Pojęcie – kategoria – słowo w teorii i praktyce

9 788380 957947

POJĘCIE – KATEGORIA – SŁOWO W TEORII I PRAKTYCE

pod redakcją naukową Adama Dombrowskiego, Waldemara Żarskiego i Marii Rudnickiej Rudnickie

Kraków 2019

DOMBROWSKI_POJECIE-KATEGORIA.indb 3

15.01.2020 09:13:45

© Copyright by Adam Dombrowski, Uniwersytet Wrocławski 2019 © Copyright by Waldemar Żarski, Uniwersytet Wrocławski 2019 © Copyright by Maria Rudnicka, Uniwersytet Wrocławski 2019 © Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2019

Recenzenci: prof. dr hab. Mirosław Bańko dr hab. Nawoja Mikołajczak-Matyja, prof. UAM dr hab. Agnieszka Libura, prof. UWr

Redakcja wydawnicza: Sylwia Stojak

Opracowanie typograficzne: Anna Bugaj-Janczarska

Projekt okładki: Anna M. Damasiewicz Grafika wykorzystana na okładce: © Christian Muller | Depositphotos.com

Wydanie publikacji zostało dofinansowane przez Wydział Filologiczny Uniwersytetu Wrocławskiego

ISBN 978-83-8095-794-7 Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel./fax: (12) 422 41 80, 422 59 47, 506 624 220 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2019

DOMBROWSKI_POJECIE-KATEGORIA.indb 4

15.01.2020 09:13:45

Spis treści Słowo wstępne (Adam Dombrowski, Waldemar Żarski, Maria Rudnicka) . . . . . . . . . . . . . . . . . .

7

Mikołaj Borkowski Katalogi funkcjonalno-pojęciowe w glottodydaktyce polonistycznej . . . . . . . 11 Anna Falana-Jafra O przestępstwach popełnianych słowem słów kilka Analiza na podstawie wybranych przepisów polskiego prawa karnego materialnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 Agnieszka Grażul-Luft O pozytywnym wartościowaniu przy użyciu metafor w tekstach o tematyce biznesowej – na przykładzie internacjonalizmu jednorożec . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37 Damian Herda Ostatnio masę podróżował: O przysłówku masę w kontekście adwerbializacji odrzeczownikowych liczebników nieokreślonych . . . . . . . . . . . 53 Aleksandra Janowska Swoistość słownictwa mentalnego w staropolszczyźnie – na przykładzie czasowników . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65 Krystyna Kleszczowa Krzyżowanie się kategorii gramatycznych w obrębie pojęcia PRAWDY . . . . . . . . 77 Tomasz Łukasz Nowak O słowie gej w kontekście emancypacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91

DOMBROWSKI_POJECIE-KATEGORIA.indb 5

15.01.2020 09:13:45

6

Spis treści

Joanna Nowińska Apokalipsa – zniszczenie czy odsłonięcie sensu?

Ku korzeniom pojęcia i związanej z nim metaforyki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107 Marta Nowosad-Bakalarczyk O dynamice kategorii nazw pluralia tantum w polszczyźnie . . . . . . . . . . . . . . . . 123 Beata Raszewska-Żurek Metaforyzacja wartości w dawnej polszczyźnie na przykładzie metafory WARTOŚĆ TO BUDOWLA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139 Elżbieta Sękowska Kategoria podniosłości w słowniku i w tekście . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155 Maria Stryszewska Niektóre właściwości przymiotników odrzeczownikowych z sufiksem -owy/-овый/-ов w językach polskim, rosyjskim i macedońskim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165 Agata Kowalska-Szubert Adwokat za burtą! O niderlandzkich pożyczkach leksykalnych we współczesnej polszczyźnie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177 Maciej Talaga Narodziny żargonu. Rekonstrukcja znaczenia czasownika schiessen w poźnośredniowiecznym niemieckim technolekcie szermierczym . . . . . . . . 187

DOMBROWSKI_POJECIE-KATEGORIA.indb 6

15.01.2020 09:13:46

Słowo wstępne Według autorów Leksykonu językoznawstwa kognitywnego: […] pojęcie (również reprezentacja) to podstawowa jednostka wiedzy w procesach kategoryzacji i konceptualizacji. Reprezentacje są elementami systemu pojęciowego; ich zalążki powstają już we wczesnym dzieciństwie na podstawie doświadczeń zmysłowych w procesie analizy percepcyjnej znaczenia. W procesie tym rodzą się najbardziej podstawowe pojęcia zwane schematami wyobrażeniowymi. Pojęcia mogą też zostać zakodowane w formacie językowym jako pojęcia leksykalne. To stosunkowo stabilne byty poznawcze podlegają ciągłej modyfikacji dzięki nieustającym epizodycznym bądź powtarzającym się doświadczeniom (Evans 2007, s. 97).

Przedstawiana monografia zawiera referaty wygłoszone na Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej „Pojęcie – kategoria – słowo w teorii i praktyce” zorganizowanej w Instytucie Filologii Polskiej Uniwersytetu Wrocławskiego w dniach 5–6 kwietnia 2019 roku. Celem konferencji była dyskusja nad zaproponowanymi w tytule kwestiami, czyli sposobami opisu i interpretacji jednostek leksykalnych języka mieszczących się w tytułowej triadzie. Koherentne rozumienie jednostek języka leży u podstaw metodologii stosowanej w lingwistyce zarówno synchronicznej, jak i diachronicznej, wykorzystywane jest w językoznawstwie nie tylko tradycyjnym, ale także komputerowym.

Publikacja składa się z 14 artykułów, w których autorzy zaprezentowali wyniki badań dotyczących zagadnień związanych z podstawowymi pojęciami w językoznawstwie i nie tylko. Obejmują one zarówno uwagi teoretyczne, jak i ich zastosowanie do analiz szczegółowych, z perspektywy synchronicznej, ale też diachronicznej.

Mikołaj Borkowski w artykule Katalogi funkcjonalno-pojęciowe w glottodydaktyce polonistycznej przybliżył wybrane katalogi funkcjonalno-pojęciowe utworzone na potrzeby redagowania podstaw programowych w dydaktyce języka polskiego jako obcego. Anna Falana-Jafra w tekście O przestępstwach

DOMBROWSKI_POJECIE-KATEGORIA.indb 7

15.01.2020 09:13:46

8

Słowo wstępne

popełnianych słowem słów kilka. Analiza na podstawie wybranych przepisów polskiego prawa karnego materialnego przeanalizowała przestępstwa popełniane słowem pod kątem ich statusu ontologicznego i etycznego, wykorzystując klasyfikacje funkcjonujące w naukach prawnych. Agnieszka Grażul-Luft w pracy O pozytywnym wartościowaniu przy użyciu metafor w tekstach o tematyce biznesowej – na przykładzie internacjonalizmu jednorożec wskazała, że internacjonalizm jednorożec, funkcjonujący w analizowanych kontekstach, jest ściśle powiązany z obszarem biznesu, a zwłaszcza ze sferą działalności start-upów. Damian Herda w artykule: Ostatnio masę podróżował. O przysłówku masę w kontekście adwerbializacji odrzeczownikowych liczebników nieokreślonych przedstawił charakterystykę funkcjonalną kwantyfikatora masę na tle adwerbializacji innych polskich liczebników nieokreślonych pochodzenia rzeczownikowego, mianowicie trochę i odrobinę. Aleksandra Janowska w tekście Swoistość słownictwa mentalnego w staropolszczyźnie – na przykładzie czasowników dokonała opisu najstarszego materiału językowego, wyekscerpowanego głównie ze Słownika staropolskiego (Urbańczyk, Twardzik 1953–2002), i jednocześnie poczyniła refleksję nad sposobami jego analizy.

Artykuł uwzględnia istotne mechanizmy semantyki diachronicznej. Krystyna Kleszczowa w pracy Krzyżowanie się kategorii gramatycznych w obrębie pojęcia prawdy opisała partykuły prawdziwościowe, zwracając uwagę na to, że nadawca świadomie nie sygnalizuje eksplicytnie nieprawdziwości swojego komunikatu, lecz wyraża przekonanie o jego prawdziwości (na pewno, z pewnością). Autorka scharakteryzowała również partykuły wątpliwościowe (prawdopodobnie, chyba). Tomasz Łukasz Nowak w artykule O słowie gej w kontekście emancypacji omówił sposoby przyswajania w polszczyźnie potocznej zapożyczenia leksemu gej w kontekście (homo)seksualnej emancypacji, uwzględniając wymogi tzw. polityki widzialności/normalizacji, czyli nowego wizerunku nienormatywnych seksualnie mężczyzn. Joanna Nowińska w tekście Apokalipsa – zniszczenie czy odsłonięcie sensu? Ku korzeniom pojęcia i związanej z nim metaforyki przedstawiła analizę dzieł zawierających bezpośrednie odniesienie do tego pojęcia, nie zaś rozumianych jako poruszające motywy apokaliptyczne. Badaczka zadaje pytanie, czy można odkryć moment transformacji semantyki tego pojęcia z odkrycia sensu wydarzeń na opis traumy, zagrożenia i destrukcji. Poszukiwania odpowiedzi na to pytanie uwzględniają badania egzegetyczne Apokalipsy św. Jana oraz odniesienia do apokaliptyki niekanonicznej i prowadzą do konceptualizacji literackich, m.in. Tadeusza Konwickiego i Oriany Fallaci. Marta Nowosad-Bakalarczyk w pracy O dynamice kategorii nazw pluralia tantum w polszczyźnie odniosła się do niektórych kwestii związanych z funkcjonowaniem omawianej kategorii we współczesnej polszczyźnie, pokazała też jej otwarty i nieostry wymiar. Beata Raszewska-Żurek w artykule Metaforyzacja wartości w dawnej polszczyźnie na przykładzie metafory warto to budowla opisała metaforyczne sposoby przedstawiania

DOMBROWSKI_POJECIE-KATEGORIA.indb 8

15.01.2020 09:13:46

9

Słowo wstępne

pojęć-wartości ze sfery mentalnej w dobie staro- i średniopolskiej. Analizie poddano metafory budowlane i handlowe: pojcie to budowla, realizowane przez użycie różnych leksemów z odpowiednich pól leksykalnych. Elżbieta Sękowska w pracy Kategoria podniosłości w słowniku i w tekście udowodniła, że kategorię podniosłości przeniesioną na grunt stylistyki łączono z sytuacją, a wzniosłość osiągano doborem figur retorycznych, odpowiednio użytych wyrażeń oraz „pełnym godności i polotu układem wyrazów i zdań”. Autorka poddała analizie kwalifikatory odnoszące się do różnych motywacji stylistycznych. Na przykładzie laudacji akademickich omówiła środki językowe wyrażające emocje adresata (pathos). Maria Stryszewska w tekście Niektóre właściwości przymiotników odrzeczownikowych z sufiksem -owy/-овый/-ов w języku polskim, rosyjskim i macedońskim opisała wybrane klasy przymiotników odrzeczownikowych w języku polskim, rosyjskim oraz macedońskim. Spośród najbardziej produktywnych formantów słowotwórczych przy tworzeniu tego typu derywatów wybrała sufiks -owy oraz jego ekwiwalenty w języku rosyjskim i macedońskim. Agata Kowalska-Szubert w artykule Adwokat za burtą! O niderlandzkich pożyczkach leksykalnych we współczesnej polszczyźnie przybliżyła sposoby przejmowania niderlandzkich zapożyczeń leksykalnych w polszczyźnie. Autorka w tym celu wykorzystała schemat zaproponowany przez Uriela Weinreicha. Maciej Talaga w pracy Narodziny żargonu. Rekonstrukcja znaczenia czasownika schiessen w późnośredniowiecznym niemieckim technolekcie szermierczym poddał analizie niemiecki czasownik schiessen (‘rzucać’, ‘strzelać’), który w artykule stanowi jeden z terminów technicznych, kluczowych dla odczytania zawartej w nim „wiedzy ucieleśnionej”. Analizę współwystępowania i synonimiczności terminu z innymi składnikami tekstu przedstawiono jako część szerszego badania performatywnego.

Polecamy uwadze czytelniczej monografię w nadziei, że zaprezentowane w niej artykuły uzupełnią dotychczasową wiedzę i będą zaczynem dalszych naukowych refleksji i propozycji metodologicznych dotyczących pojęć istotnych nie tylko w lingwistyce, lecz także filozofii, psychologii i innych dyscyplinach naukowych.

Adam Dombrowski, Waldemar Żarski, Maria Rudnicka

Bibliografia Evans, V. (2007). Leksykon językoznawstwa kognitywnego. Tłum. M. Buchta, Kraków.

Urbańczyk, S., Twardzik, W. (red.) (1953–2002). Słownik staropolski. T. 1–11, Wrocław – Warszawa – Kraków.

DOMBROWSKI_POJECIE-KATEGORIA.indb 9

15.01.2020 09:13:46

208

POJĘCIE – KATEGORIA – SŁOWO W TEORII I PRAKTYCE

Streszczenie W artykule zaproponowano metodę rekonstrukcji zawartości semantycznej terminów odnoszących się do umiejętności somatycznych, które zachowały się w formie zapisów historycznych (tzw. notacji ruchu). Refleksji poddano teoretyczne aspekty podejścia metodologicznego opartego na koncepcjach wypracowanych w ramach tzw. zwrotu materialistycznego (material turn) w historiografii na przełomie XX i XXI wieku oraz nowszych nurtów neomaterialistycznych, takich jak badania ucieleśnione (embodied research).

Metodę zilustrowano studium przypadku, w którym analizę łączącą aspekty lingwistyczne i tekstologiczne oraz somatyczne przeprowadzono na terminie schiessen, pochodzącym z późnośredniowiecznego traktatu szermierczego HS3227a, ujawniając zachowane w źródle techniki metaforyzacji języka potocznego i wiedzę na temat ruchu.

Origins of Jargon. Reconstruction of the Meaning of the Verb schiessen within Late-Medieval German Fencing Technolect Summary The paper presents a method for reconstruction of semantic content of terms referring to somatic skills preserved in historical records (i.e. notations of motion). It addresses theoretical aspects of the methodology based on concepts developed within the so-called ‘material turn’ in the historiography of the turn of the 20th and 21st centuries, as well as more recent neo-materialist research perspectives, such as embodied research. The method is illustrated through a case study combining text-based and embodied (performative) modes of inquiry to investigate the term schiessen from a late-medieval fencing treatise HS3227a thus revealing the ways in which colloquial language and somatic knowledge were metaphorised in the source to produce technolect.

DOMBROWSKI_POJECIE-KATEGORIA.indb 208

15.01.2020 09:13:55