczajowości świeckiej ................................................................. 87 1. Relikty obyczajowe historycznych kultur w Polsce ..................................... 87 Relikty kultury szlacheckiej .................................................................................. 87 Echa obyczajowości żydowskiej .......................................................................... 91 2. Zanikające formy współczesnej obyczajowości ............................................. 94 Jarmarki, targi, stragany odpustowe – relikty zanikającej obyczajowości? ................................................................. 94 Obyczajowość kultywowana przez Ochotniczą Straż Pożarną ............... 95 3. Współczesne zwyczaje i obyczaje związane z hobby i rekreacją .............. 96 Turnieje rycerskie .................................................................................................... 97 Żeglarstwo .................................................................................................................. 98 Zwyczaje łowieckie .................................................................................................. 100 4. Domowe formy świeckiego życia towarzyskiego .......................................... 101

Gajda_Antropologia_cz. 2.indb 6

2008-11-04 09:36:24

Spis treści

7

5. Clubbing jako nobilitująca forma życia towarzyskiego młodzieży ......... 104 6. Plotka w życiu towarzyskim ................................................................................. 106 Rozdział V Współczesna obyczajowość o charakterze religijno-świeckim ...................... 109 1. Renesans zarzuconej obyczajowości religijnej ................................................ 109 Egzorcyzmy ................................................................................................................ 109 Pielgrzymki ................................................................................................................ 112 2. Zmiany w obyczajowości świąteczno-religijnej ............................................. 115 Zmiany w obyczajach i obrzędach tzw. świąt nakazanych ........................ 115 3. Współczesna obyczajowość związana ze świeckim świętowaniem ........ 118 Karnawał .................................................................................................................... 118 Andrzejki .................................................................................................................... 118 Mikołajki .................................................................................................................... 119 4. Stare i nowe formy obyczajowe czczenia pamięci osób i „naszych młodszych braci” ................................................................................. 119 Święto zmarłych a Halloween ............................................................................. 119 Pojednanie człowieka z naturą (cmentarze dla zwierząt) ......................... 120 5. Zwyczaje i obrzędy przejścia ................................................................................ 122 Narodziny dziecka, chrzest i I Komunia ......................................................... 122 Obrzędowość ślubna i weselna ............................................................................ 124 Zaręczyny .............................................................................................................. 124 Ceremonie ślubne i związane z nimi najnowsze zwyczaje .................... 125 Wesele .................................................................................................................... 126 Obyczaje związane ze śmiercią i pochówkiem ............................................... 128 Rozdział VI Obyczajowość młodego pokolenia jako poszukiwanie własnej drogi życiowej (od ideałów do patologii) ..................................................................... 131 1. Współczesny savoir-vivre i zasady komunikacji niewerbalnej ................... 131 Pozdrowienia i zwroty grzecznościowe ............................................................ 132 Zasady komunikacji niewerbalnej ...................................................................... 134 2. Dawne ideały i wzory zachowania w nowej szacie ....................................... 137 Ideały i obyczajowość harcerzy ........................................................................... 137 Wspólnoty religijne ................................................................................................. 140 New Age jako alternatywna wizja życia .......................................................... 144

Gajda_Antropologia_cz. 2.indb 7

2008-11-04 09:36:24

8

Spis treści

3. Zachowania patologiczne pod wpływem używek w subkulturach młodzieżowych ......................................................................... 146 Zachowanie pod wpływem używek ................................................................... 146 Patologiczne zachowania w subkulturach młodzieżowych ....................... 150 4. Obyczajowość kultywowana i kreowana przez szkoły i uniwersytety oraz placówki kultury ............................................................................................. 153 Rozdział VII Obyczajowość życia artystycznego, naukowego, politycznego i religijnego ................................................................................................................. 161 1. Zwyczaje i obyczaje w środowisku artystycznym i naukowym ............... 161 Układanie stosunków interpersonalnych w pracy ....................................... 161 Premiera teatralna i towarzyszące jej zwyczaje ............................................. 164 Jubileusze, benefisy i inne wyrazy uznania ...................................................... 164 Nasilające się zjawiska patologii w życiu naukowym .................................. 169 2. Populizm i koniunkturalizm jako główne cechy obyczajowości w życiu społeczno-politycznym .......................................................................... 171 3. Trudne problemy Kościoła i zmian w religijności wiernych ..................... 173 Synkretyzm ponowoczesnej religijności ........................................................... 173 Religia(e) – między fundamentalizmem a liberalizmem ........................... 176 Różne oblicza religijności i towarzysząca im obyczajowość ...................... 177 Wielkopańskość stylu życia duchownych ....................................................... 178 Zmiany w Kościele i obrzędowości pod wpływem różnorodnych nurtów rewizjonistyczno-reformatorskich i charyzmatycznych ............ 180 Podsumowanie Globalny charakter ponowoczesnej obyczajowości kreowanej przez media ...................................................................................................... 183 Polecane lektury uzupełniające ....................................................................................... 193 Bibliografia ............................................................................................................................. 195

Gajda_Antropologia_cz. 2.indb 8

2008-11-04 09:36:25

Wstęp

Druga część podręcznika Antropologia kulturowa zatytułowana Kultura obyczajowa początku XXI wieku jest opracowaniem osadzonym w tematyce pierwszej ogólnej części, znajomość której pozwala w pełni zrozumieć opisane przemiany w obyczajowości początku XXI wieku jako proces zmian i ciągłości kultury, istoty jej uwarunkowań i pełnionych funkcji. Zwyczaje, obyczaje, obrzędy, rytuały są nośnikami, tak jak wszystkie dobra kultury, określonych wartości, wyrazem identyfi kacji z grupą społeczną, funkcjonujących norm postępowania w stosunkach międzyludzkich. Tworzą one obraz obyczajowości czy też kulturę obyczajowo-obrzędową, która jest istotnym składnikiem nie tylko kultury społecznej, ale także kultury ogólnej człowieka. Wiążą się one z mniej lub bardziej uświadomionym przymusem ich realizacji i świadczą o doniosłym znaczeniu wykonywanych czynności.

Typowe dla orientacji antropologicznej i humanistycznej szerokie ujmowanie pojęcia „kultura” (przyjęte w pierwszej części) odnosi się również do rozumienia obyczajowości jako złożonej całości, w skład której wchodzą wymienione wyżej elementy. Jest to w miarę całościowe ujęcie treści, form, zakresu i przede wszystkim pełnionych funkcji, zwyczajów, obyczajów, obrzędów i rytuałów w życiu człowieka, jako istotnych składników kultury. Zakres zagadnień jest szeroki i wieloaspektowy. Od savoir-vivre’u, jako zasady wytwornego zachowania i kultury osobistej na co dzień, przez dobre obyczaje, gdzie poza uprzejmością i elegancją akcentuje się zasady moralne, do wzorów modnych w życiu codziennym – różnorodnych norm i sposobów zachowania we wszystkich aspektach życia człowieka w cyklu dobowym i rocznym, do obyczajowości w aspekcie kreatywnym – kształtującym osobowość, mentalność, a także roli człowieka, który w zależności od swoich potrzeb i systemu wartości tworzy zastaną rzeczywistość i zmienia obyczajowość.

Gajda_Antropologia_cz. 2.indb 9

2008-11-04 09:36:25

10

Wstęp

Zgodnie z tytułem II części podręcznika akcent pada na obecny stan obyczajowości w tzw. żywej tradycji o zasięgu regionalnym, narodowym i ponadnarodowym oraz na powstawanie nowych zwyczajów, obyczajów, obrzędów, rytuałów, norm zachowania, mód, jako wyniku dokonujących się szybkich przemian społeczno-kulturowych i cywilizacyjnych w skali nie tylko naszego kraju i kontynentu, ale całego globu. Chodzi o uchwycenie stanu określonego jako status quo, stąd też – poza analizą literatury przedmiotu – konieczne było przeprowadzenie szerokich badań empirycznych w kierowanych przeze mnie grupach seminarium magisterskiego w Wyższej Szkole Pedagogicznej Związku Nauczycielstwa Polskiego w Warszawie, a wcześniej na Uniwersytecie Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie. Wszystkim dyplomantom, a zwłaszcza tym, których rzetelne analizy badań jakościowych zostały tu wykorzystane i odnotowane, składam wyrazy wdzięczności.

Choć zebrany materiał jest bogaty, to jednak daleki od wyczerpania tematu.

Zaprezentowany został w części składającej się z siedmiu rozdziałów poprzedzonych wprowadzeniem i zakończonych podsumowaniem. Wprowadzenie traktuje o roli ciała jako praźródła i podstawy kształtowania kultury obyczajowej oraz jej istocie, uwarunkowaniach, typologii i funkcjach. Pierwsze trzy rozdziały dotyczą obyczajowości związanej ze sferą biologiczną człowieka i spełnianiem jego potrzeb bytowych oraz witalnych, dlatego jeśli weźmiemy pod uwagę kategorie kultury, to najbliższe są tematycznie kulturze bytu (materialnej).

W rozdziale I „Obyczajowość dotycząca cielesności człowieka” rozpatrywane są w kolejności problemy: kultu ciała i młodości w opozycji do procesu starzenia się, dominujące wzory kobiety i mężczyzny, higieny i dbania o urodę, modny ubiór, łącznie z ekstremalnymi zabiegami zdobienia ciała (jak tatuaż i piercing).

Rozdział II traktuje o obyczajowości potrzeb bytowych, takich jak: schronienie (mieszkania, domy, przytuliska), problem bezrobocia, bezdomności i emigracji zarobkowej oraz sposoby odżywiania się i zachowania konsumentów kształtowane przez supermarkety i centra handlowe. Natomiast rozdział III poświęcony jest obyczajom związanym ze sferą wartości witalnych, takich jak zdrowie (oraz zagrożeń typu otyłość) i seks – praktykowany w różnego rodzaju związkach (heteroseksualnych czy homoseksualnych), a także w przypadku trzeciej płci.

Rozdziały IV i V zawierają omówienie różnych form obyczajowości świeckiej i religijnej. Najbliższe są kulturze społecznej, w której akcentuje się stosunki interpersonalne, układy i powiązania w grupach, warstwach społecznych, dlatego w rozdziale IV jest mowa o obyczajowych reliktach kultury szlacheckiej i żydowskiej; obyczajowości jarmarcznej, straganiarskiej, a także o kultywowaniu tradycji przez Ochotniczą Straż Pożarną; o współczesnych zwyczajach spędzania czasu wolnego, hobby i rekreacji poza domem (turnieje rycerskie, żeglarstwo, łowiectwo), a także o domowych formach życia towarzyskiego oraz o plotce towarzyskiej. Rozdział V („Współczesna obyczajowość o charakterze religijno-świeckim”)

Gajda_Antropologia_cz. 2.indb 10

2008-11-04 09:36:25

Wstęp

11

przesuwa akcent na więzy obyczajowe kształtowane przez religię, która pod wpływem różnorodnych nacisków, prób konfrontacji światopoglądowej, reformatorskiej, a nawet ataków, staje wobec trudnego problemu granic otwartości Kościoła.

Rozważania ujęte są w pięciu grupach tematycznych: fenomen renesansu dawnej obyczajowości religijnej, tu egzorcyzmy i pielgrzymki; zmiany w obyczajowości świąteczno-religijnej dotyczącej świąt nakazanych i związanych z karnawałem, andrzejkami i mikołajkami; stare i nowe zwyczaje i obrzędy przejścia, a zwłaszcza kremacja ciał ludzkich; oraz zmiany stosunku do zwierząt i sposobu ich grzebania. Rozdział VI poświęcony jest obyczajowości młodego pokolenia w aspekcie poszukiwania własnej drogi życiowej. Po wstępnym wprowadzeniu w preferowane zasady savoir-vivre’u oraz komunikacji niewerbalnej zostały omówione ideały i obyczaje kultywowane przez młodzież w ZHP i w ruchach religijnych, np. Światło Życie, Neokatechumenat, alternatywna wizja życia proponowana przez New Age, a także zachowania patologiczne pod wpływem używek (zwłaszcza narkotyków) i przynależności do destrukcyjnych subkultur. Całość kończą rozważania na temat kultywowanych i kreowanych form aktywności oraz towarzyszącej im obyczajowości w szkołach, na uczelniach wyższych oraz w placówkach kultury.

Rozdział VII jest jednocześnie kontynuacją i zamknięciem rozważań nad obyczajowością związaną z kulturą duchową i rozpatruje się w nim obyczaje w życiu naukowym, artystycznym, elit politycznych i Kościoła, bez ukrywania słabych stron.

Porusza zarówno kwestie nawiązywania relacji w pracy, jak i znaczące wydarzenia wynikające z działalności zawodowej (premiery teatralne, inauguracja roku naukowego, promocje doktorów, doktorów habilitowanych, konferencje, jubileusze i benefisy), a także zwraca uwagę na bylejakość życia naukowego i nasilające się zjawiska patologii, a w życiu elit politycznych – populizm i koniunkturalizm, amoralne postawy, wręcz „kundlizm” obyczajowy. W ostatnim bloku tematycznym poruszamy brudne problemy Kościoła, takie jak: synkretyzm ponowoczesnej religijności, religie między fundamentalizmem a liberalizmem, różne oblicza religijności i towarzysząca im obyczajowość, zmiany w Kościele i obrzędowości pod wpływem różnorodnych nurtów rewizjonistyczno-reformatorskich i charyzmatycznych. Te ostatnie problemy wykraczają poza obyczajowość społeczną i dotyczą sfery duchowości człowieka – jego wyobrażeń i poszukiwań sacrum.

Jedyny odnotowany w tekście przypadek wielkopańskości stylu życia księdza świadczy o swoistym ewenemencie obyczajowości społecznej. W podsumowaniu natomiast został omówiony wpływ mediów na kształtowanie współczesnej globalnej ponowoczesnej obyczajowości.

Podobnie jak w I części podręcznika, po każdym rozdziale zostały sformułowane pytania i zagadnienia pomagające w samokształceniu i samokontroli, a na końcu pracy podano spis lektur jako uzupełnienie zagadnień poruszanych w poszczególnych rozdziałach i bibliografię.

Gajda_Antropologia_cz. 2.indb 11

2008-11-04 09:36:25

Gajda_Antropologia_cz. 2.indb 12

2008-11-04 09:36:25

Wprowadzenie

Ciało jako praźródło kultury obyczajowej – istota, uwarunkowania, typologie, funkcje

Przyjęte w antropologii szerokie znaczenie pojęcia „kultura” obejmuje ogół trwałych materialnych i niematerialnych wartości, uznanych za szczególnie cenne w działalności ludzkiej oraz utrwalonych w procesie wzajemnych oddziaływań jednostki i grup społecznych, wyuczonych umiejętności i sposobów postępowania, norm i wzorów zachowań przekazywanych następnym pokoleniom.

Obejmuje ono zatem powszechnie uznane (choć różnie nazywane) wszystkie kategorie kultury: materialnej, społecznej i duchowej, oraz wszystkie typy kultury oparte najczęściej na kryterium przynależności do grupy społecznej i występujących w niej rodzajów więzi społeczno-produkcyjnych (zob. cz. I, rozdziały 1 i 2) oraz formy produkcji materialnej, potrzeby człowieka, strukturę społeczną oraz zasady regulujące stosunki interpersonalne, prawo, moralność, a także duchowe formy działalności człowieka (sztuka, idee, religia). Ponadto zawiera sposoby zaspokajania potrzeb bytowych, społecznych i duchowych w danym etapie rozwoju cywilizacji, kształtujących swoiste formy kultury obyczajowo-obrzędowej.

W rozważaniach na ten temat konieczne wydaje się podjęcie próby odpowiedzenia na pytania dotyczące istoty owej kultury obyczajowej i jej uwarunkowań, istoty i zakresu pojęć oraz ogólnej ich kategoryzacji, klasyfi kacji, a także pełnionych funkcji. W relacji na ten temat nie może zabraknąć refleksji dotyczącej różnych koncepcji ciała i cielesności człowieka jako praźródła i płaszczyzny obyczajowości.

Gajda_Antropologia_cz. 2.indb 13

2008-11-04 09:36:25

14

Wprowadzenie – Ciało jako praźródło kultury obyczajowej...

1. Ciało i cielesność (w aspekcie antropologii biologicznej a antropologii fi lozoficznej i pedagogiki) jako praźródło i płaszczyzna kształtowania się obyczajowości W nawiązaniu do wstępu I części podręcznika, gdzie omówiona została istota antropologii jako nauki o człowieku i jej podstawowe działy, zwracamy tu uwagę tylko na ciało człowieka. Ta biologiczno-fizyczna cecha człowieka – homo sapiens, powoduje, że należy on do gatunku zwierząt, podtypu kręgowców, gromady ssaków, rzędu naczelnych, podrzędu małp wąskonosych (najbliższe są małpy człekokształtne: goryle i szympansy) i do rodziny człekowatych. Charakterystycznymi cechami w budowie ciała tego podrzędu są m.in. skład uzębienia mlecznego i stałego, płaskie paznokcie na wszystkich palcach rąk i stóp, menstruacja u samic, liczne podobieństwa w budowie łożyska płodowego, oka, czaszki. Zasadnicze różnice dzielące nas od reszty naczelnych dotyczą budowy aparatu ruchu, wielkości mózgu, trybu życia i zachowań (por. Nowa Encyklopedia Powszechna PWN).

Najnowsze badania zdają się potwierdzać tezę, że wszystkie cechy i działania człowieka uwarunkowane są biologicznie i genetycznie, m.in. skłonność do altruizmu i agresji. Uwarunkowania genetyczne wyjaśniają skłonność do określonych chorób i do zachowań homoseksualnych. Nawet taką cechę, jak wolna wola, kwestionuje się, twierdząc, że wolność jako zdolność człowieka do kształtowania przyszłości jest cechą biologiczną, którą dysponują najprostsze organizmy, różnie reagujące na sygnały ze środowiska. Dzięki osiągnięciom biologii molekularnej i genetyki stała się możliwa ingerencja w naturę człowieka, modelowania go według określonej wizji, w tym uzyskania pożądanej przez rodziców płci dziecka, częściowo wyglądu, np. koloru oczu, ale i cech umysłu oraz osobowości. Taki swoisty transhumanizm może zaowocować, według Francisa Fukuyamy, „końcem człowieka”.

Stroną biologiczną człowieka zajmują się różne kierunki, zwłaszcza fi lozofia antropologii. Warte przypomnienia wydają się– zgodnie z sugestią Marka Drwięgi – fi lozoficzne koncepcje ciała człowieka autorstwa: Kartezjusza, Maine de Biraua, Edmunda Husserla, Jeana Paula Sartre’a, Gabriela Marcela, Maurice’a Merleau-Ponty’ego i Michela Henrey’ego. Już w „Uwagach wstępnych” M. Henrey podkreśla doniosłe znaczenie w antropologii fi lozoficznej rozważań nad ciałem ludzkiem, jako przedmiotem badań wielu dyscyplin naukowych i zainteresowań różnych grup zawodowych, w tym różnych dziedzin sztuki. C i a ł o j e s t o b r a z e m k o n d y c j i c z ł o w i e k a, a t a k ż e w y r a z e m w s z y s t k i c h j e g o d o z n a ń. Kolejność prezentowanych fi lozofów nie jest przypadkowa, ponieważ celem jej jest ukazanie w porządku historycznym ewolucji owych koncepcji ciała i cielesności człowieka.

Gajda_Antropologia_cz. 2.indb 14

2008-11-04 09:36:25